Berdyaev-ΤΟ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ 2

 Συνέχεια από: Δευτέρα 3 Νοεμβρίου 2025

Berdyaev-ΤΟ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ 2

Μελέτη I. Η διδασκαλία περί της ελευθερίας (1928– #329)

https://www.tlchrist.info/mystic/video/the_ungrund.htm

3.

Υπήρξαν προσπάθειες να θεμελιωθεί η ελευθερία του ανθρώπου πάνω στην υποστατικότητα (substantiality) της ανθρώπινης ψυχής.
Έτσι, η ανθρώπινη ψυχή θεωρείται ως ουσία (substance), και η ελευθερία είναι αυτό που την καθορίζει εκ των έσω, από μια δημιουργική ουσιακή δύναμη, και όχι απ’ έξω.
Ένα τέτοιο είδος θεμελίωσης της ελευθερίας είναι χαρακτηριστικό του πνευματισμού (spiritualism).

Η πιο αξιοσημείωτη διδασκαλία για την ελευθερία, πνευματικά θεμελιωμένη πάνω στην ιδέα της ουσίας, ανήκει στον Ρώσο φιλόσοφο L. M. Lopatin, και αναπτύχθηκε στο δίτομο έργο του “The Positive Tasks of Philosophy”.
Σ’ αυτήν την κατηγορία φιλοσοφικής επίλυσης του προβλήματος ανήκει επίσης ο Maine de Biran.

Ένας τέτοιος τύπος πνευματισμού υπερασπίζεται την ελευθερία του ανθρώπου, αντλώντας την από την εσωτερική πνευματική ενέργεια της ανθρώπινης φύσης· και υπό αυτήν την έννοια, διαθέτει ένα πλεονέκτημα σε σχέση με τον ιδεαλιστικό μονισμό, ο οποίος πάντοτε αναγνωρίζει είτε την ελευθερία του Θεού είτε του κοσμικού πνεύματος, αλλά όχι του ανθρώπου.

Όταν ο Hegel ορίζει την ελευθερία με τα λόγια:
“Freiheit ist bei sich selbst zu sein”
(«Η ελευθερία είναι το να είναι κανείς κοντά στον εαυτό του»),
στην ουσία για εκείνον, σε μια τέτοια κατάσταση (bei sich selbst zu sein), μπορεί να βρεθεί μόνον το κοσμικό πνεύμα, όχι όμως ο άνθρωπος.

Για τον πνευματισμό του τύπου Lopatin, ο οποίος είναι πλουραλιστικός και όχι μονιστικός, η ελευθερία είναι μια προσωπικά μοναδική μορφή εσωτερικής αιτιότητας, μια αιτιότητα που προέρχεται από την ίδια την ουσία.
Η ελευθερία, ωστόσο, είναι τελικά ντετερμινισμός — αλλά ένας ντετερμινισμός από μέσα, που πηγάζει από τις ίδιες τις ουσίες, και όχι από τις σχέσεις τους.[ΤΑ ΣΥΜΒΕΒΗΚΟΤΑ;]

Όμως αυτός ο πλουραλιστικός πνευματισμός αποτυγχάνει επίσης να λύσει το πρόβλημα της ελευθερίας, όπως και ο μονιστικός ιδεαλισμός.
Η διδασκαλία περί ουσιών είναι γενικά δυσμενής για την ελευθερία.

Αν η ελευθερία πρέπει να καθορίζεται από τη φύση μου, από την ουσία μου, τότε είναι καθορισμένη από αυτήν την ουσιακή φύση.
Αν ορίζομαι από τη φύση μου, αυτό αποτελεί μια μορφή ντετερμινισμού — όπως ακριβώς αν οριζόμουν από μια φύση που βρίσκεται έξω από εμένα.
Το να είσαι δούλος της ίδιας σου της φύσης δεν είναι μεγαλύτερη ελευθερία από το να είσαι δούλος μιας ξένης φύσης.[ΠΟΥ ΒΡΗΚΕΣ ΝΑ ΣΤΑΘΕΙΣ ΕΞΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΟΥΣΙΑ ΣΟΥ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΦΥΣΗ ΣΟΥ. ΣΤΟ ΕΓΩ;]

Ομοίως, μέσα στην ουσιακή φύση τοποθετούν ένα κατώτατο θεμέλιο της ελευθερίας, ενώ ταυτόχρονα υποστηρίζουν ότι η ελευθερία είναι αβυθομέτρητη και χωρίς θεμέλιο.
Μα μια ελευθερία που δεν έχει θεμέλιο (Grund), που δεν ριζώνει σε τίποτα, δεν μπορεί να ριζώνει μέσα στις ουσίες, μέσα στην ουσιακή φύση του ανθρώπου.

Αυτή η διδασκαλία αρνείται το παράλογο μυστήριο της ελευθερίας.
Η ελευθερία δεν καθορίζεται από τη φύση· αντιθέτως, η ελευθερία καθορίζει τη φύση.
Η ουσία (substance) είναι φυσιοκρατική κατηγορία· και δεν έχει επεξεργαστεί από τις φυσικές επιστήμες — που άλλωστε δεν έχουν ανάγκη από αυτήν — αλλά από τη φυσιοκρατική μεταφυσική.[ΠΟΥ ΡΙΖΩΝΕΙ Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ;]

Η διδασκαλία του Kant για τον «νοητά-τεθειμένο χαρακτήρα» (intelligible character), για την ελευθερία που βρίσκεται έξω από τον κόσμο των φαινομένων, περιέχει μέσα της αυτόν τον πυρήνα αλήθειας: ότι σ’ αυτήν, η ελευθερία δεν εξαρτάται από καμία φύση.

