Pawel Florenski
Εισαγωγική διάλεξη στην Πνευματική Ακαδημία της Μόσχας, στις 17 Νοέμβρη 1908
Στην ακριβή μου μητέρα
Στην μνήμη του πατέρα μου
Αν ο λόγος του Θεού είναι η ζωντανή ψυχή και το νόημα ύπαρξης τής σχολής μας, ο ανθρώπινος λόγος είναι το σώμα της και η αναγκαία συνθήκη της ζωής της. Ελπίζω λοιπόν να μην σας κακοφανεί που θα προσπαθήσω να αναπαραστήσω την γραμμή των προγόνων τής σχολής μας, στρέφοντας την προσοχή μου στον παλιό καιρό. Ο Χριστιανισμός όχι μόνο δεν κατήργησε την εντολή της τιμής προς τους γονείς αλλά την εμβάθυνε απείρως. Το να θυμηθούμε τους ειδωλολάτρες προγόνους μας σημαίνει να εκπληρώσουμε το χριστιανικό μας καθήκον. Ας ξεκινήσουμε λοιπόν από αυτόν που πρέπει να θεωρηθεί ως ο πραγματικός ιδρυτής της Ακαδημίας μας, ο εμπνευστής για να χρησιμοποιήσουμε μια μοντέρνα λέξη. Ας ξεκινήσουμε λοιπόν από τον πρώτο πρύτανη της Ακαδημίας, από τον άνδρα που Χριστιανοί και ειδωλολάτρες τιμούσαν στον ίδιο βαθμό. Οι αρχαίοι απολογητές τον αποκαλούν «Χριστιανό προ Χριστού». Πίστευαν πως τον είχε αγγίξει η χάρις του Λόγου του Θεού. Τον έβλεπαν ως προφήτη στον χώρο των απίστων, και στο έργο του έβλεπαν την σκιά των μελλουμένων. Οι Νεοπλατωνικοί της εποχής αυτής τον ονόμαζαν «άγιο», «θείο» ή «ένθεο». Το έργο του ήταν γι’ αυτούς κάτι σαν Αγία Γραφή.
Γνωρίζετε βέβαια ότι αναφερόμαστε στον Πλάτωνα. Ναι, αυτός ήταν! Αυτός έδωσε το όνομα στη σχολή μας. Λέτε να ονομάζεται χωρίς λόγο Ακαδημία, και όχι Λύκειο ή Στοά ή Πανεπιστήμιο; Φυσικά όχι. Όπως γνωρίζετε ο πνευματικός μας πολιτισμός είναι χωρίς αμφιβολία μια συνέχεια του Πλάτωνος. Με το όνομά μας (της σχολής) μαρτυρούμε ότι είμαστε μαθητές και εκείνης της αθηναϊκής Ακαδημίας. Στην παραδοχή αυτή δεν υπάρχει κάτι που να μειώνει τον Χριστιανισμό. Δεν γεννήθηκαν οι Χριστιανοί από ειδωλολάτρες γονείς; Έτσι και εμείς είμαστε γιοι των αρχαίων προφητών από την Αττική.
