Εγώ (Ich), Εαυτός (Selbst) και Εγώ (Ego). Μια φιλοσοφική διερεύνηση 1

Εγώ (Ich), Εαυτός (Selbst) και Εγώ (Ego). Μια φιλοσοφική διερεύνηση 1

https://www.youtube.com/watch?v=ni57K1f4X7I&t=2821s

Μια συνομιλία με τον Jochen Kirchhof

Αγαπητοί θεατές, αγαπητέ Γιόχεν, σας καλωσορίζω θερμά στη σημερινή μας συζήτηση μέσω βίντεο. Με τον τίτλο ΕΓΩ, ΕΑΥΤΟΣ και ΕΓΩ, συγκεντρωθήκαμε σήμερα για να εξετάσουμε το υπαρξιακό και πνευματο-κοσμικό θεμέλιο ερώτημα σχετικά με το ανθρώπινο εγώ.

Γιόχεν, θα μπορούσες, για αρχή, να μας σκιαγραφήσεις το πλαίσιο του σημερινού θέματος; Για ποιο ακριβώς πράγμα θέλουμε να μιλήσουμε και ποιος είναι ίσως ο σκοπός της συζήτησής μας; Ό,τι κι αν είναι ο άνθρωπος, ό,τι κι αν τον χαρακτηρίζει, είναι επίσης —ίσως και πρωτίστως— ένα ον του Εγώ.

Υπάρχει μέσα του ένας μυστηριώδης πυρήνας, όπως κι αν αυτός τοποθετηθεί οντολογικά ή κοσμικά. Υπάρχει, λοιπόν, ένας πυρήνας που δεν μπορεί να αποσυνδεθεί, που δεν μπορεί να εξαλειφθεί. Μια αινιγματική κεντρικότητα, από την οποία φαίνεται να κατευθύνονται όλα, και πίσω από την οποία δεν μπορεί κανείς να πάει — δεν υπάρχει «πίσω» από αυτήν την κεντρικότητα.

Το ερώτημα για το Εγώ είναι πάντοτε το ερώτημα: Υπάρχει ένα εγώ πίσω από το εγώ; Το ίδιο ισχύει και με το ζήτημα της θέλησης, της ελευθερίας της βούλησης. Το ερώτημα του Εγώ είναι ένα θεμελιώδες ερώτημα, που στη φιλοσοφία και τη σφαίρα του πνεύματος έχει πάντοτε παίξει έναν κεντρικό ρόλο — είτε θετικά, ενισχυτικά, λέγοντας «ναι, το εγώ είναι μια μεταφυσική, πραγματική, οντολογική οντότητα», είτε αντιθέτως, θεωρώντας ότι το εγώ στην πραγματικότητα δεν υπάρχει.

Το εγώ —λένε— είναι μια μυθοπλασία, μια νοητική κατασκευή, για παράδειγμα του εγκεφάλου. Κι έπειτα έρχεται και το ζήτημα του Εγώ/Εγώισμού: ο άνθρωπος έχει ένα μεγάλο εγώ ή ένα μικρό εγώ — και τι είναι αυτό, τέλος πάντων; Όλα αυτά απασχολούν τον άνθρωπο.

Αν διατρέξει κανείς την ιστορία της φιλοσοφίας και του πνεύματος με αυτό το θέμα υπόψη, συναντά έναν πλούτο διαφορετικών προσεγγίσεων, αλλά και πάντοτε μια ανεπαρκή πληρότητα. Υπάρχει πάντοτε μόνο μια προσέγγιση στο θέμα — μια βαθιά θεμελίωση που να περιλαμβάνει όλες τις πλευρές δεν υπάρχει· και δεν μπορούμε καν να την επιδιώξουμε.

Αυτό που μπορούμε να επιδιώξουμε είναι μια προσέγγιση — θα μπορούσε να πει κανείς, μια προσέγγιση σε ένα πρωταρχικό φαινόμενο της ύπαρξής μας.

Αυτή τη φορά θα διαβάσω μόνο ένα μικρό απόσπασμα από το βιβλίο μου Τι θέλει η Γη, όπου έχω εκφραστεί σε διάφορα σημεία σχετικά με το ζήτημα του Εγώ· ένα μικρό κομμάτι που αποτελεί ωραία εισαγωγή, προτού προχωρήσουμε στο ίδιο το θέμα.