Αλλά αυτή η διδασκαλία πάσχει από δυϊσμό, σύμφωνα με τον οποίο η ελευθερία relegated (μετατίθεται) στο “πράγμα καθαυτό” (thing-in-itself) και δεν έχει θέση στον κόσμο των φαινομένων. Εδώ βρίσκεται η βασική αντίθεση μεταξύ της τάξης της ελευθερίας και της τάξης της φύσης. Στην ελευθερία δεν μπορούν να εφαρμοστούν ορισμοί που σχετίζονται με τη φύση ή με τις ουσίες.

Η ελευθερία δεν μπορεί να έχει ρίζες μέσα στο Είναι. Η ανθρώπινη ελευθερία επίσης δεν μπορεί να οριστεί αποκλειστικά από τη Θεία χάρη, ούτε να έχει την πηγή της μέσα στην ανθρώπινη φύση ή στην ανθρώπινη ουσία, και πολύ λιγότερο στη φύση του κόσμου. Μπορεί λοιπόν η ελευθερία να γίνει αντικείμενο σκέψης; Το πρόβλημα της ελευθερίας καθίσταται εξαιρετικά δύσκολο, και τα απορητικά εμπόδια (aporia) φαίνονται ανυπέρβλητα. Η λογική αντιμετωπίζει τον πειρασμό να αρνηθεί την ελευθερία του ανθρώπου· και όταν σκέφτεται για την ελευθερία του Θεού, τείνει να τη θεωρεί ταυτόσημη με τη Θεία αναγκαιότητα. Μέσα στο Είναι, φαίνεται πως δεν υπάρχει τόπος για την ελευθερία. Οι πιο συνεπείς φιλοσοφικές οντολογίες ήταν συστήματα ντετερμινισμού. Ο μονισμός είναι πάντοτε ντετερμινιστικός και δεν βρίσκει χώρο για την ελευθερία.[Η ΧΑΡΙΣ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΑΝΑΓΚΑΙΑ. ΟΣΤΙΣ ΘΕΛΕΙ ΛΕΕΙ Ο ΚΥΡΙΟΣ Σ΄ΑΥΤΟ ΤΟ ΘΕΛΕΙ ΣΤΗΡΙΖΕΤΑΙ Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΚΑΙ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΟΥΤΕ ΕΜΜΕΝΗΣ ΟΥΤΕ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΙΚΗ]

Το πάθος της ελευθερίας προϋποθέτει έναν ορισμένο δυϊσμό, αν και όχι οντολογικού χαρακτήρα. Η θεώρηση και θεμελίωση της ελευθερίας είναι δυνατή μόνο μέσω της διάκρισης μεταξύ πνεύματος και φύσης, με τον καθορισμό ενός διαφορετικού τρόπου ύπαρξης του πνευματικού κόσμου, που διαφέρει ποιοτικά από τον φυσικό κόσμο. Η παραδοσιακή πνευματική μεταφυσική δεν μπορεί να θεωρηθεί ως αληθινή διδασκαλία για το πνεύμα, τον πνευματικό κόσμο και τη ζωή του πνεύματος· είναι μια μορφή φυσιοκρατίας, δηλαδή κατανόηση του πνεύματος ως φύσης, ως ουσίας. Αλλά το πνεύμα δεν είναι φύση, δεν είναι ουσία, δεν είναι πραγματικότητα με τον ίδιο τρόπο που είναι πραγματικός ο φυσικός κόσμος. Το πρόβλημα της ελευθερίας είναι πρόβλημα του πνεύματος, και δεν μπορεί να λυθεί μέσα σε καμία φυσιοκρατική μεταφυσική του Είναι.[ΔΕΝ ΕΧΕΙ ΠΝΕΥΜΑ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ. ΑΠΟΤΕΛΕΙΤΑΙ ΑΠΟ ΣΩΜΑ ΚΑΙ ΨΥΧΗ ΑΛΛΑ ΨΥΧΗ ΓΕΝΝΗΤΗ ΑΓΕΝΝΗΤΟ ΝΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΔΥΝΑΜΙΝ ΑΥΤΗΣ. ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΤΟΣΟ ΑΠΛΟ ΤΟ ΘΕΜΑ.ΥΠΟΝΟΕΙΤΑΙ Η ΑΝΑΚΑΙΝΙΣΗ ΤΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΥΡΙΟ]

4.

Αν η ελευθερία δεν μπορεί να ριζώνει σε καμία μορφή του Είναι, ούτε σε καμία φύση, ούτε σε καμία ουσία, τότε απομένει μόνο ένας δρόμος για την επιβεβαίωσή της:
η αναγνώριση ότι η πηγή της ελευθερίας είναι το Μηδέν, από το οποίο ο Θεός δημιούργησε τον κόσμο. Η ελευθερία εκδηλώνεται πριν από το Είναι και καθορίζει η ίδια την πορεία του Είναι. Ανήκει σε διαφορετική τάξη, σε διαφορετικό επίπεδο από εκείνο του Είναι. Η ελευθερία είναι πραγματική, αλλά όχι με τον τρόπο που είναι πραγματικός ο κόσμος. Αποκαλύπτεται μόνο μέσα στην εμπειρία της πνευματικής ζωής, και όχι μέσα στην εμπειρία του κόσμου.[ΜΗΠΩΣ ΝΑ ΓΥΡΙΖΕΣ ΠΛΕΥΡΟ; Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΗΘΗΚΕ ΚΑΤ' ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΤΡΙΑΔΟΣ ΠΩΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΗΘΗΚΕ ΑΠΟ ΤΟ ΜΗΔΕΝ; ΚΑΙ ΑΦΟΥ ΕΧΑΣΕ ΑΥΤΗ ΤΗΝ ΕΙΚΟΝΑ ΜΕ ΤΗΝ ΠΤΩΣΗ ΔΙΕΘΕΣΕ Ο ΘΕΟΣ ΤΟΝ ΝΟΜΟ ΕΝ ΕΙΔΕΙ ΕΙΚΟΝΟΣ ΩΣΠΟΥ ΤΗΝ ΑΝΑΚΑΙΝΙΣΕ ΜΕ ΤΗΝ ΕΝΑΝΘΡΩΠΗΣΗ ΤΟΥ]