Στέκεται εκεί, έχοντας χαμηλωμένο το κεφάλι γεμάτο σκέψεις! Τι συμβαίνει μέσα του: ακούει μήπως τα ουράνια τραγούδια ενός άλλου κόσμου; Ή μήπως φανερώνεται η αόρατη ευλογία τού λόγου που πρόκειται να εκφράσει; Ποιος ξέρει. Και όπως το βλέμμα που έπεσε πάνω στην προτομή του Πλάτωνα δεν πάει πια στους άλλους στοχαστές, έτσι μετά την ανάγνωση των έργων του Πλάτωνα, τα έργα των άλλων φαίνονται γκρίζα, χοντροκομμένα και γήινα. Πόσο μικροί είναι σε σύγκριση με αυτόν τον οραματιστή φιλόσοφο, αυτόν τον τέλειο δημόσιο άνδρα, τον λεπτό παιδαγωγό και εμπνευσμένο ποιητή! Τι ασύλληπτη δύναμη και μαγεία προσέδωσε στις λέξεις μέσα στα έργα του, ώστε οι καρδιές να γεμίζουν από ένα περίεργο πόθο χιλιάδες χρόνια μετά, να καίνε με ένα γλυκό πόνο; Ώστε οι λέξεις να ξυπνούν μια μεγάλη νοσταλγία, και να προσελκύουν σε μια δυσδιάκριτη απόσταση που κολυμπά μέσα στην κρύα πρωινή ομίχλη; Οι ιερές ομιλίες του είναι γεμάτες θεϊκό σκίρτημα και περιβάλλονται από ένα άρωμα μυστηρίου. Τέτοια ευωδία έχουν οι καθεδρικοί, που για καιρό έμειναν κλειστοί, από το θυμίαμα που έχει κολλήσει στους τοίχους. Με τι βαθιά μάτια κοιτούν οι περίεργοι μύθοι του τον αναγνώστη. Ποιος ξέρει τι μυστικό νόημα κρύβουν; Γιατί ο εσωτερικός χαρακτήρας της σχολής του Πλάτωνος είναι σαφής. Τα έργα των πολύ νεότερων του φιλοσόφων είναι από καιρό κιτρινισμένα και ξερά. Το λαμπρό ένδυμα τους έπεσε. Μπρος στην εσωτερική ματιά στέκουν τα γυμνά τους περιγράμματα(του σώματος) σαν παγωμένα δέντρα τον χειμώνα. Ζωντανοί είναι όμως και μένουν οι συνταρακτικοί διάλογοι του Πλάτωνα. Δεν υπάρχει ούτε ένας άνθρωπος που να μην υπήρξε πλατωνιστής, έστω και μια φορά στη ζωή του. Ποιος δεν είχε την εμπειρία πως μεγαλώνουν τα φτερά της ψυχής. Ποιος δεν θα ξέρει πως να υψωθεί στην άμεση θέα αυτού που καλύπτεται από το γκρίζο πέπλο της σύγχυσης που φέρνει η καθημερινότητα; Ποιος δεν διείσδυσε στα απροσπέλαστα βάθη της γνώσης με την βοήθεια του έρωτα; Σε ποιον δεν ανοίχτηκε εκείνη η άλλη, η ακτινοβόλος πραγματικότητα, όπου ο εμπνεόμενος βρίσκεται πρόσωπο προς πρόσωπο με τα αιώνια αρχέτυπα των πραγμάτων; Ποιος δεν έχει την εμπειρία της πτώσης του απροσπέλαστου τοίχους μεταξύ υποκειμένου και αντικειμένου, όπου το ΕΓΩ εγκαταλείπει τα όρια της εγωιστικής του αποκοπής, την εμπειρία του να αναπνέεις με ανοικτό, πλατύ στήθος τον βουνίσιο αέρα της γνώσης, και να γίνεσαι ένα με όλο τον κόσμο; Εκείνα «τα όμορφα, καθαρά, από κάθε τι γήινο αποκομμένα, και σαν από άρωμα άνθεων και το φως του φεγγαριού υφασμένα της αγάπης όνειρα, που περιβάλλουν της μέρες της νεότητας, και που όλοι οι ποιητές όλων των μορφωμένων λαών τραγούδησαν»- όλα αυτά δεν γεννήθηκαν από τον πλατωνισμό; Και δεν έχουν συγγένεια εξ αίματος με τις διδασκαλίες του Πλάτωνος οι «ιδέες», οι «ουσίες», οι «έννοιες», οι «μονάδες», οι «προσωπικότητες», με τις οποίες ασχολείται η φιλοσοφία και από τις οποίες ζει; Ο ιδεαλισμός με την πλατιά έννοια του όρου είναι το ζωτικό στοιχείο της φιλοσοφίας. Όταν της αφαιρεθεί αυτό το οξυγόνο, τότε η φιλοσοφία αναγκαστικά πνίγεται, μαραίνεται και καταστρέφεται. Η Ευρώπη παρέλαβε την φιλοσοφία μέσα από τα χέρια του Πλάτωνος.
Από που όμως πήρε την ιδέα του έρωτος ως αρχής της γνώσεως για την φιλοσοφία; Από που του ήρθε η αντίληψη μια άμεσης επαφής με την ουσία των πραγμάτων, με την μυστική ψυχή τους; Πως έγινε αυτή η σχεδόν απεριόριστη ταύτιση της λέξης με την σκέψη(Σοφιστής 263e, Φαίδων 99d,e); Από ποιο δρόμο έφτασε ο Πλάτων στο βασίλειο των αληθώς υπαρκτών, αμετάβλητων, άυλων, των καθ’ εαυτώ ωραίων, αιώνιων, εικόνων του Είναι που βρίσκονται σε ένα «χώρο πνευματικό»; Με τις οποίες, όταν τις αναγνωρίσουμε με τον έρωτα, κατέχουμε το κλειδί που ανοίγει όλα τα μυστικά του κόσμου. Γιατί φαίνονται οι συλλήψεις αυτού του φιλοσόφου τόσο παλιές; Γιατί είναι πάντα μοντέρνες; Αυτά είναι σκοτεινά ερωτήματα. Η λιγότερο ικανοποιητική είναι η συνηθισμένη εξήγηση, ότι οι «ιδέες του Πλάτωνος» είναι οι υποστασιοποιημένες «έννοιες» του Σωκράτη. Ο Σωκράτης δίδαξε για τα γένη, και ο Πλάτων προσέλαβε την διδασκαλία και τα μετέτρεψε σε μεταφυσικές ουσίες. Τόσο απλό και ψυχολογικά τόσο απλοϊκό.
Αξιότιμοι ακροατές! Δεν είναι ανάγκη να παρουσιάσω την διδασκαλία του Πλάτωνος. Σας είναι γνωστή. Για να είμαι όμως επαρκής στο καθήκον μου ως γιος, μου φαίνεται πρέπον να βυθιστώ ακόμα πιο βαθιά στο «βιβλίο γενεαλογίας» της σχολής μας. Στην προσπάθεια αυτή ελπίζω να μπορέσω να σας δείξω τις ρίζες του πλατωνισμού, με τις οποίες αντλεί την υγρασία από το έδαφος των πανανθρώπινων μορφών πίστης. Σε αυτή την σύνδεση του πλατωνισμού με το έδαφος, έτσι μου φαίνεται, βρίσκεται η αιτία της αιώνιας διάρκειας του. Γιατί ο Πλάτων δεν είναι καρπός μιας σχολικής φιλοσοφίας, αλλά άνθος της ψυχής του λαού, και τα χρώματα του δεν θα ξεθωριάσουν όσο αυτή η ψυχή ζει.
