Συνέχεια από: 1ο κεφάλαιο
KATA ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΥ (ΤΟ ΑΝΤΙΦΩΝΟ ΤΟΥ ΣΟΡΟΣ) ΚΑΙ ΚΑΤΑ ΓΙΑΝΝΑΡΑ
Επιμέλεια Lorenzo Maria Pacini
2
Η ΑΝΟΙΚΤH ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΜΠEΡΓΚΣΟΝ ΣΤΟΝ ΠOΠΕΡ
<<Κάθε κοινωνία δεν είναι τίποτα περισσότερο από αυτό που απομένει στο τέλος μιας διαδικασίας διάλυσης της κοινότητας>>. MAX SCHELER
ΓΕΝΙΚΑ
Δεν μπορεί κανείς να κατανοήσει τη ζωή, τη δράση - οικονομική και πολιτική - και τον ίδιο τον Τζορτζ Σόρος χωρίς την έννοια της ανοικτής κοινωνίας. Όταν ήταν νέος, φιλοδοξούσε να γίνει ένας μεγάλος οικονομολόγος όπως ο Τζον Κέινς ή ένας λαμπρός φυσικός αλά Άλμπερτ Αϊνστάιν. Με άλλα λόγια, είχε υψηλές προσδοκίες από τον εαυτό του και το καθοριστικό κατόρθωμα των νεότερων χρόνων του ήταν να βρει το δικό του δρόμο από την πολύ υψηλή γνώμη που είχε για τις ικανότητές του. Η εμμονή με τα χρήματα ήρθε αργότερα, ίσως ως αντίδραση στα δύσκολα χρόνια της εφηβείας. Πάντα, ωστόσο, είχε την επιθυμία να γίνει φιλόσοφος, να διατυπώσει ένα ολοκληρωμένο σύστημα σκέψης. Δεν τα κατάφερε, παρά τις ειδικές σπουδές και την αναμφισβήτητη σταθερότητα. Η ίδια η θεωρία της αντανακλαστικότητας, στην οποία απέδιδε πάντοτε μεγάλη σημασία και στην οποία απέδιδε πολλά εύσημα για τις επιτυχίες του στον οικονομικό τομέα, δεν είναι παρά μια μάλλον μπανάλ απομίμηση, προσαρμοσμένη στην κερδοσκοπική χρηματοδότηση, της γενικής θεωρίας της σχετικότητας του Αϊνστάιν. "Ουσιαστικά, υποστηρίζει ότι οι χρηματοπιστωτικές αγορές επηρεάζονται συνεχώς από την ατελή γνώση όσων συμμετέχουν σε αυτές". Πολύ λίγο για τα έκτακτα αποτελέσματα ενός άπειρου αριθμού συναλλαγών. Τίποτα που να εξηγεί την προθυμία του να εκπληρώσει ένα σχέδιο, να εκπληρώσει μια αποστολή, αυτή του πολιτικού φιλάνθρωπου, όπως αυτοαποκαλούνταν. Ο ίδιος, πάντως, παραδέχτηκε πολλές φορές ότι καλλιεργούσε από την εφηβεία του το όνειρο να επηρεάσει την ιστορία. Άλλωστε, ο ρόλος του είναι αυτός του αμείλικτου κοινωνικού αρχιτέκτονα, προικισμένου με τα οικονομικά μέσα, την επιμονή και την αποφασιστικότητα να υλοποιεί σταδιακά τους στόχους του, όπως τον δίδαξε το φιλελεύθερο-σοσιαλιστικό περιβάλλον της Φαμπιάνικης Σχολής Οικονομικών του Λονδίνου.
Παρ' όλα αυτά, δεν μπορεί κανείς να κατανοήσει τίποτα από το φαινόμενο Σόρος ή τη συντριπτική επιτυχία του στις αγορές και στο ρόλο του longa manus («μακρύ χέρι»: πρόσωπο με εκτεταμένες εξουσίες που λειτουργεί κρυφά και μερικές φορές στα όρια της νομιμότητας, για λογαριασμό ή προς όφελος άλλων) του διεθνούς προοδευτισμού, χωρίς να αναλύσει τις συνεχείς προσπάθειές του να ορίσει και κυρίως να συγκεκριμενοποιήσει τις βασικές έννοιες της πολιτικής του φιλοσοφίας, ακρογωνιαίος λίθος της οποίας είναι η ιδέα της ανοικτής κοινωνίας.
