Οι πανανθρώπινες πηγές του ιδεαλισμού (2)

 ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΑΠΟ Δευτέρα 12 Απριλίου 2021

Pawel Florenski
Εισαγωγική διάλεξη στην Πνευματική Ακαδημία της Μόσχας, στις 17 Νοέμβρη 1908

Οι πανανθρώπινες πηγές τού ιδεαλισμού 

Βεβαίως είναι υπόθεση των ψυχολόγων να αποφανθούν, εάν η κοσμοθεωρία μεταβάλλεται με την μεταβολή της αντίληψης του κόσμου, ή εάν η αντίληψη προκύπτει από την κοσμοθεωρία. Είναι όμως αναμφισβήτητο ότι υπάρχει μια λειτουργική αντιστοιχία μεταξύ των ιδεών και της εσωτερικής ζωής, μεταξύ της κοσμοθεωρίας και τής κόσμο-αντίληψης. Για να καταλάβουμε λοιπόν την εσωτερική ζωή ενός ανθρώπου της αρχαιότητας, για να εισδύσουμε στην άμεση αντίληψη ενός αγρότη, πρέπει οπωσδήποτε να αποδεσμευθούμε από τις διανοητικές γνώμες, να τις ξεχάσουμε, και με καθαρή καρδιά, που δεν έχει σκληρύνει από τα προκατασκευασμένα σχήματα και τις επιστημονικές θεωρίες, να μεταφερθούμε στον νέο αυτό ψυχικό κόσμο. Για τον άνθρωπο που δεν ζει και που δεν μπορεί να ζήσει αυτή την ολοκληρωμένη ζωή, το κλειδί για την κοσμοθεωρία του λαού έχει χαθεί για πάντα. Η κατανόηση μιας ξένης ψυχής σημαίνει μετενσάρκωση (δηλαδή ενσάρκωση της ψυχής στο ξένο σώμα). Ίσως το πιο κοντινό στην σοφία του λαού να είναι η στιγμή της έμπνευσης του ποιητή, όταν τα όρια του κόσμου αίρονται  και αυτός αναφωνεί:

Με άστρα σπαρμένη η πτήση του αγγέλου...

Το άγγιγμα των γήινων βότρυων.

Αντίστροφα, τίποτα δεν δεν είναι πιο μακριά από την συνείδηση τού λαού από τον πνευματικό ατομισμό, ο οποίος κατατρώει την μοντέρνα ψυχή σαν καρκίνος, και την σκοτώνει. Πάρτε για παράδειγμα τον πιο κοντινό σε μας τομέα, την επιστήμη. Το ιδεώδες μια ολιστικής γνώσης, που ο Πλάτων είχε τόσο ξεκάθαρα προσδιορίσει, δεν καθοδηγεί την επιστήμη ούτε με την μορφή της ελεγκτικής ιδέας του Καντ. Η ανθρωπότης δεν καταπιάνεται πλέον με την επιστήμη αλλά με τις επιστήμες. Ίσως ούτε καν με αυτές αλλά με τις διάφορες εξειδικεύσεις. Τυχαίες ερωτήσεις εισχωρούν με την υποβλητική τους δύναμη στην συνείδηση, η οποία χάνει την σύνδεση της με τον κόσμο, σκλαβωμένη στα δικά της προϊόντα. Εξειδίκευση, μονοϊδεατισμός -η θανάσιμη ασθένεια του αιώνα μας- προξενούν περισσότερα θύματα από την χολέρα και την πανώλη και όλες τις άλλες αρρώστιες. Δεν υπάρχει πια ούτε ο ειδικός σε μια συγκεκριμένη επιστήμη: ο ένας γνωρίζει τα ελλειπτικά ολοκληρώματα, ο άλλος το ραδιοθόριο, ένας τρίτος την χημεία μιας υποομάδας πρωτεϊνών...

Σε άλλους τομείς είναι ακόμα πιο αισθητή η διαβρωτική δράση του ψυχικού ατομισμού. Πόσοι είναι αυτοί για τους οποίους η φύση δεν ξεπέφτει σε σύνολο ασύνδετων πραγμάτων, σε γη, δάσος, χωράφι, ποταμός... υπάρχουν ακόμα πολλοί που δεν βλέπουν μόνο τα δέντρα, αλλά και το δάσος; Δεν είναι το δάσος για πολλούς απλά ένα σύνολο και μια ρητορική προσωποποίηση, δηλαδή καθαρή επινόηση και όχι μια ενότητα, κάτι το ζωντανό. Ξαφνιάζεστε; Η πραγματική ενότητα είναι η  ενότητα της αυτοσυνειδησίας. Σας ρωτάω, υπάρχουν πολλοί οι οποίοι αποδίδουν στο δάσος αυτή την ενότητα, δηλαδή μια ζωντανή ψυχή, που βλέπουν το δάσος ως ένα όλο, ως δάσος-πνεύμα, δάσος-νάνο;  Έχετε την διάθεση να αναγνωρίσετε πως το στοιχείο νερό έχει ψυχές, τις νεράιδες και τα πνεύματα του νερού; Βλέπετε πόσο πολυποίκιλη είναι η εσωτερική ζωή. Αλλά αφήστε την φύση. Σκεφτείτε πόσο διαταραγμένες είναι  οι βάσεις της εσωτερικής ζωής: το ιερό, το ωραίο και η ωφέλεια, όχι μόνο δεν αποτελούν μια ενότητα, αλλά δεν θεωρούνται πλέον πως είναι πάντα μαζί. Το ιερό σήμερα είναι ντροπαλό και κρύβεται σε μια άχρηστη γωνιά της ψυχής. Η ομορφιά είναι άπραγη και ονειροπαρμένη. Το αγαθό καταπιεστικό. Η ωφέλεια, ο διαβόητος ειδωλολάτρης της εποχής μας είναι ξεδιάντροπος και απαίσιος. Η ζωή είναι σκονισμένη. Πόσο βαθύ νόημα έχει το γεγονός πως η επιστημονική ψυχολογία είναι μια ψυχολογία χωρίς ψυχή: γιατί οι άνθρωποι της εποχής μας υποτίθεται πως δεν έχουν ψυχή, αλλά στην θέση της ένα ψυχικό ρεύμα, μια δέσμη συνειρμών, ψυχική σκόνη. Οι μέρες περνούν, το ένα «εγχείρημα» ακολουθεί το άλλο. Οι «καταστάσεις» της ψυχής αλλάζουν, δεν υπάρχει μια ζωή ολοκληρωμένη. Η άρνηση της ουσίας (ύπαρξης) της ψυχής δεν είναι βέβαια επινόηση των ψυχολόγων. Με την σημερινή αποδόμηση της ψυχής, πρόκειται περί πραγματικής εμπειρίας του εαυτού, πως είναι αδύνατο να βιώσει η ψυχή τον εαυτό της ως ουσία. Κοιτάξτε όμως την ψυχή του λαού, και θα δείτε πως τα πράγματα εκεί είναι εντελώς διαφορετικά. Αργά και επιβλητικά ρέει η ζωή, πλατιά, φρέσκια και καθαρή, σαν τον Βόλγα. Δροσερή στον αντικατοπτρισμό του ηλιοβασιλέματος. Οι παραπόταμοι του μπλέκονται συντροφικά και φτιάχνουν ένα ρεύμα. Εδώ ο άνθρωπος είναι ολόκληρος. Η ωφέλεια δεν είναι μόνο ωφέλεια, αλλά είναι και το αγαθό ταυτόχρονα. Ο άνθρωπος είναι όμορφος, είναι άγιος. Παρατηρήστε την ζωή του λαού, τα μοιρολόγια για τους νεκρούς ας πούμε. Εδώ είναι η ωφέλεια, το αγαθό και το άγιο κάλλος μέχρι δακρύων. Και τώρα συγκρίνατε μια συναυλία που εκτελούν διανοούμενοι με αυτό το μοιρολόι, και θα αισθανθείτε πόσο φτωχή είναι αυτή η συναυλία. Η γνώση του αγρότη είναι μια ολιστική γνώση, μια γνώση με οργανικούς δεσμούς, την οποία χρησιμοποιεί, και η οποία βλασταίνει από την ψυχή του. Η γνώση του διανοουμένου είναι διεσπαρμένη, οργανικά ως επί τω πλείστον άχρηστη, κάτι το οποίο το φορτώνεται απ’ έξω. Σαν ένα γαϊδούρι μεταφέρει το βάρος της γνώσης του. Έτσι έχει η κατάσταση με όλα τα πράγματα, ιδιαιτέρως με την γλώσσα.

Ο λαός ζει μια ολοκληρωμένη ζωή, μια ζωή γεμάτη περιεχόμενο. Και όπως εδώ δεν υπάρχουν απροσπέλαστα, λόγω «ευγένειας», τείχη μεταξύ των προσωπικοτήτων, έτσι και ο αγρότης ζει μια ζωή μαζί με την φύση. Ζει σαν τον γιο με την μητέρα, και οι σχέσεις του με την φύση είναι αγαπητικές, τρυφερές και εσωτερικές. Είναι όμως ταυτόχρονα γεμάτες από ένα περίεργο τρόμο, γεμάτες φόβο και ανησυχία, μερικές φορές γεμάτες υποταγή και αυθαιρεσία. Πότε υποτάσσεται στην φύση, πότε την υποτάσσει, πότε ζει μαζί της ως ίσος προς ίσον. Πάντα όμως κοιτάει τα πλάσματα με ανοικτά τα μάτια του, αναπνέει μαζί τους ένα αέρα, ζεσταίνεται μαζί τους από ένα ήλιο. Αυτό δεν είναι κανένας συναισθηματικός αναστεναγμός για την φύση. Όχι, είναι μια ζωή μαζί της. Μια ζωή γεμάτη σκληρή δουλειά και καθημερινή ωμότητα, αλλά παρόλα αυτά μια ζωή που στο βάθος της είναι περισυλλογή και αληθινή αγάπη. Για τον λόγο αυτό πάλλεται ακόμα και η καθημερινή ζωή των απλών ανθρώπων με ένα ανεπανάληπτο ρίγος ποίησης και θέρμης καρδίας. Πάρτε ένα οποιοδήποτε βιβλίο για βότανα, που είναι κάτι που ξεκάθαρα έχει σκοπό την χρήση, και συγκρίνατε τις περιγραφές με αυτές που βρίσκονται σε βιβλία βοτανικής. Θα εκπλαγείτε από την στοργή και την αγάπη με την οποία η λαϊκή φαρμακευτική μιλά για τα βότανα. Υπάρχει ένα βότανο, έτσι διαβάζουμε σε ένα βιβλίο από την Λευκορωσία, που λέγεται...: «μεγαλώνει στα λιβάδια, έχει πολύ μικρά φύλλα, πολύ κοντά το ένα στο άλλο, και ένα γαλάζιο λουλουδάκι. Ο βλαστός αυξάνει πολύ κοντά στο έδαφος και εξαπλώνεται προς όλες τις μεριές». Ή ακούστε την περιγραφή για την απλή πικραλίδα (εμείς ίσως να μην την προσέχαμε καν) ως ενός εύθραυστου, ζωντανού, και ακριβού πλάσματος: «το βότανο βλασταίνει παντού, σε λιβάδια, στις άκρες των δρόμων και στα χαντάκια. Τα φύλλα είναι κάτω στο έδαφος. Οι παρειές τους είναι οδοντωτές. Από την μέση υψώνεται ένας λιγνός όμορφος βλαστός με κίτρινο άνθος. Όταν ανθεί φέρει ένα σκέπασμα από χνούδι, και όπου το χνούδι εξαφανίζεται, εμφανίζονται φαλακρά σημεία. Όταν την κόψεις ο βλαστός κάτω γίνεται εντελώς άσπρος».

Βότανα, πουλιά, δέντρα, έντομα, φυτά και ζώα κάθε είδους, η γη, το νερό - κάθε στοιχείο ξυπνά μια απερίγραπτη, ευεργετική συμπάθεια. «το να φτύσεις στο νερό είναι να φτύνεις την μάνα σου στο πρόσωπο». Η λεηλασία των φωλιών δεν είναι καλό πράγμα. Είναι μεγάλη αμαρτία να βλάψεις πουλιά που δεν είναι βλαβερά. Είναι ελεεινό να σκοτώσεις μια καρακάξα, γιατί είναι φιλειρηνική. Το ψαρόνι την γλυτώνει λόγω της φωνής του. «Το σπουργίτι το προστατεύουμε γιατί μας μοιάζει», λένε οι αγρότες. Ένα σκύλο επίσης, δεν πρέπει να τον χτυπούμε: κάποτε ήταν άνθρωπος, και από την λαιμαργία του έγινε σκύλος. Όσο σιχαμερός και να φαίνεται ο βάτραχος, το να τον σκοτώσεις είναι αμαρτία. Κατά την ημέρα του Ευαγγελισμού αγοράζουν μελωδικά πουλιά, και τα αφήνουν ελεύθερα, γιατί πιστεύουν ότι θα παρακαλέσουν τον Θεό να συγχωρέσει τις αμαρτίες του ελευθερωτή τους.

Μερικοί αγρότες είναι ιδιαίτερα ευαίσθητοι προς κάθε τι ζωντανό. Θυμάμαι μια γριά: όταν περνούσε δίπλα από περιστέρια, δεν μπορούσε να μην τους δώσει μια χούφτα σιτάρι. Αυτό   το κάνει πάντα. Η ίδια σχεδόν δεν τρώει, αλλά ταΐζει τα ζώα. Τα σκυλιά, οι κότες και οι γάτες από την γειτονιά αισθάνονται μια έλξη για την γιαγιά.

(Συνεχίζεται)

Αμέθυστος