Με την ερώτηση «από που έρχεται ο πλατωνισμός;» δεν ρωτούμε ποιες ιστορικές επιρροές και συσχετίσεις καθορίζουν την γέννηση του. Η διασάφηση των ιστορικών συνθηκών είναι στις περισσότερες περιπτώσεις μια απελπιστικά σκοτεινό εγχείρημα, το οποίο είναι δυνατόν μόνο με τον βιασμό της ιστορίας. Η ερώτηση «από που» μπορεί όμως να τεθεί και με ένα άλλο νόημα. Δηλαδή: «Από ποιες διεργασίες της συνειδήσεως; Που εμφανίζονται αυτές οι διεργασίες στην ποιο ωμή-αρχική τους κατάσταση; Που είναι ιδιαιτέρως εμφανείς;»
Αν τα ερωτήματα σας είναι αυτής της μορφής, η απάντηση μου είναι απλή. «Μαγεία»-είναι η μοναδική λέξη η οποία μπορεί να απαντήσει το περί Πλάτωνος ερώτημα. Αν προτιμάτε μια μοντέρνα λέξη-«αποκρυφισμός». Μη νομίσετε ότι θα σας μιλήσω για διαβόλους και μάγισσες. Ως ιστορικό δεν με ενδιαφέρει το ερώτημα περί της ύπαρξης τους. Μπορεί να μην υπάρχουν πνεύματα του δάσους και νεράιδες, αλλά υπάρχει η αντίληψη τους. Μπορεί η δύναμη του καλέσματος των πνευμάτων και των μαγικών φίλτρων να μην υπάρχει, αλλά υπάρχει η πίστη σ’ αυτά. Αυτό που είναι δεδομένο, σε μένα και σε σας, είναι αίσθηση και κοσμοθεωρία του μάγου. Και είμαστε υποχρεωμένοι να καταπιαστούμε με αυτό το δεδομένο. Δεν μπορώ να προσφέρω μια αυστηρή απόδειξη για την θεωρία μου περί της πηγής του πλατωνισμού στην μαγική κοσμοθεωρία μιας άμεσης συνείδησης. Γι’ αυτό απαιτείται μια ολόκληρη πραγματεία. Για να διαφωτίσω όμως την θεωρία μου, διάλεξα μερικά δεδομένα, από ένα χώρο που σας είναι πιο οικείος. Την λαϊκή παράδοση της Ρωσίας.
(Συνεχίζεται)
Στέκεται εκεί, έχοντας χαμηλωμένο το κεφάλι γεμάτο σκέψεις! Τι συμβαίνει μέσα του: ακούει μήπως τα ουράνια τραγούδια ενός άλλου κόσμου; Ή μήπως φανερώνεται η αόρατη ευλογία τού λόγου που πρόκειται να εκφράσει; Ποιος ξέρει. Και όπως το βλέμμα που έπεσε πάνω στην προτομή του Πλάτωνα δεν πάει πια στους άλλους στοχαστές, έτσι μετά την ανάγνωση των έργων του Πλάτωνα, τα έργα των άλλων φαίνονται γκρίζα, χοντροκομμένα και γήινα. Πόσο μικροί είναι σε σύγκριση με αυτόν τον οραματιστή φιλόσοφο, αυτόν τον τέλειο δημόσιο άνδρα, τον λεπτό παιδαγωγό και εμπνευσμένο ποιητή! Τι ασύλληπτη δύναμη και μαγεία προσέδωσε στις λέξεις μέσα στα έργα του, ώστε οι καρδιές να γεμίζουν από ένα περίεργο πόθο χιλιάδες χρόνια μετά, να καίνε με ένα γλυκό πόνο; Ώστε οι λέξεις να ξυπνούν μια μεγάλη νοσταλγία, και να προσελκύουν σε μια δυσδιάκριτη απόσταση που κολυμπά μέσα στην κρύα πρωινή ομίχλη; Οι ιερές ομιλίες του είναι γεμάτες θεϊκό σκίρτημα και περιβάλλονται από ένα άρωμα μυστηρίου. Τέτοια ευωδία έχουν οι καθεδρικοί, που για καιρό έμειναν κλειστοί, από το θυμίαμα που έχει κολλήσει στους τοίχους. Με τι βαθιά μάτια κοιτούν οι περίεργοι μύθοι του τον αναγνώστη. Ποιος ξέρει τι μυστικό νόημα κρύβουν; Γιατί ο εσωτερικός χαρακτήρας της σχολής του Πλάτωνος είναι σαφής. Τα έργα των πολύ νεότερων του φιλοσόφων είναι από καιρό κιτρινισμένα και ξερά. Το λαμπρό ένδυμα τους έπεσε. Μπρος στην εσωτερική ματιά στέκουν τα γυμνά τους περιγράμματα(του σώματος) σαν παγωμένα δέντρα τον χειμώνα. Ζωντανοί είναι όμως και μένουν οι συνταρακτικοί διάλογοι του Πλάτωνα. Δεν υπάρχει ούτε ένας άνθρωπος που να μην υπήρξε πλατωνιστής, έστω και μια φορά στη ζωή του. Ποιος δεν είχε την εμπειρία πως μεγαλώνουν τα φτερά της ψυχής. Ποιος δεν θα ξέρει πως να υψωθεί στην άμεση θέα αυτού που καλύπτεται από το γκρίζο πέπλο της σύγχυσης που φέρνει η καθημερινότητα; Ποιος δεν διείσδυσε στα απροσπέλαστα βάθη της γνώσης με την βοήθεια του έρωτα; Σε ποιον δεν ανοίχτηκε εκείνη η άλλη, η ακτινοβόλος πραγματικότητα, όπου ο εμπνεόμενος βρίσκεται πρόσωπο προς πρόσωπο με τα αιώνια αρχέτυπα των πραγμάτων; Ποιος δεν έχει την εμπειρία της πτώσης του απροσπέλαστου τοίχους μεταξύ υποκειμένου και αντικειμένου, όπου το ΕΓΩ εγκαταλείπει τα όρια της εγωιστικής του αποκοπής, την εμπειρία του να αναπνέεις με ανοικτό, πλατύ στήθος τον βουνίσιο αέρα της γνώσης, και να γίνεσαι ένα με όλο τον κόσμο; Εκείνα «τα όμορφα, καθαρά, από κάθε τι γήινο αποκομμένα, και σαν από άρωμα άνθεων και το φως του φεγγαριού υφασμένα της αγάπης όνειρα, που περιβάλλουν της μέρες της νεότητας, και που όλοι οι ποιητές όλων των μορφωμένων λαών τραγούδησαν»- όλα αυτά δεν γεννήθηκαν από τον πλατωνισμό; Και δεν έχουν συγγένεια εξ αίματος με τις διδασκαλίες του Πλάτωνος οι «ιδέες», οι «ουσίες», οι «έννοιες», οι «μονάδες», οι «προσωπικότητες», με τις οποίες ασχολείται η φιλοσοφία και από τις οποίες ζει; Ο ιδεαλισμός με την πλατιά έννοια του όρου είναι το ζωτικό στοιχείο της φιλοσοφίας. Όταν της αφαιρεθεί αυτό το οξυγόνο, τότε η φιλοσοφία αναγκαστικά πνίγεται, μαραίνεται και καταστρέφεται. Η Ευρώπη παρέλαβε την φιλοσοφία μέσα από τα χέρια του Πλάτωνος.
Από που όμως πήρε την ιδέα του έρωτος ως αρχής της γνώσεως για την φιλοσοφία; Από που του ήρθε η αντίληψη μια άμεσης επαφής με την ουσία των πραγμάτων, με την μυστική ψυχή τους; Πως έγινε αυτή η σχεδόν απεριόριστη ταύτιση της λέξης με την σκέψη(Σοφιστής 263e, Φαίδων 99d,e); Από ποιο δρόμο έφτασε ο Πλάτων στο βασίλειο των αληθώς υπαρκτών, αμετάβλητων, άυλων, των καθ’ εαυτώ ωραίων, αιώνιων, εικόνων του Είναι που βρίσκονται σε ένα «χώρο πνευματικό»; Με τις οποίες, όταν τις αναγνωρίσουμε με τον έρωτα, κατέχουμε το κλειδί που ανοίγει όλα τα μυστικά του κόσμου. Γιατί φαίνονται οι συλλήψεις αυτού του φιλοσόφου τόσο παλιές; Γιατί είναι πάντα μοντέρνες; Αυτά είναι σκοτεινά ερωτήματα. Η λιγότερο ικανοποιητική είναι η συνηθισμένη εξήγηση, ότι οι «ιδέες του Πλάτωνος» είναι οι υποστασιοποιημένες «έννοιες» του Σωκράτη. Ο Σωκράτης δίδαξε για τα γένη, και ο Πλάτων προσέλαβε την διδασκαλία και τα μετέτρεψε σε μεταφυσικές ουσίες. Τόσο απλό και ψυχολογικά τόσο απλοϊκό.
Αξιότιμοι ακροατές! Δεν είναι ανάγκη να παρουσιάσω την διδασκαλία του Πλάτωνος. Σας είναι γνωστή. Για να είμαι όμως επαρκής στο καθήκον μου ως γιος, μου φαίνεται πρέπον να βυθιστώ ακόμα πιο βαθιά στο «βιβλίο γενεαλογίας» της σχολής μας. Στην προσπάθεια αυτή ελπίζω να μπορέσω να σας δείξω τις ρίζες του πλατωνισμού, με τις οποίες αντλεί την υγρασία από το έδαφος των πανανθρώπινων μορφών πίστης. Σε αυτή την σύνδεση του πλατωνισμού με το έδαφος, έτσι μου φαίνεται, βρίσκεται η αιτία της αιώνιας διάρκειας του. Γιατί ο Πλάτων δεν είναι καρπός μιας σχολικής φιλοσοφίας, αλλά άνθος της ψυχής του λαού, και τα χρώματα του δεν θα ξεθωριάσουν όσο αυτή η ψυχή ζει.
Με την ερώτηση «από που έρχεται ο πλατωνισμός;» δεν ρωτούμε ποιες ιστορικές επιρροές και συσχετίσεις καθορίζουν την γέννηση του. Η διασάφηση των ιστορικών συνθηκών είναι στις περισσότερες περιπτώσεις μια απελπιστικά σκοτεινό εγχείρημα, το οποίο είναι δυνατόν μόνο με τον βιασμό της ιστορίας. Η ερώτηση «από που» μπορεί όμως να τεθεί και με ένα άλλο νόημα. Δηλαδή: «Από ποιες διεργασίες της συνειδήσεως; Που εμφανίζονται αυτές οι διεργασίες στην ποιο ωμή-αρχική τους κατάσταση; Που είναι ιδιαιτέρως εμφανείς;»
Αν τα ερωτήματα σας είναι αυτής της μορφής, η απάντηση μου είναι απλή. «Μαγεία»-είναι η μοναδική λέξη η οποία μπορεί να απαντήσει το περί Πλάτωνος ερώτημα. Αν προτιμάτε μια μοντέρνα λέξη-«αποκρυφισμός». Μη νομίσετε ότι θα σας μιλήσω για διαβόλους και μάγισσες. Ως ιστορικό δεν με ενδιαφέρει το ερώτημα περί της ύπαρξης τους. Μπορεί να μην υπάρχουν πνεύματα του δάσους και νεράιδες, αλλά υπάρχει η αντίληψη τους. Μπορεί η δύναμη του καλέσματος των πνευμάτων και των μαγικών φίλτρων να μην υπάρχει, αλλά υπάρχει η πίστη σ’ αυτά. Αυτό που είναι δεδομένο, σε μένα και σε σας, είναι αίσθηση και κοσμοθεωρία του μάγου. Και είμαστε υποχρεωμένοι να καταπιαστούμε με αυτό το δεδομένο. Δεν μπορώ να προσφέρω μια αυστηρή απόδειξη για την θεωρία μου περί της πηγής του πλατωνισμού στην μαγική κοσμοθεωρία μιας άμεσης συνείδησης. Γι’ αυτό απαιτείται μια ολόκληρη πραγματεία. Για να διαφωτίσω όμως την θεωρία μου, διάλεξα μερικά δεδομένα, από ένα χώρο που σας είναι πιο οικείος. Την λαϊκή παράδοση της Ρωσίας.
(Συνεχίζεται)
Αμέθυστος
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου