Κριτική του κριτικού λόγου – Livio Cadè

 

« Γι’ αυτό δείξτε τον εαυτό σας περισσότερο ανθρώπινο παρά επικριτικό… » (Domenico Scarlatti)

Η εποχή μας υποφέρει από μια περίσσεια κριτικού πνεύματος, που αντιστοιχεί σε μια ισότιμη και αντίθετη έλλειψη ανθρωπιάς. Η κριτική έχει γίνει μια κοινή κακία, σχεδόν μια φυσιολογική αναγκαιότητα. Ακόμη και η καταγγελία των σύγχρονων κακών, με τη συνεχή, αμφιλεγόμενη εχθρότητά της, κινδυνεύει να γίνει ένα από αυτά τα κακά. Τόσο πολύ που όποιος θέλει πραγματικά να ασκήσει κριτική στη σημερινή κοινωνία θα πρέπει, παραδόξως, να απέχει από την κριτική.

Οι περιοχές των συγκρούσεων, της λογομαχίας, καλύπτουν πολιτικά και ιστορικά γεγονότα, επιστημονικές ή οικονομικές θεωρίες, κοινωνικά έθιμα, ηθικά και μεταφυσικά ζητήματα. Απλώς σκεφτείτε τα μπερδέματα που προέκυψαν σχετικά με το πρόβλημα των εμβολίων ή του 5G, της σεξουαλικής ηθικής ή των νέων οικογενειακών μοντέλων. Πολλοί αισθάνονται ότι απειλούνται όχι τόσο από τον «ξένο», από τον μακρινό «εχθρό», αλλά από την ίδια την κοινωνία στην οποία ζουν, από την πρόοδό της και την ανεξέλεγκτη πολυπλοκότητά της.

Βλέπουμε έναν πολλαπλασιασμό των συγγραμμάτων με στόχο την καταγγελία των λαθών και των σφαλμάτων του μοντερνισμού. Μερικές φορές τέτοια κατηγορητήρια μπορεί να φαίνονται άχρηστα, επειδή εφιστούν την προσοχή σε αυτό που πρέπει να είναι εμφανές σε όλους, επειδή πριν από εκατό χρόνια τα δηλητήρια του μοντερνισμού μπορούσαν ακόμη να δρουν με λεπτές και λανθάνουσες μορφές, εξαπατώντας ακόμη και τις λεπτές διανοητικές αισθήσεις, αλλά σήμερα τα αποτελέσματα είναι τόσο προφανή πού φαίνεται περιττό να πρέπει να τους δείξουμε. Πώς να πείσεις κάποιον ότι ο υπόνομος δεν είναι κήπος με τριανταφυλλιές. Προφανώς πολλοί είναι συνηθισμένοι στη δυσοσμία και ίσως θα έβρισκαν αφόρητο το άρωμα των λουλουδιών και του καθαρού αέρα.

Γι' αυτό ο κριτικός αισθάνεται υποχρεωμένος να πάρει δείγματα με δυσοσμία, να τα αναλύσει και να εξηγήσει την πραγματική τους φύση. Ωστόσο, η εμβάθυνση στα σύγχρονα κακά, έστω και για εκπαιδευτικούς λόγους, μας εκθέτει στον κίνδυνο να απορροφήσουμε ασυνείδητα τη σημασιολογία τους, να υιοθετήσουμε τις διανοητικές και ψυχολογικές τους προϋποθέσεις. Έτσι βλέπουμε αυτούς που αντιτίθενται βίαια στη βία, εκείνους που τρέφουν νέους φιδεϊσμούς για να καταγγείλουν τους παλιούς, εκείνους που δέχονται τα παραδείγματά της για να επιχειρηματολογήσουν κατά της επιστήμης, εκείνους που συμμερίζονται τη σύγχρονη λατρεία για τα δεδομένα και τις στατιστικές, αυτούς που κάνουν κάποια χρήση της ρητορικής και ηθικής υπονόμευσης κ.λπ. Η κριτική γίνεται έτσι αναπόσπαστο μέρος αυτού που θα ήθελε να αντικρούσει, τραβώντας μόνο μικρές κρεατοελιές στο δέρμα της κοινής σκέψης ή ξεσηκώνοντας εύκολα συναισθήματα.

Δεν πρόκειται για τη βελτίωση της ορθογραφίας αλλά για τη διόρθωση της σύνταξης των συναισθημάτων και των ιδεών. Η επίσημη προπαγάνδα ξέρει πολύ καλά πώς να αξιοποιήσει τα επιδερμικά στρώματα της ψυχής, είτε για να τους ωθήσει να μισήσουν τον εχθρό της στιγμής, είτε για να πείσουν τους ανθρώπους να δωρίσουν χρήματα σε λεγόμενα φιλανθρωπικά έργα, είτε για να τους τρομάξουν, με πανδημίες ή κλιματικές αναταραχές . Τα αποτελέσματα που επιτυγχάνονται με αυτόν τον τρόπο, αν και συχνά εντυπωσιακά και τραγικά, είναι πάντα εφήμερα και αδιάκοπα και σίγουρα δεν μπορούν να θέσουν νέα θεμέλια για την κοινωνία. Μια κριτική που χρησιμοποιεί παρόμοια μέσα ευθυγραμμίζεται με το επικριθέν σύστημα και επικυρώνει τις υποστηρικτικές δομές του.

Δυστυχώς, ο διαδεδομένος μακιαβελισμός μας έχει συνηθίσει στην ιδέα ότι ένας καλός σκοπός μπορεί να επιδιωχθεί με κακά μέσα (Καντ). Στην πραγματικότητα, αυτό είναι ένα στοιχείο του κακού για να προστατεύσει τον εαυτό του. Όποιος θέλει να μελετήσει τα μιάσματα του μοντερνισμού, τις παρακμιακές του εξελίξεις (αν μπορώ να χρησιμοποιήσω το οξύμωρο) χωρίς να μολυνθεί από αυτά, πρέπει να αναγνωρίσει τη φυσική διαπερατότητα του υποσυνείδητου σε εξωτερικές επιρροές και να σεβαστεί τις σχολαστικές πνευματικές προφυλάξεις. Ελλείψει αυτής της σύνεσης, όσο κι αν καταγγέλλει, τσακώνεται, εκτοξεύει ύβρεις  και αναθέματα, ακόμα και η κριτική καταλήγει, θα λέγαμε, βρωμερή και μεθυστική..

Επιπλέον, με το μονότονο κύκλο τους γύρω από τα συνηθισμένα προβλήματα, τα σύγχρονα αντισυστημικά Προγράμματα Σπουδών (Syllabi) προσφέρουν μια βολική και απατηλή διέξοδο για διαφωνία. Ενώ ταράζονται σε ατελείωτες καταγγελίες, έρευνες και συζητήσεις, καταλήγουν να εγγυώνται τη συνέχεια του κακού δημιουργώντας ουσιαστική ακινησία, μεταφραζόμενη σε μια σειρά προβλέψιμων στερεοτύπων και ακίνδυνων διανοητικών αυτοματισμών. Οι κριτικοί γίνονται οι γκουρού μιας διαμαρτυρίας που συχνά γίνονται πιστευτοί όχι από αιτιολογημένη συγκατάθεση αλλά επειδή δίνουν φωνή στη δυσαρέσκεια μας.

Όπως ο γάιδαρος που γυρίζει στη μυλόπετρα και βρίσκεται πάντα στο ίδιο σημείο, ο κριτικός ανιχνεύει την περιφέρεια των επιχειρημάτων που τον κρατούν δεμένο με την ευθύνη και την καταδίκη του έξω κόσμου χωρίς να προωθεί πραγματική αλλαγή στον εαυτό του και στην κοινωνία. Αυτό ισχύει τόσο για εκείνους που προφέρουν ειλικρινείς καταγγελίες και κατευθυντήριες γραμμές όσο και για εκείνους που τις ακούν και τις μοιράζονται. Βλέπουμε την κριτική να διασταυρώνεται με πολεμικές φωνές και εκκλήσεις στα όπλα, που εξυμνούν πράξεις ηρωικής αντίστασης και πολεμικής ανδρείας που σχεδόν πάντα προορίζονται να παραμείνουν στα χαρτιά. Μας ικανοποιεί αυτό το αίσθημα αγανάκτησης, ηθικού θυμού, που μας κάνει να νιώθουμε ενάρετοι, που παράγει μια κάποια αυτοϊκανοποίηση, αλλά παραμένει κολλημένο σε μια στείρα αδιαθεσία, σε ένα είδος ανίσχυρου animus pugnandi (πνεύματος μάχης).

Ένα φαινομενικά ανέγγιχτο αξίωμα της σύγχρονης κριτικής είναι ότι πρέπει να παλέψουμε, να πολεμήσουμε. Δεν βλέπω κανέναν να παίρνει στα σοβαρά την ευαγγελική συμβουλή να μην αντιστέκεσαι στο κακό. Ίσως γιατί αυτή η αρχή υπονοεί μια πραγματική κριτική του κοινωνικο-ηθικού και ψυχολογικού μας συστήματος και προϋποθέτει μια σπάνια ωριμότητα του πνεύματος. Αυτό φαίνεται να το κάνει κατάλληλο για εξαιρετικές προσωπικότητες όπως ο Τολστόι ή ο Γκάντι, αλλά ανεφάρμοστο στην κοινότητα. Στην πράξη νομίζουμε ότι «αυτός που δεν τιμωρεί το κακό διατάζει να γίνει». Πώς να περιμένουμε από τον απλό άνθρωπο - στις μέσες αξίες του - να γυρίσει το άλλο μάγουλο, να συγχωρήσει αυτούς που τον κλέβουν, αυτούς που τον αλυσοδένουν; Επιπλέον, η επιείκεια απέναντι στα λάθη των άλλων θα οδηγούσε, έτσι πιστεύεται, σε μια ανεξέλεγκτη εξάπλωση του κακού.

Στην πραγματικότητα, η εφαρμογή αυστηρών, ακόμη και σκληρών και απάνθρωπων νόμων και κυρώσεων δεν είχε ποτέ αποτρεπτικό αποτέλεσμα. Ακόμη και οι σύγχρονες επαναστάσεις, που στόχευαν στην εξάλειψη των προφανών αδικιών και των δραστών τους με άγρια ​​μέσα, στην πραγματικότητα επιτάχυναν την παρακμή της ανθρωπότητας και τη βαρβαρότητά της. Από την άλλη πλευρά, ένα κοινωνικό σύστημα βασισμένο στη συγχώρεση δεν υπήρξε ποτέ. Επομένως, δεν έχουμε στοιχεία για τις πιθανές επιπτώσεις του. Η ίδια η Εκκλησία, αντί να εμπνέεται από την ευαγγελική πραότητα, προτίμησε να βασιστεί στη σκληρότητα του κράτους για την καταστολή της διαφωνίας. Και ακόμη και οι πιο επιτήδειοι κριτικοί δεν μπορούν να απελευθερωθούν από αυτήν την αρχαία προκατάληψη για τη συγκρουσιακή φύση της πραγματικότητας.

Για χιλιετίες είμαστε αλυσοδεμένοι σε ένα εσωτερικό πρότυπο που μας εμποδίζει να οικοδομήσουμε μια φιλόξενη και ειρηνική κοινωνία. Και είναι μάταιο να ελπίζουμε ότι οι πολιτικές ή οικονομικές μεταρρυθμίσεις, τα τεχνικά και επιστημονικά επιτεύγματα, θα καθορίσουν από μόνα τους μια καλοήθη εξέλιξη. Στην πραγματικότητα είναι υπερκατασκευές που δεν αγγίζουν την πνευματική βάση του ανθρώπου. Ούτε μπορούμε πάντα να κατηγορούμε άλλους για αυτήν την αταβιστική αποτυχία και να αγνοούμε την υποστήριξη που δίνουμε εμείς οι ίδιοι σε μια άρρωστη ανθρωπολογική δομή, αφενός αποδεχόμενοι τις θεμελιώδεις αρχές της και αφετέρου χρησιμοποιώντας τα όπλα και τις μεθόδους της για να την πολεμήσουμε.

Έτσι, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, η ανθρωπότητα παρέμεινε πάντα το ίδιο ανόητο και σκληρό ζώο. «Ο άνθρωπος απολαμβάνει να καταστρέφει τον άνθρωπο» έγραψε ο Σενέκας. Και αν σκεφτούμε ότι οι αρχαίοι Ρωμαίοι ήταν ηθικά κατώτεροι από εμάς επειδή απολάμβαναν να βλέπουν ανθρώπους να κομματιάζονται από άγρια ​​θηρία ή επειδή δεν αναγνώριζαν την αξιοπρέπεια των ανθρώπων στους σκλάβους, πέφτουμε σε μια αφελή οπτική ψευδαίσθηση. Ο νέος Άνθρωπος, προικισμένος με ώριμη και συμπονετική ψυχή, δεν έχει γεννηθεί ακόμη. Και ακόμη και σήμερα, όταν φανταζόμαστε το μέλλον, μας εμφανίζονται μετα-ανθρώπινα ή υπερανθρώπινα σενάρια που διέπονται από βία και καταπίεση.

Ποια χρήσιμη και ουσιαστική λογική λειτουργία μπορεί να επιτελέσει τότε η κριτική της νεωτερικότητας; Θα ειπωθεί ότι έχει διαγνωστικό σκοπό, χρήσιμο για την αναγνώριση και την περιγραφή των παθολογικών πτυχών της ζωής. Αλλά τη στιγμή που ένα ολόκληρο σύστημα τρελαίνεται, διαφθείρεται και πέφτει στα χέρια μιας εγκληματικής ελίτ, δεν μπορούμε να αυταπατούμαστε ότι, με τις επικρίσεις μας, το παρακινούμε να συνέλθει ή να μετανιώσει. Αντίθετα, αυτοί που επικρίνουν θα είναι αυτοί που θα υποβληθούν σε αναγκαστική «επανεκπαίδευση». Δεδομένων τέτοιων δυσμενών συνθηκών, ο σοφός άνθρωπος μπορεί να επιλέξει φιλοσοφικά να απομονωθεί, να αποσυρθεί στην παραιτημένη μοναξιά. Ή, όπως ο Κάτων, να επιλέξει μια αξιοπρεπή αυτοκτονία.

Ωστόσο, ακόμη κι αν είναι ανίσχυρη, η κριτική διατηρεί την ευγενή και αναγκαία αποστολή τής παροχής διαφώτισης και της διάλυσης ψευδών πεποιθήσεων, της θεραπείας της νοημοσύνης από κλισέ και ψευδαισθήσεις. Δεν χρειάζεται απαραίτητα να είναι εποικοδομητική , αλλά μάλλον να αποδομεί την πραγματικότητα και να την ερμηνεύει ξανά. Υπό αυτή την έννοια, η πρόσκληση του Αγίου Παύλου να μην συμμορφωθεί κανείς και να ανανεώσει το νού του αντιπροσωπεύει την πιο αγνή κριτική στάση. Δεν είναι ζήτημα επιβολής κανόνων συμπεριφοράς ή κλειδιών για την κατανόηση της πραγματικότητας στους ανθρώπους - ωθώντας τους προς νέους κομφορμισμούς - αλλά υποκίνηση μιας ριζικής μετατροπής της σκέψης ακόμη και πριν από τον τρόπο λειτουργίας μας .

Για το λόγο αυτό, η κριτική θα πρέπει να υπερβαίνει τα πολιτικά ή ιστορικά, κοινωνικά ή επιστημονικά πεδία και πρώτα απ' όλα να θέτει ένα οντολογικό ερώτημα, να συζητά δηλαδή εκείνα τα θέματα στα οποία εμφανίζεται η ανάγκη για αναθεώρηση του όντος από τα θεμέλιά του. Για το σκοπό αυτό, ο κριτικός θα πρέπει να είναι εξοπλισμένος όχι τόσο με αναλυτικές ικανότητες αλλά με προφητική δύναμη. Όχι απλώς να παραπονιόμαστε ότι η αλήθεια και η δικαιοσύνη καταπατούνται φρικτά και να ζητάμε επαναστάσεις ή αλλαγές κατεύθυνσης, αλλά να αγωνιζόμαστε για μια ριζική κατανόηση του ανθρώπου και των υπαρξιακών του προτύπων.

Όταν κατηγορούμε τον περιβάλλοντα κόσμο για τις διαφορές του από τα θεωρητικά μας ιδανικά, δεν βλέπουμε πώς αυτή η αρνητικότητα είναι η σκιά του εαυτού μας, πώς αλλάζει ο κόσμος σε σχέση με την ποιότητα της συνείδησής μας. Η κριτική που δεν το λαμβάνει υπόψη γίνεται μια ουσιαστικά τυφλή και αλαζονική πράξη, μέσω της οποίας μπορούμε να αισθανόμαστε καλύτερα από τους άλλους, να καθησυχάζουμε τον εαυτό μας ότι η «αμαρτία», η ενοχή, το κακό είναι έξω από εμάς. Αυτό μας απαλλάσσει από την αυτοκριτική, ή μάλλον από την αυτοανάλυση, που δείχνει την ευθύνη μας στη δυσαρμονία του είναι. Επικρίνοντας τους άλλους, απαλλάσσουμε τον εαυτό μας.

Η κριτική είναι στην πραγματικότητα μια πράξη διάκρισης μεταξύ αυτού που επιβεβαιώνει μια αξία και αυτού που την αρνείται. Ουσιαστικά λέμε: αυτό είναι καλό, αυτό είναι κακό, αυτό είναι αλήθεια, αυτό είναι λάθος κ.λπ. Στην αρχή κάθε κριτικής πράξης υπάρχει επομένως μια σειρά από διανοητικές επιλογές μέσω των οποίων προσπαθούμε να βάλουμε τάξη στη σύγχυση και, ας πούμε, να επαναφέρουμε τα πράγματα στη σωστή τους θέση. Κάθε κριτική είναι μια αναζήτηση της αλήθειας που εκφράζει τη θέση μας στον κόσμο και τη στάση μας απέναντι στο μυστήριο του. Είναι λοιπόν απαραίτητο να κατανοήσουμε ποιος είναι ο πυρήνας των προσωπικών μας προοπτικών, η καρδιά από την οποία, διασχίζοντας τις αρτηρίες και τα τριχοειδή αγγεία της ζωής, παίρνει την ώθησή της μια ιδέα για το Νόημα και την Αξία που δίνει στα πράγματα τη σημασία τους.

Ο Malebranche, για παράδειγμα, είπε πώς η σκέψη του θανάτου άλλαξε κάθε άποψη και κάθε σχέδιο. Σκεπτόμενος την αιωνιότητα, κατάλαβε πώς το μυαλό του ανθρώπου ήταν γεμάτο μάταιες επιστήμες, που αυξάνουν όχι τη σοφία και την ευτυχία του αλλά μόνο τους πόνους και τις αγωνίες του. Η ιδέα του να πρέπει να πεθάνει, της πνευματικής τελειότητας, ήταν γι' αυτόν ένα μέτρο αξίας. Με τον ίδιο τρόπο, πρέπει να καταλάβουμε πόσο η «μάταιη επιστήμη» εισχωρεί στο κριτικό μας πνεύμα και διαταράσσει τους ουσιαστικούς λόγους της. Κάνε δηλαδή κριτική στην κριτική. Με το να γίνει αυτο-στοχαστικός, ο κριτικός νους δεν αποκηρύσσει τη λειτουργία του, μόνο τον στρέφει στον εαυτό του και τον εξαγνίζει.

Ο λόγος ύπαρξης της κριτικής θα έπεφτε μόνο όταν όλα φαινόταν τέλεια από μόνα τους. Όπως λέει η Angela da Foligno, τότε θα βλέπαμε ότι στον φόνο, στη μοιχεία, στον δαίμονα και στην κόλαση, σε οτιδήποτε υπάρχει, ανεξάρτητα από το αν είναι καλό ή κακό, ο Θεός είναι παρών. Και η κριτική θα εξαφανιζόταν με την άνευ όρων αποδοχή, σε αυτό που σήμερα ένας μυστικοπαθής όρος ορίζει ως «αγάπη». «Τη στιγμή που στέκομαι σε αυτήν την αλήθεια, χαίρομαι με τον ίδιο τρόπο», λέει η Angela. Αλλά αυτό είναι απείρως περισσότερα από όσα μπορεί να καταλάβει και να δεχθεί η κριτική μας συσκευή.

Critica della ragion critica - Livio Cadè - EreticaMente (www-ereticamente-net.translate.goog)