Αυτό που χαρακτηρίζει πρωταρχικά τον άνθρωπο είναι ότι έχει ένα Εγώ, ή μάλλον ότι είναι αυτό το Εγώ. Τι ακριβώς είναι αυτό το Εγώ, ποια λειτουργία έχει στο κοσμικό όλο, πώς ενδεχομένως προέκυψε, πώς σχετίζεται με το σώμα, με τον εγκέφαλο, με τη σωματικο-αισθητηριακή φύση, και αν μπορεί να φτάσει στον ίδιο του τον πυθμένα — όλα αυτά είναι επιτακτικά ερωτήματα, πάνω στα οποία η σκέψη άλλοτε κατορθώνει να σταθεί, άλλοτε αποτυγχάνει.

Το να είσαι Εγώ σημαίνει: ο άνθρωπος είναι κατ’ ανάγκην ανθρωποκεντρικός. Η ουσία του Εγώ είναι ο ανθρωποκεντρισμός. Όποιος δείχνει προς τον εαυτό του ως προς ένα Εγώ ή ξεκινά από το ότι είναι ένα Εγώ —και το κάνει κάθε άνθρωπος, σε διαφορετικούς βαθμούς, ακόμη κι αν αρνείται το Εγώ— το κάνει ως κέντρο του κόσμου.

Ο φιλόσοφος Άρθουρ Σοπενχάουερ λέει: Το Εγώ είναι το τυφλό σημείο της γνώσης. Το Εγώ γνωρίζει, αλλά δεν μπορεί να γίνει γνωστό, διότι πίσω από κάθε γνώση και μέσα σε κάθε γνώση βρίσκεται πάλι αυτό το ίδιο το Εγώ. Το Εγώ δεν μπορεί να υπερπηδήσει τον εαυτό του.

Είναι πάντοτε ο δικός του ίδιος ίσκιος και το δικό του φως. Όλες οι θρησκευτικές παραδόσεις το γνώριζαν ή το διαισθάνονταν και τοποθετήθηκαν, καθεμία με τον δικό της τρόπο, απέναντι σε αυτό.

Ότι και το σύγχρονο Εγώ —το νοητικό, εγωικό, «απελευθερωμένο» Εγώ— έχει τη δική του ιστορία, τόσο ηρωική όσο και τραγική, μπορεί να αποδειχθεί με σαφήνεια από την ιστορία της συνείδησης.

Το ανεπτυγμένο Εγώ είναι ένα κέντρο κόσμου, το κέντρο του σύμπαντος, το κέντρο ενός κόσμου — του δικού του κόσμου. Πρέπει να υπάρχει κάποιος κοσμικός, εξελικτικός λόγος για τον οποίο το Εγώ υπάρχει: αυτό το θαύμα βάθους, λεπτότητας, αβύσσου και αινίγματος, αλλά επίσης, σε παθολογική μορφή, τύφλωσης, απληστίας, παραφροσύνης και φόβου.

Το Εγώ είναι τόσο η σιωπή στο κέντρο του τυφώνα, όσο και ο ίδιος ο τυφώνας. Είναι ο τίγρης και ο αναβάτης. Το Εγώ είναι για τον εαυτό του και για τους άλλους, Θεός και Διάβολος, ο πιο στενός φίλος και ο χειρότερος εχθρός.

Στο Εγώ και μέσα στο Εγώ κρίνεται το παν. Ακόμα και το ασυνείδητο, αυτό που συμβαίνει χωρίς τη συμμετοχή ή παρέμβαση του Εγώ, εκδηλώνεται μόνο μέσω του Εγώ — για παράδειγμα, όταν παράγει μια νευρωτικά παραμορφωμένη αντίληψη. Ο άνθρωπος έχει ένα σώμα — αλλά το Εγώ είναι αυτός ο ίδιος. Το γνωρίζει αυτό καθένας, βαθιά μέσα του.

Όταν το Εγώ για πρώτη φορά αφυπνίζεται στον εαυτό του, κάπου στην πρώιμη παιδική ηλικία, μπορεί να είναι μια συγκλονιστική, μια βαθιά αναστατωτική εμπειρία, που συχνά συνοδεύεται από τη σύγχρονη αντίληψη της δικής του θνητότητας.

Το Εγώ βιώνει τον εαυτό του ως ον-εντός-του-κόσμου, το οποίο, ως τέτοιο εντός-του-κόσμου, είναι φθαρτό. Αυτό, ωστόσο, δεν δηλώνει ακόμη τίποτε για τη θνητότητα του ίδιου του Εγώ.

Μια μικρή μόνο ένδειξη, λοιπόν, ότι έχουμε να κάνουμε εδώ με ένα αβυσσαλέο θέμα, το οποίο δεν μπορεί να διερευνηθεί πλήρως — μπορεί κανείς μόνο να επιχειρήσει προσεγγίσεις προς αυτό το πρωταρχικό φαινόμενο της ύπαρξης, προς το είναι-Εγώ ή είναι-Εαυτός — εάν, προς στιγμήν, τα εξισώσουμε.

— Ευχαριστώ για αυτήν την όμορφη εισαγωγή.

Νομίζω ότι έτσι γίνεται σαφές το πλαίσιο και η σπουδαιότητα αυτής της θεματικής.

Στην πρώτη ενότητα θέλουμε να ασχοληθούμε με το πώς άλλοι στοχαστές στην ιστορία του πνεύματος αντιμετώπισαν αυτό το ερώτημα — τόσο στην επιστήμη όσο και στις πνευματικές παραδόσεις.

Γι’ αυτό, η πρώτη μου ερώτηση είναι: τι μπορεί να βρει κανείς στην ευρωπαϊκή φιλοσοφική ιστορία ως προσεγγίσεις ή ως συγκεκριμένες θέσεις που είναι σχετικές με τη συζήτησή μας;

Διότι ήδη στην ελληνική αρχαιότητα, περίπου το 500 π.Χ., μπορούμε να πούμε ότι αναδύεται κάτι σαν ένα νοητικό Εγώ — ή η ιδέα ενός νοητικού Εγώ. Στη φιλοσοφία, λοιπόν, αντανακλάται η σκέψη ότι κάτι τέτοιο —όπως το νοητικό Εγώ— μπορεί να υπάρχει, και ότι αυτό το νοητικό Εγώ διαθέτει και ικανότητα γνώσης. Ας αφήσω για λίγο στην άκρη την ελληνική αρχαιότητα — θα επανέλθουμε σε αυτήν. Θέλω να ανατρέξω προς τα πίσω, στην ευρωπαϊκή εξέλιξη του Μεσαίωνα. Είναι ενδιαφέρον: μιλάμε για Εγώ· πρόκειται για προσωπική αντωνυμία, αλλά λέμε και το Εγώ. Ήδη ο πληθυντικός είναι δύσκολος· είναι «τα Εγώ» ή «οι Εγώ» (Ichs, Iche?...); Αυτό από μόνο του είναι προβληματικό.

Πότε, άραγε, γεννήθηκε καν η ιδέα ότι μπορεί να πει κανείς «το Εγώ»; Με μεγάλη πιθανότητα, στον Μάιστερ Έκχαρτ, ο οποίος πρώτος επινόησε πολλούς ενδιαφέροντες και σημαντικούς όρους. Ήταν ένα γλωσσικό ιδιοφυές πνεύμα, μοναδικού είδους, και μίλησε πολλές φορές για το Εγώ — μάλιστα σε θρησκευτικό πλαίσιο, και αυτή η διάσταση πηγαίνει πολύ μακριά. Λέει πως, στο έσχατο βάθος, το Εγώ ριζώνει στο Θείο· είναι, κατά κάποιον τρόπο, ο ίδιος ο Θεός. Το Εγώ είναι μια εκδήλωση του Θείου, έχει τη ρίζα του μέσα στο Θείο και αναγνωρίζει το Θείο.

Υπάρχει μάλιστα στον Έκχαρτ και μια ακραία διατύπωση: ότι χωρίς το Εγώ δεν θα υπήρχε ούτε ο Θεός. Εξαιρετικά ριζοσπαστική σκέψη. Και ο Έκχαρτ είναι ίσως ο πρώτος που θεωρεί το Εγώ ως κάτι μη-αντικειμενικό, ως κάτι που δεν είναι ένα «πράγμα». Το Εγώ δεν είναι κάτι που υπάρχει εκεί, με τρόπο ορατό· δεν ανοίγεις το κρανίο, δεν πριονίζεις ένα άνοιγμα στον εγκέφαλο για να προβάλει από μέσα το Εγώ και να πει: «Γεια σας, εδώ είμαι, είμαι το Εγώ!» — όχι· το Εγώ δεν είναι ορατό, και όμως είναι παρόν, δρα, ενεργεί.

Ο Έκχαρτ είναι, θα λέγαμε, ο θεμελιωτής της έννοιας του Εγώ — και μάλιστα με την έννοια μιας ανώτερης γνώσης. Αυτό στη συνέχεια παίρνει διάφορες μορφές στη φιλοσοφική παράδοση· θα μπορούσαμε να μιλάμε πολύ γι’ αυτό, αλλά ας το κρατήσουμε εν συντομία

Ο περίφημος λόγος του Ντεκάρτ, cogito ergo sum — «σκέφτομαι, άρα υπάρχω» — είναι μια άλλη μορφή της ίδιας ιδέας. Το Εγώ είναι η σκέψη· και έτσι αποσπάται από το σώμα, τη σωματικότητα, τα συναισθήματα, τις επιθυμίες και τους φόβους. Το Εγώ είναι ένα σκεπτόμενο Εγώ. Σκέφτομαι, άρα υπάρχω — αν δεν σκέφτομαι, δεν υπάρχω. Δηλαδή, η ταυτότητα καθορίζεται μέσω της σκέψης.

Και αυτή είναι όλη η δυτική φιλοσοφική παράδοση — και ειδικά του ορθολογισμού — που θεωρεί ότι το Εγώ, ως ορθολογικό Εγώ, είναι ικανό, μέσω της καθαρής σκέψης, να γνωρίσει τον κόσμο όπως είναι στην εσωτερική του δομή. Ακόμη και στις φυσικές επιστήμες αυτό παίζει τεράστιο ρόλο: να κατανοήσει κανείς τον κόσμο στην ουσία του, πάντα όμως με την προϋπόθεση ότι τα υποκειμενικά στοιχεία θα πρέπει να αποκλείονται. Μιλώ συχνά για την «υποκειμενο-τυφλότητα» του Εγώ, του επιστημονικού εαυτού — μια μορφή τύφλωσης απέναντι στο ίδιο το υποκείμενο.

Υπάρχουν, βέβαια, πολλές σκέψεις σχετικά με το Εγώ. Η πιο παράξενη και ριζοσπαστική που γνωρίζω στην ιστορία της φιλοσοφίας προέρχεται από τον Φίχτε. Ο Φίχτε ξεκινά καθαρά από τον Καντ. Λέει ότι στην ουσία υπάρχει μόνο το Εγώ. Το Εγώ θέτει τον εαυτό του μέσα σε πλήρη ελευθερία, και ο κόσμος είναι το ριζικό Μη-Εγώ.

Έτσι, υποστήριξε μια εξαιρετικά ακραία θέση, που θα μπορούσε κανείς να τη χαρακτηρίσει και παραδοξολογική. Δηλαδή, το σύγχρονο Εγώ είναι ένα ελεύθερο Εγώ, ένα αυτό-θέτον, κατά κάποιον τρόπο απόλυτο Εγώ· και ο κόσμος είναι το απόλυτο Μη-Εγώ — όπως και η φύση είναι το Μη-Εγώ.

Αυτό το κριτικάρει στη συνέχεια ο Σέλλινγκ, που αρχικά είχε επηρεαστεί από τον Φίχτε, και επιχειρεί να εντάξει την γένεση του Εγώ, θέλοντας να το συμφιλιώσει εκ νέου με τον κόσμο. Ο Σέλλινγκ λέει κάπου πως αυτή είναι η ριζική αντίθεση προς τον Σπινόζα: ενώ στον Σπινόζα υπάρχει μόνο η άπειρη, πραγματική ουσία, στον Φίχτε υπάρχει μόνο το Εγώ.

Πρόκειται για έναν υπερ-εγωκεντρισμό, τον οποίο ο Φίχτε προώθησε για κάποιο διάστημα· τον περιγέλασαν, τον κορόιδεψαν, τον θεώρησαν παραλογισμό — κι όμως, δεν είναι τόσο παράλογος, αν δει κανείς την πορεία του δυτικού πνεύματος.

Διότι η φιλοσοφία θεωρείται επίσης και ως επιστήμη της γνώσης — και ο εσωτερικός μηχανισμός της γνώσης λειτουργεί μέσω του ορθολογικού Εγώ-όντος.

Στον 19ο αιώνα, εμφανίζεται ο Νίτσε, ο οποίος, αν και εγωμανής και εν μέρει μεγαλομανής, υπήρξε επίσης απίστευτα ιδιοφυής. Κι αυτός, ειρωνικά, είναι εκείνος που αποδομεί πλήρως την έννοια του Εγώ. Υπάρχουν εκατοντάδες χωρία στα έργα του όπου αμφισβητεί και επιτίθεται ξανά και ξανά στην ενότητα του υποκειμένου. Δεν θα υπήρχε καθόλου αυτό το Εγώ. Δηλαδή, υπάρχει μια διαμόρφωση ροών βούλησης, από τις οποίες το Εγώ, ακόμη και σωματικά, συγκροτείται, αλλά το ίδιο το Εγώ ως τέτοιο δεν υπάρχει.

Ο Νίτσε είναι έτσι ένας από τους πιο έντονους προδρόμους της ιδέας ότι το Εγώ δεν είναι τίποτα άλλο παρά μια μυθοπλασία. Ίσως δεν είναι τυχαίο ότι εκείνος που ανακηρύσσει το Εγώ ως φαντασία είναι ταυτόχρονα μεγαλομανής, θεωρεί τον εαυτό του το κεντρικό σημείο του κόσμου, τη μεγάλη καμπή της φιλοσοφίας.

Ακόμη και η μεγαλομανία, μέσα σε όλη την παραφορά του Νίτσε, υπάρχει — ιδιαίτερα στον ύστερο Νίτσε — κι όμως, παράλληλα αποδομεί αυτό το ίδιο το Εγώ. Κι αυτό ταιριάζει· ταιριάζει με έναν παράδοξο τρόπο. Έτσι, υπάρχουν λοιπόν ακραίες θέσεις. Θα το πω ξανά: μπορεί να πει κανείς ότι το Εγώ είναι κάτι απόλυτο· μπορεί να το δει κανείς θρησκευτικά-πνευματικά, όπως ο Μάιστερ Έκχαρτ, ή καθαρά νοητικά-αφηρημένα, όπως ο Φίχτε. Για τον Φίχτε, η φύση δεν τον ενδιαφέρει καθόλου· η φύση είναι το Μη-Εγώ, όχι, όπως θα πει αργότερα ο Σέλλινγκ, το γενόμενο Εγώ, αλλά το απολύτως μη-Εγώ. Ή μπορεί κανείς να αποδομήσει πλήρως το Εγώ και να πει: το Εγώ είναι μόνο μια ψευδαίσθηση, μια φαντασίωση.

Αλλά τι είναι, λοιπόν, αυτό το Εγώ; Είναι μέσα στο σώμα; Πώς εδράζεται μέσα στο σώμα; Από τι εξαρτάται; Δεν μπορεί κανείς να το συλλάβει. Δεν είναι ένα ανθρωπάκι ή ένα γυναικάκι που μπορεί κανείς να τραβήξει έξω από τον εγκέφαλο. Κι αυτό είναι το μεγάλο πρόβλημα. Πρέπει να προσεγγίσει κανείς αυτό το θέμα με προσοχή, με λεπτότητα. Αυτά, λοιπόν, είναι μόνο σύντομες πινελιές από την ιστορία του πνεύματος. Ο Φίχτε και ο Νίτσε εκπροσωπούν τις ακραίες θέσεις· ο Έκχαρτ βρίσκεται πάλι σε μια ιδιάζουσα θέση.

Πώς, λοιπόν, συνεχίστηκε αυτή η συζήτηση στη νεότερη φυσική επιστήμη;