Η ΑΝΟΙΚΤH ΚΟΙΝΩΝIΑ ΓΙΑ ΤΟΝ HENRI BERGSON
Η έννοια της ανοικτής κοινωνίας αναπτύχθηκε το 1932 από τον Henri Bergson, τον Γάλλο φιλόσοφο του "élan vital" [του βιταλισμού, της ζωτικής ορμής], στο τελευταίο από τα μεγάλα έργα του, “Οι δύο πηγές της ηθικής και της θρησκείας”. Για τον Bergson, η μία από τις πηγές της ηθικής είναι φυλετική και η άλλη οικουμενική - η πρώτη γεννά την κλειστή κοινωνία, η άλλη την ανοιχτή κοινωνία. Η προσέγγισή του ήταν κατά βάση φιλοσοφική, σε αντίθεση με την προσέγγιση -που έτεινε περισσότερο προς την κοινωνική και πολιτική ανάλυση- που ακολούθησε δεκατρία χρόνια αργότερα ο Karl Popper στο έργο του “Η ανοικτή κοινωνία και οι εχθροί της”. Σύμφωνα με τον Bergson, έχοντας φτάσει σε ένα πολύ υψηλό επίπεδο τεχνικών επιτευγμάτων, ένα ηθικό άλμα είναι απαραίτητο αν ο άνθρωπος θέλει να κυριαρχήσει στις διαδικασίες που έχει θέσει σε κίνηση. Για να επιτευχθεί αυτό, απαιτείται ένα ψυχικό συμπλήρωμα. Στη νεωτερικότητα, μια κλειστή κοινωνία βασισμένη σε ζωώδη συμπεριφορά και σε περιοριστικούς κανόνες δεν μπορεί πλέον να υπάρξει. Πίσω από αυτές δεν κρύβεται η λογική, αλλά το ένστικτο της διατήρησης της κοινωνίας. Εξ ου και ο κομφορμισμός, η επιθυμία για κοινοτική συνοχή που φέρνει την ακινησία, τη διατήρηση του status quo, το φόβο της αλλαγής. Η ηθική της κλειστής κοινωνίας συνδέεται με απρόσωπους τύπους και το κυρίαρχο συναίσθημα είναι η προσκόλληση στην πατρίδα.
Η ανοιχτή κοινωνία που περιγράφει ο Bergson έχει ως θεμέλιο μια ηθική που καθοδηγείται από τη λογική και την αγάπη για την ανθρωπότητα. Αναπτύσσει μια πολύμορφη ζωή, με κλίση στην πρόοδο, ανοιχτή στη συμβολή όλων των ανθρώπων. Η πολιτική της έκφραση είναι η σύγχρονη δημοκρατία. Η ηθική της ανοικτής κοινωνίας ενσαρκώνεται σε προσωπικά πρότυπα - τους Έλληνες φιλοσόφους, τους χριστιανούς αγίους - που επιδεικνύουν τον ηρωισμό τους, παρασύροντας τη θέληση των ατόμων πέρα από τα στεγανά της κοινωνίας, ενδίδοντας στη ζωτική ορμή. Η ανοικτή κοινωνία, σύμφωνα με τον Bergson, δεν έχει ακόμη πραγματοποιηθεί: ήρθε η ώρα να γίνει το άλμα, θέτοντας στο επίκεντρο των πάντων την αγάπη για την ανθρωπότητα, που στην κλειστή κοινωνία καταπνίγεται από τον ατομικιστικό εγωισμό. Η αυθεντική επανάσταση είναι πνευματική και έγκειται στην ορμή που γίνεται δημιουργικό συναίσθημα, ένας πόρος που ο καθένας κατέχει μέσα του, ο οποίος προκαλείται από την επικοινωνία και την ενσυναίσθηση.
Έννοιες που ο George Soros γνώριζε και μελετούσε, αλλά οι οποίες δεν ενίσχυαν το ενεργητικό του πνεύμα, στο οποίο η σκέψη ήθελε να γίνει αμέσως πράξη. Ωστόσο, η επιρροή του Bergson, με την επιμονή του στις δύο αντίθετες μορφές του φυλετικού ανήκειν και της οικουμενικής ανθρώπινης κατάστασης, υποκρύπτει την ενόχλησή του για τις "οργανικές" κοινωνίες, που βασίζονται σε μια ισχυρή κοινοτική ταυτότητα, την οποία ο Soros βλέπει ως καπνό στα μάτια και πολεμά στο όνομα ενός αφηρημένου οικουμενισμού, εχθρού κάθε κοινού ανήκειν. Η ανοιχτή κοινωνία, όχι για τον Bergson, αλλά για τον George Soros, δεν είναι τίποτε άλλο παρά η ριζοσπαστική, απεριόριστη πραγμάτωση του φιλελευθερισμού, μιας ψευδώς "αδύναμης" ιδεολογίας, η οποία, αφημένη στον εαυτό της, κατακρημνίζεται στον σχετικισμό και τον υποκειμενισμό, το έναυσμα για τον πόλεμο όλων εναντίον όλων. Όλα ισχύουν, επειδή τίποτα δεν ισχύει - εκτός από τον εαυτό του - και το άτομο πρέπει να αφεθεί ελεύθερο να κάνει και να αναιρεί κατά βούληση και ιδιοτροπία, χωρίς να υποστηρίζεται από μια βασική αξιακή και κοινοτική δομή που θεωρείται κλειστή, και χωρίς να υπάρχουν όρια, κόκκινες γραμμές που δεν πρέπει να ξεπεραστούν.