Η ελευθερία δεν είναι εξωτερική εμπειρία, αλλά ούτε ψυχικό-συναισθηματική·
δεν βρίσκεται μέσα στην εμπειρία οποιασδήποτε φύσης. Ο φυσικός κόσμος είναι πάντοτε καθορισμένος, και ο ψυχικός-συναισθηματικός κόσμος επίσης καθορισμένος.
Μόνο μέσα στη μοναδική ικανότητα της πνευματικής εμπειρίας αποκαλύπτεται το μυστήριο της ελευθερίας. Ο πνευματικός κόσμος, ποιοτικά διαφορετικός από τον φυσικό, στον οποίο ανήκουν και τα σώματα και οι ψυχές μας, δεν είναι ο κόσμος των καντιανών πραγμάτων καθαυτών (things-in-themselves).

Θα ήταν τελείως εσφαλμένο να ειπωθεί ότι η ζωή του σώματος και της ψυχής είναι φαινόμενο (appearance), ενώ η ζωή του πνεύματος είναι το πράγμα καθαυτό.
Αυτό είναι ένας στείρος δυϊσμός, που οδηγεί στην άρνηση της ίδιας της δυνατότητας πνευματικής εμπειρίας — όπως βλέπουμε και στον Kant — και που δεν επιτρέπει την ύπαρξη της πνευματικής εμπειρίας. Μέσα σε αυτήν την εμπειρία, ως ελευθερία, αποκαλύπτεται όχι μόνο η δεύτερη, ανώτερη ελευθερία εν Αληθεία, αλλά και η πρώτη, παράλογη και αθεμελίωτη ελευθερία.[ΑΥΤΟ ΕΙΚΟΝΙΖΕΙ ΑΚΡΙΒΩΣ ΤΟ ΑΡΜΑ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΟΣ ΜΕ ΤΑ ΔΥΟ ΑΛΟΓΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΜΕΤΑΜΟΡΦΨΣΗ ΤΟΥ ΗΝΙΟΧΟΥ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΕΠΕΚΕΙΝΑ ΤΗΣ ΟΥΣΙΑΣ ΑΓΑΘΟΥ. ΚΑΙ ΑΝ ΔΕΝ ΣΟΥ ΦΤΑΝΕΙ ΑΥΤΟ ΜΥΣΤΙΚΙΣΤΗ ΥΠΑΡΧΕΙ ΚΑΙ Ο ΜΥΘΟΣ ΤΟΥ ΣΠΗΛΑΙΟΥ. ΠΕΡΑΝ ΑΥΤΩΝ ΤΟ ΑΓΑΠΗΜΕΝΟ ΣΟΥ ΧΑΟΣ Η ΑΒΥΣΣΟΣ]

Μόνο η πνευματική εμπειρία μας αποκαλύπτει ότι η ελευθερία εκδηλώνεται πριν από το Είναι του φυσικού κόσμου, μας φέρνει σε επαφή με το ακατάληπτο και αθεμελίωτο,[ΑΘΕΜΕΛΙΩΤΗ ΕΙΝΑΙ ΜΟΝΟ Η ΤΡΕΛΛΑ] που δεν έχει τη βάση του ούτε σε κάποιο Είναι, ούτε σε εμάς, ούτε στον κόσμο, ούτε στον Θεό. Όλες οι ανυπέρβλητες απορίες γύρω από την ελευθερία συνδέονται με τη σκέψη που στρέφεται αποκλειστικά προς τον φυσικό κόσμο, του οποίου το βασικό γνώρισμα είναι ο ντετερμινισμός. Αλλά στον πνευματικό κόσμο δεν υπάρχει κανενός είδους φυσικός ντετερμινισμός. Ο πνευματικός κόσμος δεν είναι απλώς το ανώτατο επίπεδο του φυσικού κόσμου· δεν εντάσσεται στην ιεραρχία του φυσικού, αλλά αποτελεί μια διαφορετική ποιοτική κατάσταση, μέσα στην οποία ο φυσικός κόσμος είναι διαπερασμένος σε όλες του τις βαθμίδες. Και μέσα στην πνευματική εμπειρία διακρίνεται ότι, αν η ελευθερία έχει ρίζα σε κάτι, τότε ριζώνει στο μηδέν, που εκδηλώνεται πριν από κάθε είναι, πριν από τη δημιουργία του κόσμου. Αυτό σημαίνει επίσης ότι η ελευθερία είναι αβυθομέτρητη και αθεμελίωτη. Η αβυθομέτρητη και η αθεμελίωτη κατάσταση αναχωρούν προς το μηδέν. Αυτό είναι το Ungrund του J. Boehme. Σημαίνει ότι η ελευθερία συνδέεται με την δυνάμει-οντότητα (potentiality), που είναι βαθύτερη από κάθε μορφοποίηση και ενεργοποίηση (actualisation) του είναι. Η δυνατότητα του είναι του κόσμου προηγείται του ίδιου του είναι του κόσμου. Σύμφωνα με τη διδασκαλία της χριστιανικής θεολογίας, ο Θεός δημιούργησε τον κόσμο εκ του μηδενός. Αυτό σημαίνει επίσης ότι ο Θεός δημιούργησε τον κόσμο από την ελευθερία. Άλλως το εκφράζουν λέγοντας ότι ο Θεός δημιούργησε τον κόσμο ελεύθερα και ως ελεύθερο. Αυτό δεν σημαίνει ότι ο Θεός δημιούργησε τον κόσμο από ύλη, όπως νόμιζαν οι αρχαίοι Έλληνες, αφού το μηδέν δεν είναι ύλη, αλλά μάλλον είναι ελευθερία. Και αν αντιθέτως η ελευθερία ρίζωνε στο είναι, τότε η ελευθερία θα υπήρχε μόνο στον Θεό και από τον Θεό· δηλαδή η ελευθερία του ανθρώπου, η ελευθερία της δημιουργίας, δεν θα υπήρχε. Αλλά έξω από τον Θεό είναι το μηδέν, από το οποίο Εκείνος δημιουργεί τον κόσμο, και μέσα στο μηδέν βρίσκεται η πηγή. Το ελεύθερο μηδέν — βρίσκεται εκτός του Θεού Δημιουργού για την καταφατική (kataphatic)–θετική θεολογία, αλλά είναι εντός της απείπωτης Θεότητας για την ἀποφατική (apophatic)–αρνητική θεολογία. Από αυτήν την ελευθερία το μηδέν εκφέρει συναίνεση προς την ίδια τη δημιουργία του κόσμου· ανθίζει από τα μυστηριώδη σπλάγχνα της δυνάμει ύπαρξης. Η πρώτη, η παράλογη ελευθερία, είναι καθαρή δυνατότητα, εδρασμένη μέσα στο μηδέν. Και αισθανόμαστε μέσα μας αυτό το ελεύθερο μηδέν.

Η δεύτερη όμως ελευθερία, η ελευθερία εν τη Αληθεία και η ελευθερία που λαμβάνεται από την Αλήθεια, είναι διαφορετική. Η δεύτερη, η ανώτερη ελευθερία, είναι ο μετασχηματισμός και ο φωτισμός αυτής της σκοτεινής ελευθερίας και αυτού του παράλογου μηδενός μέσω της δημιουργικής ιδέας του Θεού για τον άνθρωπο και για το σύμπαν, μέσω του φωτός του Logos, μέσω της ενεργείας της θείας χάρης. Αυτός ο μετασχηματισμός και ο φωτισμός συντελείται με την αμοιβαία σύμπραξη της δημιουργικής δύναμης του Θεού και της χάρης του Θεού με την αρχέγονη ελευθερία την ίδια· είναι το αποτέλεσμα της ενέργειας της χάρης πάνω στην ελευθερία εκ των έσω, χωρίς βία και καταναγκασμό. Η πρώτη ελευθερία είναι ελευθερία του δυνάμει, είναι η δυνατότητα της αντίθεσης. Η δεύτερη ελευθερία είναι ελευθερία του ἐνεργείᾳ, είναι πραγμάτωση της Αλήθειας, φωτισμός του σκότους. Η δεύτερη ελευθερία δεν υπάρχει χωρίς την πρώτη ελευθερία. Έχουμε ήδη δει ότι η δεύτερη ελευθερία, αν θεωρηθεί απομονωμένα, καταλήγει σε τυραννία και αδυνατεί να υπερβεί την τραγωδία της ελευθερίας. Η ανώτερη ελευθερία του ανθρώπου δεν ανήκει στη φύση του ανθρώπου, δεν είναι της ουσίας (substance) του ανθρώπου, αλλά είναι η ιδέα του Θεού για τον άνθρωπο, η εικόνα και ομοίωση του Θεού μέσα στον άνθρωπο.
Το πρόσωπο δεν είναι η φυσική ατομικότητα του ανθρώπου, αλλά η ιδέα του Θεού. Η πραγμάτωση της ιδέας του Θεού για τον άνθρωπο όμως προϋποθέτει την ενέργεια της ελευθερίας που εδράζεται μέσα στο μηδέν. Και μόνο ο Χριστιανισμός γνωρίζει το μυστήριο της συμφιλίωσης των δύο ελευθεριών και της υπέρβασης της τραγωδίας της ελευθερίας. Αυτό είναι η ενέργεια της χάρης πάνω στην ελευθερία μας, ο εκ των έσω φωτισμός της.[ΔΕΝ ΥΠΗΡΕΤΕΙ ΤΟ ΜΗΔΕΝ Ο ΘΕΟΣ ΟΥΤΕ Η ΑΛΗΘΕΙΑ. ΜΗΠΩΣ ΕΝΝΟΕΙΣ ΤΟΝ ΟDIN;]

5.

Μαζί με την ελευθερία, ως δυνατότητα πριν από κάθε είναι, ως κάτι που εδράζεται στην άβυσσο του μηδενός, συνδέεται η δυνατότητα του νέου στον κόσμο, η δυνατότητα της δημιουργίας. Η δυνατότητα της αλλαγής και της εξέλιξης στον κόσμο ανακύπτει από την ελευθερία. Μόνο στην επιφάνεια, στο επίπεδο του φυσικού κόσμου, βλέπουμε την εξέλιξη. Όμως η εξελικτική θεωρία είναι παντελώς ανίσχυρη να συλλάβει τις πηγές της εξέλιξης στον κόσμο. Η κατανόηση αυτού είναι δυνατή μόνο με μια μετάβαση από την οριζόντια κίνηση στην κάθετη κίνηση. Στο βάθος, κατά τον κάθετο άξονα, εκεί συντελείται η δημιουργικότητα από την ελευθερία, από την αβυθομέτρητη δυνατότητα, και έπειτα προβάλλεται στην επιφάνεια ως εξέλιξη. Πίσω από κάθε εξέλιξη στον κόσμο υποκρύπτονται δημιουργικές πράξεις, και οι δημιουργικές πράξεις προϋποθέτουν ελευθερία, ενώ η ελευθερία προϋποθετεί την αβυθομέτρητη δυνατότητα εδρασμένη στο μηδέν. Χωρίς τη δυνατότητα, χωρίς το μηδέν, δεν θα υπήρχε αλλαγή, δεν θα υπήρχε εξέλιξη, δεν θα υπήρχε δημιουργικότητα. Η διδασκαλία του Aristotle περί δυνάμει και ἐνεργείᾳ εμπεριέχει μια μεγάλη αλήθεια, αλλά εύκολα παρερμηνεύεται και ερμηνεύεται στενά. Οι Έλληνες φοβούνταν το άπειρον (apeiron) και συχνά γι’ αυτό ερμήνευσαν λανθασμένα τη σημασία της δυνατότητας — και αυτό πέρασε και στους Σχολαστικούς.[Ο ΗΡΑΚΛΕΙΤΟΣ ΤΙ ΗΤΑΝ ΚΑΜΗΛΙΕΡΗΣ;] Στη δυνατότητα υπάρχει περισσότερο απ’ ό,τι στην ενέργεια· στη δυνατότητα υπάρχει απείρωση, ενώ στην ενέργεια υπάρχει πάντα περιορισμός. Η απείρωση της δυνατότητας είναι η πηγή της ελευθερίας και της δημιουργικής αλλαγής, του νέου στον κόσμο. Το ἐνεργείᾳ είναι του κόσμου μια τελική και περιορισμένη σφαίρα σε σύγκριση με την απεριόριστη και αβυθομέτρητη δυνατότητα, με την άβυσσο που κεται κάτω από το είναι και βαθύτερα από αυτό. Η εξέλιξη μέσα στον κόσμο παρουσιάζεται ως ένας καθορισμένος και περιορισμένος αλληλοπαίγνιος των κοσμικών δυνάμεων και της ανακατανομής τους. Αλλά η δημιουργικότητα δεν είναι καθορισμένη· η δημιουργικότητα, κατά μια έννοια, είναι πάντοτε δημιουργικότητα εκ του μηδενός, δηλαδή από την ελευθερία. Η ελεύθερη δημιουργία είναι επίσης μια μη-καθορισμένη ελευθερία, που ανοίγει δρόμο μέσα από τις κοσμικές δυνάμεις και τις μεταβάλλει, χωρίς να καθορίζεται από αυτές. Μόνον έτσι μπορεί να ειπωθεί ότι στη ζωή του ανθρώπου και στη ζωή του κόσμου υπάρχει η μεγάλη δυνατότητα — η δυνατότητα ενός νέου βίου και ενός νέου κόσμου. Ο ντετερμινιστικός εξελικτισμός είναι μια συντηρητική κοσμοθεώρηση. Ο Darwinism είναι συντηρητικός, ο Marxism είναι συντηρητικός, παρότι προβάλλουν επαναστατικές διδασκαλίες που ανατρέπουν την παραδοσιακή θρησκευτική κοσμοθεώρηση. Μόνον η δυνατότητα της δημιουργικής ελευθερίας ανοίγει ρήγμα στο κλειστό συντηρητικό σύστημα του κόσμου, στο οποίο είναι δυνατή μόνο η ανακατανομή της ύλης και της ενέργειας. Ο νατουραλισμός επίσης διακηρύσσει ένα τέτοιο κλειστό συντηρητικό σύστημα του κόσμου, και μερικές φορές ο νατουραλισμός παίρνει τη μορφή θεολογικού νατουραλισμού. Για να μην είναι ο κόσμος ένα τέτοιο κλειστό συντηρητικό σύστημα, πρέπει να υπάρχει μια αβυθομέτρητη πηγή, μια άπειρη δυνατότητα, δηλαδή το ελεύθερο μηδέν, ως προγενέστερο του είναι και καθοριστικό του είναι.

Εν αρχή ήταν ο Λόγος (Logos). Αυτή είναι αιώνια αλήθεια ως προς κάθε θετικό Είναι. Ο κόσμος δεν θα μπορούσε να έχει δημιουργηθεί, δεν θα μπορούσε να έχει αρχή χωρίς τον Logos. Αλλά εν αρχή υπήρχε επίσης το μηδέν, η δυνατότητα, υπήρχε η ελευθερία — και αυτή η ελευθερία, αυτό το μηδέν, κείτονταν εκτός του είναι, και επομένως δεν υπήρχε αντίφαση με το ότι εν αρχή ήταν ο Logos. Ο Logos κατήλθε στο μηδέν και από αυτό δημιούργησε τον κόσμο· ο ήλιος ανέτειλε πάνω από την άβυσσο, που είναι βαθύτερη από το είναι. Ο Θείος Logos συνεργεί με την ελευθερία.[ΠΟΣΟ ΘΕΜΕΛΙΩΜΕΝΑ ΜΑΣ ΤΑ ΛΕΣ]

Να γιατί το πρόβλημα της ελευθερίας δεν είναι ψυχολογικό ή ηθικό πρόβλημα της ελευθερίας της βούλησης, αλλά μεταφυσικό πρόβλημα που αφορά την αρχή των πραγμάτων. Συνέβη η συνάντηση δύο απειροτήτων — της απειρότητας του δυνάμει, της απειρότητας του μηδενός, και της απειρότητας του ἐνεργείᾳ, της απειρότητας του Θεού. Και έτσι υπάρχουν επίσης δύο ελευθερίες — η ελευθερία που προέρχεται από την απειρότητα της δυνατότητας και η ελευθερία που προέρχεται από την απειρότητα της χάρης του Θεού, από το φως του Θεού.

6.

Έχουμε δει ότι η δεύτερη ελευθερία μπορεί να νοηθεί εσφαλμένα και τότε εκφυλίζεται σε βία και καταναγκασμό. Αλλά στην ορθή της κατανόηση —όχι αρνούμενη την πρώτη ελευθερία, αλλά αντιθέτως προϋποθέτοντάς την αναπόδραστα— η δεύτερη ελευθερία είναι η ανώτερη, η ύστατη ελευθερία, η αυθεντική απελευθέρωση του ανθρώπου και του κόσμου. Η γνήσια απελευθέρωση δίδεται με τη γνώση και την πραγμάτωση της Αλήθειας, η οποία εμπεριέχει μέσα της την ελευθερία. Η κατάκτηση της ανώτερης ελευθερίας, ως σκοπός της ζωής, είναι η κατάκτηση της αυθεντικής πνευματικότητας.

Το πνεύμα είναι ελευθερία, και μέσα στην πνευματικότητα, στη πνευματική ζωή, δεν υπάρχει καθορισμός απ’ έξω, δεν υπάρχει εξαναγκασμός, δεν υπάρχει εξωτερική «τοποθέτηση». Η εξωτερικότητα θέσης με καταναγκασμό του ενός μέρους πάνω στο άλλο είναι γνώρισμα του φυσικού κόσμου. Η πνευματική ζωή είναι ελεύθερη ζωή — αυτό είναι το συστατικό της γνώρισμα. Με την κατάκτηση της πνευματικότητας υπερνικιέται η τραγωδία της ελευθερίας, λύνονται οι αντιφάσεις της που φαίνονταν ανυπέρβλητες. Η αυθεντική πνευματικότητα είναι ο φωτισμός του παράλογου, της ακόμη σκοτεινής ελευθερίας, χωρίς την κατάλυσή της, χωρίς βία επ’ αυτής.

Το πρόβλημα της ελευθερίας είναι ανεπίλυτο μέσα στα όρια της ορθολογικής φιλοσοφίας. Η διαλεκτική δεν βρίσκει την ολοκλήρωσή της· οι απορίες παραμένουν. Αλλά η φιλοσοφική γνώση μπορεί να προσεγγίσει τα όριά της και να εξέλθει πέρα από αυτά, παραχωρώντας την τελική λύση σε άλλον χώρο. Κλίνω να πιστεύω ακόμη ότι σε όλους τους τομείς της γνώσης αυτή είναι η αποστολή της φιλοσοφίας.

Η φιλοσοφική αποκάλυψη της διαλεκτικής της ελευθερίας μας οδηγεί στον Χριστιανισμό ως θετική λύση της τραγωδίας της ελευθερίας, της τραγωδίας ελευθερίας και αναγκαιότητας. Το πρόβλημα της ελευθερίας του ανθρώπου, τόσο δύσκολο για τη φιλοσοφική σκέψη, λύνεται μόνο στην ιδέα της θεανθρωπότητας (God-manhood, Divine-humanity), η οποία ήδη υπερβαίνει τα όρια της καθαρής φιλοσοφίας. Μόνο στον Θεάνθρωπο αποκαλύπτεται μια έξοδος πέρα από τα όρια του κακού της ελευθερίας και του καλού της αναγκαιότητας — της ελευθερίας που γεννά το κακό και της αναγκαιότητας που εξαναγκάζει στο καλό — και επιτυγχάνεται ο φωτισμός και ο μετασχηματισμός της ελευθερίας: μια ελευθερία πεπληρωμένη αγάπης, όχι η ελευθερία του πρώτου Αδάμ, που ακόμη εκτιμά την ελευθερία του κακού, αλλά η ελευθερία του δεύτερου Αδάμ, που ήδη με ελεύθερη αγάπη έχει νικήσει τις σκοτεινές αρχές μέσα στην ελευθερία.[ΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΑΥΤΗ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ ΤΗΝ ΒΙΩΣΕ Ο ΕΩΣΦΟΡΟΣ. Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΒΙΩΝΕΙ ΤΗΝ ΔΟΥΛΕΙΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΚΟΗΣ]

Αυτό βεβαίως δεν σημαίνει ότι στη χριστιανική φιλοσοφία και στη χριστιανική θεολογία, όπως και στην χριστιανική πράξη, το πρόβλημα της ελευθερίας έχει τεθεί ορθά και έχει λυθεί ορθά. Αντίθετα, εδώ έχουν προκύψει μεγάλες ρωγμές. Συχνά η ελευθερία και η χάρη τίθενται σε αντίθεση, και η χάρη νοείται ως δύναμη επάνω στην ελευθερία. Αλλά ο Χριστιανισμός, στην ιδανική του καθαρότητα, εμπεριέχει εντός του τη λύση του προβλήματος της ελευθερίας. Εκτός Χριστιανισμού, ο ντετερμινισμός είναι ουσιαστικά αναπόφευκτος. Κάθε νατουραλιστική φιλοσοφία είναι ντετερμινιστική. Και αν η πνευματιστική φιλοσοφία επιχειρεί να θεμελιώσει μια βάση για την ελευθερία, το κάνει ασθενώς και με αντίφαση, ταυτίζοντας την ελευθερία με την ουσία (substance), δηλαδή με μια νατουραλιστική κατηγορία.

Ένα από τα δυσκολότερα ζητήματα στη χριστιανική μεταφυσική είναι αυτό της συμφιλίωσης της ελευθερίας του ανθρώπου με την παντοδυναμία του Θεού, με την πανσοφία του Θεού. Επάνω σ’ αυτό το έδαφος γεννήθηκε η διδασκαλία περί προορισμού (predestination), που έφτασε στην ακραία της έκφραση στον Calvin. Ακόμη και ο Bl. Augustine συνάντησε εδώ ανυπέρβλητη δυσκολία. Πιο αξιόπιστος δρόμος σκέψης είναι εκείνος που αναγνωρίζει ότι η ελευθερία είναι ένα οριακό σημείο για την προγνωστική γνώση του Θεού, την praescientia· ότι ο Θεός ο Ίδιος θέτει όριο στην προόρασή Του, επειδή θέλει την ελευθερία και βλέπει στην ελευθερία το νόημα της δημιουργικότητας. Προς αυτήν την άποψη κλίνει ο Secretan στο έργο του “La Philosophie de la Liberté”, μία από τις καλύτερες φιλοσοφικές πραγματείες για την ελευθερία.[ΧΩΡΙΣ ΤΗΝ ΕΝΑΝΘΡΩΠΗΣΗ ΕΙΝΑΙ ΟΛΑ ΔΥΣΚΟΛΑ ΠΡΑΓΜΑΤΙ]

7.

Η ελευθερία βρίσκεται στη βάση του σχεδίου του Θεού για τον κόσμο και τον άνθρωπο. Η ελευθερία γεννά το κακό, αλλά χωρίς ελευθερία δεν υπάρχει ούτε το καλό. Το εξαναγκασμένο καλό δεν θα ήταν καλό. Εδώ έγκειται η θεμελιώδης αντίφαση της ελευθερίας: η ελευθερία προς το κακό είναι, προφανώς, όρος για την ελευθερία προς το καλό. Κατάργησε δια της βίας το κακό άνευ ίχνους και δεν απομένει τίποτε από την ελευθερία προς το καλό. Να γιατί ο Θεός ανέχεται την ύπαρξη του κακού. Η ελευθερία γεννά την τραγωδία της ζωής και τα παθήματα της ζωής. Γι’ αυτό η ελευθερία είναι κάτι δύσκολο και τραχύ. Η ελευθερία είναι το ελάχιστα εύκολο πράγμα· και μια ζωή εν ελευθερία είναι το ελάχιστα εύκολο βίωμα. Είναι ευκολότερο να ζει κανείς μέσα στην αναγκαιότητα.[ΑΛΛΟ ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ ΑΛΛΟ Ο ΘΕΟΣ;]

Ο Dostoevsky, που είχε πολύ βαθιές σκέψεις για την ελευθερία, υπαινίχθηκε ότι είναι υπέρτατα δύσκολο για τον άνθρωπο να αντέξει την ελευθερία του πνεύματος, την ελευθερία της επιλογής. Ο άνθρωπος πρόθυμα παραιτείται από την ελευθερία στο όνομα της ανακούφισης των παθημάτων της ζωής μέσω μιας εξαναγκαστικής οργάνωσης του καλού (όπως στις εξαναγκαστικές θεοκρατίες και στο Κομμουνιστικό σύστημα). Θα ήταν λάθος να νομίζει κανείς ότι ο άνθρωπος εκτιμά ιδιαιτέρως την ελευθερία· αντιθέτως, ξανά και ξανά θεωρεί το δώρο της ελευθερίας ως κάτι μοιραίο και καθόλου δεν την υπερασπίζεται. Δεν μιλώ καθόλου εδώ για την ελευθερία με πολιτική έννοια, αλλά αποκλειστικά για την ελευθερία με μεταφυσική έννοια.

Αλλά η μεταφυσική ελευθερία έχει τις ζωντανές και πρακτικές της συνέπειες· διαθέτει τη δική της κοινωνική προβολή. Δεν υπάρχει κανενός είδους επαρκής έκφραση της μεταφυσικής ελευθερίας στην κοινωνική ζωή· οι συσχετισμοί εδώ είναι πολύ σύνθετοι και πεπλεγμένοι. Η ελευθερία στην πολιτική προβολή συνήθως κατανοείται ως δικαιώματα του ανθρώπου, ως αξιώσεις του ανθρώπου. Αλλά αν η ελευθερία ληφθεί στα μεταφυσικά της βάθη, πρέπει να αναγνωριστεί ότι η ελευθερία δεν είναι καθόλου ζήτημα δικαιωμάτων και αξιώσεων, αλλά μάλλον είναι υποχρέωση. Ο άνθρωπος οφείλει να είναι ελεύθερος στο πνεύμα· οφείλει να φέρει το βάρος της ελευθερίας μέχρι τέλους, επειδή μέσα στην ελευθερία εμπεριέχεται η ιδέα του Θεού γι’ αυτόν, η θεοειδής φύση του. Ο Θεός απαιτεί να είναι ο άνθρωπος ελεύθερος· προσδοκά από τον άνθρωπο την πράξη της ελευθερίας. Ο Θεός έχει περισσότερο ανάγκη την ελευθερία του ανθρώπου απ’ ό,τι ο ίδιος ο άνθρωπος. Ο άνθρωπος εύκολα απαρνιέται την ελευθερία για χάρη της διευκόλυνσης της ζωής, αλλά ο Θεός δεν απαρνιέται την ελευθερία του ανθρώπου, καθώς με αυτήν συνδέεται το σχέδιό Του για τη δημιουργία του κόσμου.[Η ΑΠΟΦΑΣΗ, ΤΟ ΜΥΣΤΗΡΙΟ ΤΗΣ ΕΠΙΛΟΓΗΣ Η ΟΠΟΙΑ ΦΕΡΕΙ ΤΗΝ ΕΥΘΥΝΗ ΔΥΣΚΟΛΕΥΕΙ ΟΧΙ ΑΚΡΙΒΩΣ Η ΕΠΙΛΟΓΗ Η ΟΠΟΙΑ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΑΚΡΙΒΩΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ  ΕΙΝΑΙ Η ΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ]

Η διδασκαλία περί ελευθερίας της βούλησης, που παραδοσιακά υπερασπίζεται η χριστιανική θεολογία, είναι ένας εκχυδαϊσμός του προβλήματος της ελευθερίας και προσαρμογή του για ωφελιμιστικούς σκοπούς. Η διδασκαλία περί ελευθερίας πρέπει να συνδεθεί με τη διδασκαλία περί πνεύματος, στην οποία απλώς μπόρεσα να προσανατολίσω.[ΑΛΛΟ ΘΕΛΗΣΗ ΑΛΛΟ ΒΟΥΛΗΣΗ]

Το πρόβλημα της ελευθερίας είναι κεντρικό φιλοσοφικό πρόβλημα. Σε αυτό συναρθρώνονται όχι μόνο όλες οι φιλοσοφικές πειθαρχίες (μεταφυσική, θεωρία της γνώσης, ηθική, φιλοσοφία της ιστορίας), αλλά η φιλοσοφία εφάπτεται επίσης με τη θεολογία. Η ιστορία της διδασκαλίας περί ελευθερίας είναι σε αξιοσημείωτο βαθμό η ιστορία των θρησκευτικών και θεολογικών διδασκαλιών περί ελευθερίας. Ο ιερός Αυγουστίνος και ο Luther έχουν μεγαλύτερη σημασία για την προβληματική της ελευθερίας απ’ ό,τι οι ακαδημαϊκοί φιλόσοφοι. Και εγώ χρησιμοποιώ όχι μόνο τη φιλοσοφία, αλλά και τη θεολογία, διότι διαφορετικά είναι αδύνατο να εξεταστεί αυτό το πρόβλημα σε όλο του το βάθος.

Το πρόβλημα της ελευθερίας είναι το κεντρικό και ύστατο μεταφυσικό πρόβλημα, και επ’ αυτού μπορούν να προσανατολιστούν όλες οι βασικές φιλοσοφικές τάσεις. Είναι δυνατή μια ταξινόμηση των τύπων φιλοσοφικής κοσμοθεώρησης ανάλογα με την προσέγγισή τους στο πρόβλημα της ελευθερίας. Για το πρόβλημα της ελευθερίας, η πιο ζωντανή διαφορά είναι ανάμεσα στη φιλοσοφία της αρχαιότητας, των Ελλήνων, και στη φιλοσοφία της χριστιανικής περιόδου στην ιστορία της ανθρώπινης αυτοσυνείδησης. Εδώ το πρόβλημα της ελευθερίας συνάπτεται με το πρόβλημα του πεπερασμένου και του απείρου. Οι Έλληνες θεωρούσαν την τελειότητα ως πεπερασμένη. Το πεπερασμένο είναι ντετερμινιστικό· το άπειρο για αυτούς ήταν ατελές και μη ντετερμινιστικό. Η τελειότητα ήταν θέσπιση ορίων, ορισμός, δηλαδή καθορισμένο. Μια παρόμοια κατανόηση πέρασε στους μεσαιωνικούς Σχολαστικούς, όταν ο Aristotle έγινε κανονιστικός, ιδίως με το σύστημα του St. Thomas Aquinas.

Αλλά στον χριστιανικό κόσμο, εντός της ουσίας του Χριστιανισμού, αποκαλύφθηκε η απείρωση, όχι μόνο αρνητικά, αλλά και με την θετική της σημασία. Και με την απείρωση αποκαλύφθηκε η ελευθερία ως απροσδιοριστία (indeterminism). Στον Ωριγένη βρίσκουμε μία από τις πρώτες διδασκαλίες για την ελευθερία. Η γερμανική φιλοσοφία διαφέρει επιπλέον από την αρχαία και τη μεσαιωνική, στο ότι θεωρεί την παραλογικότητα στη βάση του είναι και έτσι προάγει την έρευνα του προβλήματος της ελευθερίας. Αλλά ο γερμανικός ιδεαλισμός τείνει προς τον ιδεαλιστικό μονισμό, όπου το πρόβλημα της ελευθερίας πάλι εξασθενεί και η ελευθερία του ανθρώπου εκλείπει. Αντιθέτως, αξιομνημόνευτο παραμένει το έργο του Schelling: “Philosophische Untersuchungen über das Wesen der menschlichen Freiheit”.

Η αυθεντική χριστιανική φιλοσοφία είναι φιλοσοφία της ελευθερίας, και αυθεντική λύση του προβλήματος της ελευθερίας είναι δυνατό να οικοδομηθεί μόνο εκκινώντας από την ιδέα της θεανθρωπότητας. Και η ρωσική θρησκευτική φιλοσοφία κατανοεί καλλίτερα απ’ όλες αυτό το πρόβλημα της ελευθερίας — ως απροσδιοριστία και ως απείρωση.

NIKOLAI BERDYAEV
1928

 

Ο ΠΡΟΦΗΤΗΣ ΤΟΥ ΠΡΟΣΩΠΟΥ