[ΝΑΜΑΣΤΕ. ΑΥΤΗ ΕΙΝΑΙ Η ΠΑΓΙΔΑ ΣΤΗΝ ΟΠΟΙΑ ΑΙΧΜΑΛΩΤΙΣΕ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΟΡΘΟΔΟΞΙΑ Ο ΖΗΖΙΟΥΛΑΣ ΕΠΙΒΑΛΛΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΑΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΟΛΟΓΙΑ, ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΩΝ ΠΡΟΣΩΠΩΝ, ΑΡΝΟΥΜΕΝΟΣ ΤΗΝ ΥΙΟΘΕΣΙΑ ΤΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΣ, ΤΟΝ ΗΣΥΧΑΣΜΟ ΑΚΡΙΒΩΣ, ΤΗΝ ΜΕΤΑΝΟΙΑ ΤΗΣ ΝΟΕΡΑΣ ΠΡΟΣΕΥΧΗΣ Η ΟΠΟΙΑ ΜΑΣ ΟΔΗΓΕΙ ΣΤΗΝ ΓΕΝΝΗΣΗ ΜΑΣ ΣΤΟΝ ΚΟΛΠΟ ΤΟΥ ΘΕΛΗΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ ΚΑΙ ΘΕΟΥ ΜΑΣ.
Η ΚΛΕΙΣΤΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ, ΧΩΡΙΣ ΤΗΝ ΚΑΤΑΚΟΡΥΦΗ ΑΝΟΙΧΤΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΜΑΣ ΜΕ ΤΟΝ ΚΥΡΙΟ ΜΑΣ ΙΗΣΟΥ ΧΡΙΣΤΟ.
ΤΡΑΓΙΚΗ ΕΙΡΩΝΙΑ, ΟΛΟΙ ΟΙ ΠΡΟΟΔΕΥΤΙΚΟΙ ΟΙ ΟΠΟΙΟΙ ΔΕΝ ΜΠΟΡΟΥΝ ΝΑ ΑΠΑΡΝΗΘΟΥΝ ΤΟ ΘΕΛΗΜΑ ΤΟΥΣ ΣΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΕΥΟΥΝ ΤΗΝ ΣΥΝΤΗΡΗΤΙΚΗ ΠΛΕΥΡΑ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ, ΟΧΙ ΤΗΝ ΠΡΟΟΔΕΥΤΙΚΗ ΟΠΩΣ ΘΕΛΟΥΝ ΝΑ ΝΟΜΙΖΟΥΝ, ΥΠΑΚΟΥΟΝΤΑΣ ΣΤΟΥΣ ΣΚΛΗΡΟΥΣ ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΟΥ HOMO ECONOMICUS. ΑΣ ΣΗΜΕΙΩΣΟΥΜΕ ΟΜΩΣ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΑΡΑΝΟΙΑ ΤΩΝ ΖΗΛΩΤΩΝ ΟΙ ΟΠΟΙΟΙ ΘΕΛΟΥΝ ΝΑ ΚΛΕΙΣΟΥΝ ΤΗΝ ΣΩΤΗΡΙΑ ΣΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΩΝ ΚΑΝΟΝΩΝ].
ΑΝΟΙΚΤΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ: ΜΙΑ ΈΝΝΟΙΑ ΠΟΥ ΕΙΝΑΙ ΔΥΣΚΟΛΟ ΝΑ ΟΡΙΣΤΕΙ
Χρειάστηκε η ανακάλυψη των γραπτών του Καρλ Πόπερ για να συνειδητοποιήσει ο νεαρός φοιτητής του Φαμπιανού Πανεπιστημίου ποιος ήταν ο δρόμος του και ποιες ιδέες θα ενέπνεαν τη ζωή του. Στην αυτοβιογραφία του, ο Σόρος αναγνωρίζει το χρέος του στη φιλοσοφία. Εκτός από την αντανακλαστικότητα, τον εντυπωσιάζει η αρχή της αστοχίας που διατύπωσε ο Popper, δηλαδή η αδυναμία του ανθρώπου να φτάσει στην αλήθεια. Αν, όπως έγραψε ο Βιεννέζος στοχαστής, η αξίωση των ολοκληρωτισμών είναι να κατέχουν την απόλυτη αλήθεια, η οποία επιβάλλεται μέσω της παραποίησης, της καταστολής και της βίας, το αγόρι που βγήκε από τη διπλή κατοχή της Ουγγαρίας - πρώτα από τους Ναζί και μετά από τους Σοβιετικούς - πιστεύει με πάθος στον επιστημολογικό και πολιτικό σχετικισμό του Popper. Ο μέντοράς του "πρότεινε μια άλλη μορφή κοινωνικής οργάνωσης, βασισμένη στην παραδοχή ότι, καθώς η απόλυτη αλήθεια είναι πέρα από τις δυνατότητές μας, χρειαζόμαστε θεσμούς που επιτρέπουν στους ανθρώπους, οι οποίοι έχουν διαφορετικές απόψεις και συμφέροντα, να ζουν ειρηνικά". Αυτό το ονόμασε ανοικτή κοινωνία. Αυτός είναι πράγματι μάλλον ένας γενικός ορισμός - ο μόνος άμεσος ορισμός που δίνει ο Τζορτζ Σόρος για την ανοικτή κοινωνία.[ΟΠΙΣΘΟΔΡΟΜΗΣΗ ΣΤΟΝ ΠΡΩΤΑΓΟΡΑ, ΜΑΘΗΤΟΥ ΤΟΥ ΠΑΡΜΕΝΙΔΗ, Ο ΟΠΟΙΟΣ ΕΒΓΑΛΕ ΕΝΑ ΑΠΛΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΟΤΙ ΤΟ ΕΙΝΑΙ ΔΕΝ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΜΗΝ ΕΙΝΑΙ. ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ ΤΟ ΨΕΜΑ. ΓΕΝΝΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΣΟΦΙΣΤΙΚΗ, ΑΠΟ ΤΗΝ ΟΠΟΙΑ ΜΑΣ ΕΣΩΣΕ ΜΕ ΤΗΝ ΘΥΣΙΑ ΤΟΥ Ο ΣΩΚΡΑΤΗΣ. ΣΗΜΕΡΑ ΟΙ ΟΠΑΔΟΙ ΤΟΥ ΣΟΡΟΣ ΝΤΥΜΕΝΟΙ ΤΟ ΕΝΔΥΜΑ ΤΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΟΡΓΙΑΖΟΥΝ]
Στο βιβλίο που εξηγεί καλύτερα το όραμά του, Η Ανοιχτή Κοινωνία, παραδέχεται ότι η έννοια δεν είναι εύκολο να οριστεί. Αφού παρατηρεί ότι τα γραπτά του Popper ξεχειλίζουν από "ισμούς", συνεχίζει. "Ποτέ δεν ορίσαμε την ανοιχτή κοινωνία στα ιδρύματά μου. Αν το είχαμε κάνει, η οργάνωση θα είχε σκληρύνει. Αλλά αν θέλω η έννοια της ανοιχτής κοινωνίας να γίνει γενικά αποδεκτή, πρέπει να πω τι είναι. Πρέπει να δείξω πώς η αναγνώριση της αστοχίας μας οδηγεί στις αρχές της ανοικτής κοινωνίας". Μιας "ατελούς κοινωνίας που παραμένει ανοιχτή στη βελτίωση", η οποία όμως η ίδια γίνεται μια καθολική έννοια στον παγκόσμιο, χωρίς σύνορα κόσμο στον οποίο τείνει. Οι κοινωνίες χρειάζονται κοινές αξίες για να συντηρηθούν. Αλλά σε μια κοινωνία χωρίς όρια ή σύνορα, ποιες μπορούν να είναι οι κοινές αξίες; Η απάντηση του Σόρος είναι μια ταυτολογία ή μια μεσσιανική δήλωση προθέσεων: η κοινή αξία είναι η ιδέα μιας ανοιχτής κοινωνίας. Στην ουσία, ο Σόρος εκφράζει έναν βαθύ φιλοσοφικό και ανθρωπολογικό σχετικισμό, καταγγέλλοντας μάλιστα -αν και από θέσεις ένθερμου διαφωτισμού με καντιανή μήτρα- τα όρια της ανθρώπινης λογικής.
Τελικά, η ανοικτή κοινωνία θα είναι εκείνη που αναγνωρίζει όχι τόσο την ύπαρξη της αλήθειας, όσο την αδυναμία να βασιστεί σε αυτήν λόγω της ανθρώπινης αστοχίας, σε σημείο που να οργανώνει τον "πολυθεϊσμό των αξιών" που θεωρητικοποίησε ο Μαξ Βέμπερ. Μέχρι το σημείο αυτό βρισκόμαστε εντός της κλασικής φιλελεύθερης σκέψης, αλλά η συγκεκριμένη δραστηριότητά της -θα θέλαμε να πούμε "πραγματικός σοροζισμός"- λέει μια άλλη ιστορία, αυτή της επιβολής, έστω και μέσω της ήπιας οδού της κοινωνικής μηχανικής και της ανατροπής των πολιτισμικών προτύπων, ενός ακριβούς συστήματος αξιών. Το ίδιο που ο Jean Paul Michéa, ένας Γάλλος σοσιαλιστής διανοούμενος που αρνείται την ετικέτα του προοδευτικού, ονόμασε δεξιά του χρήματος και αριστερά των ηθών και των εθίμων.
Στο σημείο αυτό, είναι απαραίτητο να επιστρέψουμε στην πηγή, δηλαδή σε μια συνοπτική ανάλυση της σκέψης του Καρλ Πόπερ.
KARL POPPER
Ο Karl Popper γεννήθηκε στη Βιέννη το 1902. Όπως πολλοί άλλοι διανοούμενοι στο τέλος της αυτοκρατορίας των Αψβούργων, προερχόταν από την εβραϊκή αστική τάξη. Αυτό το χαρακτηριστικό είναι σημαντικό για την κατανόηση της μακράς επιστημονικής και πολιτικής διαδρομής του, η οποία ωρίμασε στο πυρακτωμένο κλίμα της finis Austriae. Κατά τη γέννησή του άρχισε η συγκλονιστική επιτυχία της ψυχανάλυσης του Σίγκμουντ Φρόιντ, ενώ στον καλλιτεχνικό τομέα ήταν η εποχή της λεγόμενης Βιεννέζικης Σέσιον (Ζετσεσιονισμός: ένα είδος Art Nouveau), της ζωγραφικής του Γκούσταβ Κλιμτ και του Έγκον Σίλε και της αρχιτεκτονικής επανάστασης, από τον άμβωνα της οποίας ο Αδόλφος Λος διακήρυττε: "το στολίδι είναι έγκλημα". Ο κύκλος της Βιέννης, το λίκνο του θετικισμού του 20ού αιώνα, γεννήθηκε το 1922. Στα οικονομικά, οι φιλελεύθερες ιδέες της Αυστριακής Σχολής προχωρούσαν. Η μουσική είχε μεταρρυθμιστεί βαθιά από προσωπικότητες όπως ο Άρνολντ Σένμπεργκ, ο πρώτος που έγραψε εκτός των κανόνων του τονικού συστήματος. Στη λογοτεχνία κυριαρχούσε η λεγόμενη λογοτεχνία της κρίσης, η οποία επρόκειτο να παράγει λαμπρά έργα όπως ο Άνθρωπος χωρίς ιδιότητες του Ρόμπερτ Μούσιλ. Παρά τα κλεισίματα μιας αυτοκρατορίας αιώνων που είχε καταπλακωθεί από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, η Βιέννη ήταν ήδη μια ανοιχτή πόλη.
Αυτός ήταν ο κόσμος στον οποίο διαμορφώθηκε ο νεαρός Popper. Ελκυόμενος στην εφηβεία του από τον μαρξισμό, αποστασιοποιήθηκε από αυτόν ήδη από το 1919, μια υπόθεση με επιστημονικά κίνητρα, φοβούμενος "την πιθανότητα αυτό να γίνει κάτι φυσιολογικό, όπως ακριβώς βλέπω έναν μεγάλο κίνδυνο στην αύξηση της εξειδίκευσης, η οποία είναι επίσης ένα αναμφισβήτητο ιστορικό γεγονός: ένας κίνδυνος για την επιστήμη και, πράγματι, και για τον πολιτισμό μας".
Δεδομένων αυτών των προϋποθέσεων, η επαγωγική κριτική μέθοδος θα πρέπει επίσης να καθοδηγεί την πολιτική δράση για τον Popper. Κατ' αρχάς ασκεί κριτική στον ιστορικισμό, τον οποίο θεωρεί ντετερμινισμό που αποσκοπεί στην πρόβλεψη του μέλλοντος βάσει μιας εσφαλμένης αντίληψης για την ανθρώπινη φύση, η ιστορία της οποίας θα εξελισσόταν αναπόφευκτα σύμφωνα με ορθολογικούς νόμους: η βασική προϋπόθεση του αυταρχισμού και του ολοκληρωτισμού. Εμφανής είναι εδώ η ποππεριανή απομάκρυνση από την ιδέα της γραμμικής προόδου, η οποία έχει τόσο μεγάλη βαρύτητα στη σύγχρονη δυτική κουλτούρα. Το μόνο που απομένει, επομένως, είναι η οικοδόμηση μιας "ανοικτής κοινωνίας". Εδώ είναι η βαθιά σύνδεση με τον επιστημολογικό προβληματισμό: η υπεράσπιση των λόγων της ελευθερίας και του πλουραλισμού με επιχειρήματα από τη φιλοσοφία της επιστήμης.
ΚΑΙ ΟΠΩΣ ΘΑ ΔΟΥΜΕ ΣΤΗΝ ΣΥΝΕΧΕΙΑ Η ΝΕΟΟΡΘΟΔΟΞΙΑ ΝΤΥΝΕΙ ΑΠΟ ΧΡΟΝΟΥΣ ΠΟΛΛΟΥΣ ΤΟΝ ΠΟΠΠΕΡ ΚΑΙ ΤΟΝ ΣΟΡΟΣ ΜΕ ΘΕΟΛΟΓΙΚΟ ΕΝΔΥΜΑ.
"Η Ανοικτή Κοινωνία και οι Εχθροί της"
"Η Ανοικτή Κοινωνία και οι Εχθροί της" είναι το πιο διάσημο έργο του Πόπερ, που δημοσιεύτηκε το 1945 στα αγγλικά, μετά την αναχώρησή του από την Αυστρία λόγω της επικράτησης του ναζισμού το 1937 (η προσάρτηση στο Τρίτο Ράιχ συνέβη το ακόλουθο έτος). Αρχικά μετακόμισε στη Νέα Ζηλανδία μετά, οριστικά, για την Αγγλία, όπου κατέληξε, όπως και ο φον Χάγεκ, στο London School of Economics, όπου δίδαξε για πάνω από είκοσι χρόνια, επηρεάζοντας τόσο έντονα τον Τζορτζ Σόρος.
Ο ορισμός του Popper για την "ανοικτή κοινωνία", πράγματι, αποκλίνει από τη συγκεκριμένη πρακτική του μαθητή του: "η ανοιχτή κοινωνία είναι ανοιχτή σε περισσότερες αξίες, σε περισσότερες φιλοσοφικές κοσμοθεωρίες και σε περισσότερες θρησκευτικές πίστεις, σε μια πληθώρα προτάσεων για τη λύση συγκεκριμένων προβλημάτων και στη μεγαλύτερη δυνατή κριτική. Η ανοιχτή κοινωνία είναι ανοιχτή σε όσο το δυνατόν περισσότερες διαφορετικές και ίσως αντικρουόμενες ιδέες και ιδανικά. Ωστόσο, απειλείται με αυτοδιάλυση εάν είναι ανοικτή σε όλους. Η ανοιχτή κοινωνία είναι κλειστή μόνο για τους μισαλλόδοξους".
Η τελευταία πρόταση είναι γνωστή ως το παράδοξο της ανεκτικότητας. Θεωρεί ότι μια κοινωνία που χαρακτηρίζεται από αδιάκριτη ανεκτικότητα είναι αναπόφευκτα προορισμένη να διαταραχθεί και στη συνέχεια να κυριαρχηθεί από τους μισαλλόδοξους εντός της. Το φαινομενικά παράδοξο συμπέρασμα είναι να καθιερωθεί η μισαλλοδοξία έναντι της μισαλλοδοξίας ως αναγκαία συνθήκη για τη διατήρηση της ανοικτής κοινωνίας. Η αρχή είναι πολύ δυσδιάκριτη. Αν παραμείνει κανείς στο έδαφος των φιλελεύθερων αρχών, η ιδέα μιας κοινωνίας που είναι ανοιχτή αλλά κλειστή στους εχθρούς της (που ορίζονται ως μισαλλόδοξοι) είναι πολύ επικίνδυνη, καθώς επιτρέπει να αποκλείει κανείς σε αυθαίρετη βάση οποιαδήποτε ιδέα, αξία, πεποίθηση, εναλλακτική αρχή. Πράγματι, ποιος καθορίζει το βαθμό "ανοχής" κάποιου ή μιας ιδέας, αν δεν είναι καν σαφής ο ορισμός της ανοικτής κοινωνίας; Και η ανοχή, ανυψωμένη σε απόλυτη αξία, σε τι συνίσταται;
Ωστόσο, εξαιτίας της επιμονής του στην ανθρώπινη αστοχία, από την οποία απορρέει η μη γνώση της αλήθειας, ο Popper παραμένει ένας από τους υπερασπιστές του σχετικισμού στην πιο επικίνδυνη μορφή του, που εγκαινιάστηκε από τους Έλληνες σοφιστές, ιδίως τον Πρωταγόρα. Αντίθετα, από τον Αριστοτέλη έως τον Θωμά, η ιδέα της δυνατότητας γνώσης της αλήθειας μέσω του φυσικού νόμου που είναι εγγεγραμμένος στην ανθρώπινη καρδιά και των αρχών της ταυτότητας και της μη αντίφασης, συνόδευσε τους λαούς της Ευρώπης και της Δύσης σε όλη τους την ιστορία. Τέλος, υπάρχει ένας "υγιής" σχετικισμός, ο οποίος ξέρει να αμφισβητεί τα πάντα με ελεύθερο ερευνητικό πνεύμα και προωθεί την ανθρωπότητα προς τα εμπρός, και υπάρχει ένας άλλος που - αρνούμενος την ύπαρξη του αληθινού - καταλήγει στην απολυτοποίηση αυτής της πεποίθησης. Το σχετικό γίνεται απόλυτο και υπονομεύει τη δυνατότητα κοινωνικής συνύπαρξης.
ΠΛΑΤΩΝ ΚΑΙ HEGEL ΠΡΟΣΤΑΤΕΣ ΤΗΣ ΚΛΕΙΣΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ
Για τον Popper, η κλειστή κοινωνία είναι οργανωμένη σύμφωνα με άκαμπτους κανόνες συμπεριφοράς, προβλέπει τον ασφυκτικό έλεγχο της συλλογικότητας επί του ατόμου· είναι η έκφραση των ολοκληρωτισμών που, στο όνομα της καθαρότητας της αλήθειας, είναι έτοιμοι να θυσιάσουν το άτομο. Η ανοικτή κοινωνία, από την άλλη πλευρά, βασίζεται στη διασφάλιση των ελευθεριών των μελών της, μέσω θεσμών ικανών να αυτοδιορθώνονται, ανοικτών στην ορθολογική κριτική και στις προτάσεις για μεταρρύθμιση. Για τον λόγο αυτό, η ελευθερία και ο πλουραλισμός πρέπει να υπερασπίζονται, αν χρειαστεί με τη βία, ακόμη και ενάντια στη συναισθηματική έφεση αυτού που αποκαλεί χαμένο ομαδικό πνεύμα του φυλετισμού. Η περιφρόνηση του Popper για τις οργανικές και κοινοτικές κοινωνίες (τέτοιες, τελικά, είναι οι "κλειστές" κοινωνίες) είναι μεγάλη και διαφαίνεται στην επίθεσή του στον Πλάτωνα, που θεωρείται προστάτης και γενάρχης του ολοκληρωτισμού για τη θεωρία του περί δημοκρατίας των φιλοσόφων και των πολεμιστών. Πρόκειται για μια μη γενναιόδωρη κρίση για έναν γίγαντα της δυτικής σκέψης, ο οποίος αφιέρωσε στην ελευθερία εκείνο το μνημείο της μεταφυσικής που είναι οι διάλογοι, στους οποίους, στη μορφή του Σωκράτη, εκδηλώνεται η αγάπη για την κριτική σκέψη, την ελευθερία και την ίδια την ατομική συνείδηση.
Ένα απόσπασμα από το «Η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της» είναι σημαντικό. "Ονομάζω κλειστή κοινωνία τη μαγική και φυλετική κοινωνία ενώ ανοιχτή κοινωνία εκείνη στην οποία τα άτομα έρχονται αντιμέτωπα με τις προσωπικές τους αποφάσεις. Μια τυπική κλειστή κοινωνία μπορεί να συγκριθεί με έναν οργανισμό και μπορεί να εφαρμοστεί σε μεγάλο βαθμό η βιολογική θεωρία του κράτους. Στην πραγματικότητα μπορεί να παρομοιαστεί με ένα κοπάδι του οποίου η συνοχή διατηρείται μέσω δεσμών όπως η συγγένεια, η κοινή ζωή, η χαρά ή η λύπη· οι αισθητηριακές σχέσεις, η αφή, η όσφρηση ή η όραση, στις ανταλλαγές ή στον καταμερισμό της εργασίας. Η βιολογική/οργανική θεωρία του κράτους μπορεί να γίνει αντιληπτή σε μια κλειστή κοινωνία στο βαθμό που η εξάρτηση των συστατικών στοιχείων από το σύνολο καθορίζεται εκεί από αμετάβλητους κανόνες, όπως σε έναν ζωντανό οργανισμό. Αυτό δεν είναι νοητό στην περίπτωση της ανοικτής κοινωνίας, που χαρακτηρίζεται από τον ανταγωνισμό μεταξύ των μελών της, ο οποίος μπορεί να φτάσει μέχρι την ταξική πάλη. Εφαρμοσμένη στην κοινωνία μας, η οργανική θεωρία είναι σχεδόν πάντα ένας τρόπος να ευχόμαστε την επιστροφή του φυλετισμού".
Για τον Πόπερ, όπως και για τον Σόρος, η ανοιχτή κοινωνία ορίζεται πάνω απ' όλα από αυτό που αρνείται, από τις ιδιαιτερότητές της. Η παρακμή των λεγόμενων κλειστών κοινωνιών οφείλεται ουσιαστικά στην ανάπτυξη του εμπορίου, ή μάλλον στον προοδευτικό θρίαμβο της εμπορικής ηθικής. Για αντίθετους λόγους, για αυτό πείστηκε και ο Carl Schmitt, ο οποίος εξήγησε στο βιβλίο ΣΤΕΡΙΑ ΚΑΙ ΘΑΛΑΣΣΑ πώς ο ιμπεριαλισμός της οικονομίας μπόρεσε να μεταμφιεστεί (συγκαλυφθεί) πίσω από τον ανθρωπισμό. "Η έννοια της ανθρωπότητας/ανθρωπιάς είναι ένα ιδεολογικό εργαλείο που είναι ιδιαίτερα χρήσιμο για τις ιμπεριαλιστικές προεκτάσεις, και στην ανθρωπιστική ηθική μορφή της, είναι ένα όχημα για τον οικονομικό ιμπεριαλισμό". Τελικά, η επικράτηση της οικονομικής και εργαλειακής λογικής είναι η σταθερή μορφή της φιλελεύθερης ιδεολογίας, με όποιο ένδυμα κι αν είναι ντυμένη. Η πολεμική του Popper κατά του ιστορικισμού στοχεύει έτσι στην καταπολέμηση των οργανικών, κοινοτιστικών κοινωνιών και στην απόρριψη της κεντρικής σημασίας της ιστορίας στις πολιτικές και κοινωνικές επιστήμες, δηλαδή της συνέχειας, της μετάδοσης και των παραδόσεων. Με τις ίδιες προθέσεις κινείται και η πολεμική κατά του Χέγκελ, ο οποίος κατηγορείται ότι συγκεντρώνει τις έννοιες του έθνους και του κράτους, το μέσο μέσω του οποίου ένας λαός αυτοπροσδιορίζεται και αναθέτει στον εαυτό του ένα συγκεκριμένο πεπρωμένο ως εκδήλωση της Ιδέας και του παγκόσμιου Πνεύματος.
Ο Σόρος απλώς ακολουθεί τα βήματα του Πόπερ, θέτοντας τη δική του ριζοσπαστική ερμηνεία της ανοιχτής κοινωνίας, κοντά σε εκείνη της νεοπροοδευτικής Βουλγκάτας. Ανοιχτή είναι η κοινωνία που απελευθερώνεται από τα παραδοσιακά της οράματα, τις αρχές της και την πολιτική, πνευματική, αξιακή και οικονομική της αυτονομία, προκειμένου να ξεθωριάσει και να διαλυθεί σε ένα ακαθόριστο οικουμενικό δοχείο, του οποίου ο Σόρος και το OSF είναι οι κήρυκες και οι έγκυροι εκπρόσωποι. Είναι όμως πραγματικά ανοιχτή μια κοινωνία στην οποία οι απόψεις που διαφέρουν από αυτές που υποστηρίζονται από το κυρίαρχο κριτήριο θεωρούνται "ρητορική μίσους"; Είναι ανεκτικό ένα σύστημα που προωθεί την πολιτικά ορθή γλώσσα -δηλαδή την υποχρέωση να ονομάζουμε τα πράγματα όπως θέλουν να τα αποκαλούν οι εξουσιαστές- που διαγράφει πολιτισμούς του παρελθόντος, που απαγορεύει τη μελέτη κομματιών της ιστορίας και του πολιτισμού στο όνομα της αρνητικής κρίσης στο όνομα ενός παρόντος που προφέρεται αδόκιμα; Είναι υποχρέωση να θεωρούνται ορισμένες νέες ιδέες για τη σεξουαλικότητα, την οικογένεια, την ανθρωπολογία ως άυλες αλήθειες καρπός της ανεκτικότητας και του ανοίγματος; Η τελευταία εκδοχή μιας ανοιχτής κοινωνίας δεν επιτρέπει την ορθολογική συζήτηση για τη μετανάστευση, την εκτίμηση του εθνικού κράτους και την κρίση της αξίας (διακρίσεις!), ενώ ο ταυτοτισμός χιλίων αμοιβαία εχθρικών, αγανακτισμένων, ευαίσθητων μειονοτήτων δεν καθιστά πλέον δυνατή την εξεύρεση ενός κοινού τόπου, ενός συστήματος κοινών αξιών που θα επέτρεπε τη συνέχεια και την αναπαραγωγή της κοινωνίας, κλείνοντάς την στην πραγματικότητα σε χίλια νέα κλουβιά.
Η ανοικτή κοινωνία, όπως την αντιλαμβάνεται ο Σόρος, στη Δύση δεν ανοίγεται προς το τίποτα, προς τη διάλυση, δηλαδή δεν κινδυνεύει να μην είναι πλέον ανοικτή ή έστω κοινωνία; Ο ίδιος ο Σόρος, όσον αφορά αυτό που αποκαλεί "φονταμενταλισμό της αγοράς" - στον οποίο η δράση του ως χρηματοδότης και κερδοσκόπος δεν είναι ασφαλώς άγνωστη - ανησυχεί ότι η έννοια της ανοικτής κοινωνίας χάνει κάθε νόημα. Πλησιάζει σε αυτό που η κοινωνιολογία του Emile Durkheim ονόμασε ανωμαλία, την απουσία εισαγόμενων κανόνων, κοινών αρχών, λόγω της συνεχούς κοινωνικής αλλαγής της σύγχρονης κοινωνίας, ρευστή κατά τον εύστοχο ορισμό του Zygmunt Bauman. Η λύση που ίσως δεν θα ικανοποιούσε απόλυτα τον Popper - είναι για - τον Soros ο σχηματισμός μιας παγκόσμιας δύναμης, το αποτέλεσμα της οποίας, λόγω του μεγέθους και της μοναδικότητάς της, θα ήταν ένας τεράστιος ολοκληρωτισμός, το αντίθετο της ανοιχτής κοινωνίας.
ΔΙΟΤΙ ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΟΙ ΠΙΣΤΟΙ ΤΟΥ ΕΞΑΠΟΔΩ ΟΙ ΟΠΟΙΟΙ ΕΛΕΥΘΕΡΑ ΚΑΤΑΣΤΡΕΦΟΥΝ ΑΛΛΟΥΣ ΚΑΙ ΜΑΛΙΣΤΑ ΦΙΛΟΔΟΞΩΝΤΑΣ ΝΑ ΚΑΤΑΣΤΡΕΨΟΥΝ ΟΛΟΥΣ ΤΟΥΣ ΑΛΛΟΥΣ, ΣΑΝ ΠΡΟΔΡΟΜΟΙ ΤΟΥ ΑΝΤΙΧΡΙΣΤΟΥ.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου