Η γένεση της δυτικής έννοιας της ψυχής
Του Francesco Sarri
Με εισαγωγή του Giovanni Reale
Δεύτερη έκδοση πλήρως αναθεωρημένη, Vita e Pensiero, 1997
Εισαγωγή του Giovanni Reale β
4. Σχετικά με την περιορισμένη αποδοχή αυτής της ερμηνείας του Σωκράτη
Οι βασικοί λόγοι για τους οποίους η communis opinio δεν αποδέχτηκε αυτήν την ερμηνεία είναι εκείνοι που εξηγήθηκαν παραπάνω. Σε αυτούς πρέπει να προστεθούν και πολλοί άλλοι, στους οποίους θα περιοριστώ να κάνω μόνο μερικές νύξεις.
Η επιστημονική κοινότητα, όπως έχει επισημανθεί από μια σειρά πρόσφατων μελετών ψυχολογίας και κοινωνιολογίας, είναι σε όλους τους τομείς πολύ απρόθυμη να αποδεχτεί επαναστατικές ιδέες, δηλαδή ιδέες που βγαίνουν έξω από το κυρίαρχο ερμηνευτικό παράδειγμα. Ιδιαίτερα αντιδρά βίαια σε όλες εκείνες τις προτάσεις που θέτουν σε κρίση το ίδιο το παράδειγμα ή, σε κάθε περίπτωση, τις απορρίπτει ή τις παραμερίζει. Αυτό ισχύει ειδικά στις περιπτώσεις όπου νέες ερμηνείες θα ανάγκαζαν να ξαναγραφούν ολόκληρα κεφάλαια της ιστορίας της σκέψης. Και ακριβώς αυτό συνέβη με τη θέση που προτάθηκε για πρώτη φορά από τους Σκωτσέζους μελετητές και την οποία εμείς επαναπροτείνουμε συστηματικά.
Η αλήθεια είναι πως μερικοί μεγάλοι μελετητές είχαν αντιληφθεί τη συγκλονιστική και γόνιμη εγκυρότητα αυτής της θέσης. Αλλά ούτε κι αυτοί εισακούστηκαν. Ο Ross, για παράδειγμα, είχε εκφραστεί καθαρά υπέρ. Ο Jaeger, στο μεγάλο του έργο Paideia, στήριξε ολόκληρη τη συζήτηση γύρω από τον Σωκράτη πάνω σε αυτήν ακριβώς την έννοια: «Αυτό που εντυπωσιάζει είναι ότι όταν ο Σωκράτης, στον Πλάτωνα όπως και στους άλλους Σωκρατικούς, προφέρει αυτή τη λέξη "ψυχή", της δίνει πάντοτε μια έμφαση πολύ ισχυρή και μοιάζει να την περιβάλλει με έναν τόνο παθιασμένο και επιτακτικό, σχεδόν επίκλησης. Τα ελληνικά χείλη ποτέ πριν από αυτόν, δεν είχαν προφέρει έτσι αυτή τη λέξη». Και διευκρινίζει ότι στον Σωκράτη ανάγεται εκείνη η ηθική και θρησκευτική φόρτιση που η λέξη ψυχή προκαλεί μέσα μας, και που μας φαίνεται αυτονόητη μόνο επειδή η ιδέα της ψυχής πέρασε μέσα από τη χριστιανική σκέψη. Αλλά, καταλήγει ο μελετητής, «αυτό το υψηλό νόημα το πήρε για πρώτη φορά στο προτρεπτικό κήρυγμα του Σωκράτη».
Ο αναγνώστης θα μπορέσει να δει παρακάτω το νόημα αυτών των αποσπασμάτων στην επεξεργασία του Sarri. Εδώ, όμως, θα ήθελα να υπενθυμίσω μια εντυπωσιακή επιβεβαίωση της θέσης αυτής στο μεγάλο βιβλίο του Havelock, Προφορική κουλτούρα και γραπτός πολιτισμός, το οποίο, στηριζόμενο σε συναφείς αναλύσεις για τα φαινόμενα της επικοινωνίας στον αρχαίο κόσμο, αλλά και μέσω νέων μεθόδων και τεχνικών, καταλήγει ακριβώς στα ίδια με εμάς συμπεράσματα.
Αξίζει να διαβαστεί η όμορφη εκείνη σελίδα: «Προς τα τέλη του 5ου αιώνα π.Χ., έγινε δυνατό για ορισμένους Έλληνες να μιλούν για την "ψυχή" τους σαν να διέθεταν ταυτότητα ή αυτόνομη προσωπικότητα, όχι απλά κομμάτια της ατμόσφαιρας ή μιας κοσμοζωτικής δύναμης, αλλά αυτό που εμείς θα αποκαλούσαμε πραγματικές οντότητες ή ουσίες. Στην αρχή, αυτή η αντίληψη ήταν προσιτή μόνο στα πιο εκλεκτά πνεύματα. Μπορεί να αποδειχθεί ότι ακόμη και στο τελευταίο τέταρτο του 5ου αιώνα αυτή η έννοια δεν είχε αφομοιωθεί από την πλειονότητα, και ότι οι όροι με τους οποίους εκφραζόταν ηχούσαν παράξενα στα αυτιά των πολλών. Πριν από το τέλος του 4ου αιώνα, αυτή η αντίληψη άρχισε να γίνεται μέρος της ελληνικής γλώσσας και να μετασχηματίζεται σε ένα από τα πιο κοινά αξιώματα του ελληνικού πολιτισμού. Οι μελετητές έτειναν να συνδέουν αυτήν την ανακάλυψη με τη ζωή και τη διδασκαλία του Σωκράτη, και να την ταυτίζουν με μια ριζική αλλαγή που εκείνος εισήγαγε στην έννοια της λέξης ψυχή. Εν συντομία, αντί να σημαίνει τη σκιά ή το φάντασμα του ανθρώπου, ή την αναπνοή του ή το αίμα του, ένα αντικείμενο χωρίς αίσθηση και συνείδηση, ήρθε να σημαίνει "το πνεύμα που σκέπτεται", που είναι ικανό για ηθικές αποφάσεις και επιστημονική γνώση και είναι η έδρα της ηθικής ευθύνης, κάτι απείρως πολύτιμο, μοναδική ουσία σε ολόκληρη τη φύση». Ο Havelock διευκρινίζει επιπλέον ότι αυτή η ανακάλυψη ωρίμασε με τον Σωκράτη, αλλά οφείλεται επίσης «στην αργή εργασία πολλών στοχαστών, προγενέστερων και συγχρόνων του, ιδιαίτερα στους φιλοσόφους Ηράκλειτο και Δημόκριτο».
Αλλά αυτό ακριβώς είναι που, με προσεκτική ανάλυση και ακριβή τεκμηρίωση, αναδεικνύεται από το βιβλίο του Sarri.
Η επιστημονική κοινότητα, όπως έχει επισημανθεί από μια σειρά πρόσφατων μελετών ψυχολογίας και κοινωνιολογίας, είναι σε όλους τους τομείς πολύ απρόθυμη να αποδεχτεί επαναστατικές ιδέες, δηλαδή ιδέες που βγαίνουν έξω από το κυρίαρχο ερμηνευτικό παράδειγμα. Ιδιαίτερα αντιδρά βίαια σε όλες εκείνες τις προτάσεις που θέτουν σε κρίση το ίδιο το παράδειγμα ή, σε κάθε περίπτωση, τις απορρίπτει ή τις παραμερίζει. Αυτό ισχύει ειδικά στις περιπτώσεις όπου νέες ερμηνείες θα ανάγκαζαν να ξαναγραφούν ολόκληρα κεφάλαια της ιστορίας της σκέψης. Και ακριβώς αυτό συνέβη με τη θέση που προτάθηκε για πρώτη φορά από τους Σκωτσέζους μελετητές και την οποία εμείς επαναπροτείνουμε συστηματικά.
Η αλήθεια είναι πως μερικοί μεγάλοι μελετητές είχαν αντιληφθεί τη συγκλονιστική και γόνιμη εγκυρότητα αυτής της θέσης. Αλλά ούτε κι αυτοί εισακούστηκαν. Ο Ross, για παράδειγμα, είχε εκφραστεί καθαρά υπέρ. Ο Jaeger, στο μεγάλο του έργο Paideia, στήριξε ολόκληρη τη συζήτηση γύρω από τον Σωκράτη πάνω σε αυτήν ακριβώς την έννοια: «Αυτό που εντυπωσιάζει είναι ότι όταν ο Σωκράτης, στον Πλάτωνα όπως και στους άλλους Σωκρατικούς, προφέρει αυτή τη λέξη "ψυχή", της δίνει πάντοτε μια έμφαση πολύ ισχυρή και μοιάζει να την περιβάλλει με έναν τόνο παθιασμένο και επιτακτικό, σχεδόν επίκλησης. Τα ελληνικά χείλη ποτέ πριν από αυτόν, δεν είχαν προφέρει έτσι αυτή τη λέξη». Και διευκρινίζει ότι στον Σωκράτη ανάγεται εκείνη η ηθική και θρησκευτική φόρτιση που η λέξη ψυχή προκαλεί μέσα μας, και που μας φαίνεται αυτονόητη μόνο επειδή η ιδέα της ψυχής πέρασε μέσα από τη χριστιανική σκέψη. Αλλά, καταλήγει ο μελετητής, «αυτό το υψηλό νόημα το πήρε για πρώτη φορά στο προτρεπτικό κήρυγμα του Σωκράτη».
Ο αναγνώστης θα μπορέσει να δει παρακάτω το νόημα αυτών των αποσπασμάτων στην επεξεργασία του Sarri. Εδώ, όμως, θα ήθελα να υπενθυμίσω μια εντυπωσιακή επιβεβαίωση της θέσης αυτής στο μεγάλο βιβλίο του Havelock, Προφορική κουλτούρα και γραπτός πολιτισμός, το οποίο, στηριζόμενο σε συναφείς αναλύσεις για τα φαινόμενα της επικοινωνίας στον αρχαίο κόσμο, αλλά και μέσω νέων μεθόδων και τεχνικών, καταλήγει ακριβώς στα ίδια με εμάς συμπεράσματα.
Αξίζει να διαβαστεί η όμορφη εκείνη σελίδα: «Προς τα τέλη του 5ου αιώνα π.Χ., έγινε δυνατό για ορισμένους Έλληνες να μιλούν για την "ψυχή" τους σαν να διέθεταν ταυτότητα ή αυτόνομη προσωπικότητα, όχι απλά κομμάτια της ατμόσφαιρας ή μιας κοσμοζωτικής δύναμης, αλλά αυτό που εμείς θα αποκαλούσαμε πραγματικές οντότητες ή ουσίες. Στην αρχή, αυτή η αντίληψη ήταν προσιτή μόνο στα πιο εκλεκτά πνεύματα. Μπορεί να αποδειχθεί ότι ακόμη και στο τελευταίο τέταρτο του 5ου αιώνα αυτή η έννοια δεν είχε αφομοιωθεί από την πλειονότητα, και ότι οι όροι με τους οποίους εκφραζόταν ηχούσαν παράξενα στα αυτιά των πολλών. Πριν από το τέλος του 4ου αιώνα, αυτή η αντίληψη άρχισε να γίνεται μέρος της ελληνικής γλώσσας και να μετασχηματίζεται σε ένα από τα πιο κοινά αξιώματα του ελληνικού πολιτισμού. Οι μελετητές έτειναν να συνδέουν αυτήν την ανακάλυψη με τη ζωή και τη διδασκαλία του Σωκράτη, και να την ταυτίζουν με μια ριζική αλλαγή που εκείνος εισήγαγε στην έννοια της λέξης ψυχή. Εν συντομία, αντί να σημαίνει τη σκιά ή το φάντασμα του ανθρώπου, ή την αναπνοή του ή το αίμα του, ένα αντικείμενο χωρίς αίσθηση και συνείδηση, ήρθε να σημαίνει "το πνεύμα που σκέπτεται", που είναι ικανό για ηθικές αποφάσεις και επιστημονική γνώση και είναι η έδρα της ηθικής ευθύνης, κάτι απείρως πολύτιμο, μοναδική ουσία σε ολόκληρη τη φύση». Ο Havelock διευκρινίζει επιπλέον ότι αυτή η ανακάλυψη ωρίμασε με τον Σωκράτη, αλλά οφείλεται επίσης «στην αργή εργασία πολλών στοχαστών, προγενέστερων και συγχρόνων του, ιδιαίτερα στους φιλοσόφους Ηράκλειτο και Δημόκριτο».
Αλλά αυτό ακριβώς είναι που, με προσεκτική ανάλυση και ακριβή τεκμηρίωση, αναδεικνύεται από το βιβλίο του Sarri.
Ο Havelock προσθέτει επίσης το εξής: «Επιπλέον, η ανακάλυψη συνεπαγόταν κάτι περισσότερο από τη σημασιολογία της λέξης ψυχή. Και οι ελληνικές αντωνυμίες, προσωπικές και αυτοπαθείς, άρχισαν να τοποθετούνται σε νέα συντακτικά συμφραζόμενα, να χρησιμοποιούνται για παράδειγμα ως αντικείμενα ρημάτων που δηλώνουν γνώση, ή να τίθενται σε αντίθεση με το "σώμα" ή με το "πτώμα" στο οποίο θεωρούταν ότι κατοικούσε το "εγώ". Βρισκόμαστε εδώ μπροστά σε μια αλλαγή στην ελληνική γλώσσα, στη σύνταξη της γλωσσικής χρήσης και στις αποχρώσεις ορισμένων λέξεων-κλειδιών, μέρος μιας ευρύτερης πνευματικής επανάστασης, που επηρέασε ολόκληρο τον ορίζοντα της πολιτιστικής εμπειρίας της Ελλάδας».
Επομένως, η σκέψη του Σωκράτη και η ανακάλυψή του, έστω και αν είχαν προετοιμαστεί σε μεγάλο βαθμό, τοποθετούνται στην κορυφή της πιο σημαντικής επανάστασης στο πλαίσιο της ελληνικής σκέψης.
5. Η κομβικής σημασίας ανακάλυψη του Σωκράτη
Ας επανέλθουμε στο πρώτο από τα ερμηνευτικά σφάλματα στην ερμηνεία του Σωκράτη, που ήδη αναφέρθηκε παραπάνω: το ότι ο φιλόσοφός μας είχε ασκήσει κυρίως μια προτρεπτική λειτουργία και ότι δεν ήταν στην πραγματικότητα φιλόσοφος, με την έννοια ότι η σκέψη του δεν θα είχε δικό της επαρκές θεωρητικό βάθος.
Στο βιβλίο του Maier, κατά τα άλλα ωραίο και διεγερτικό, αυτή η θέση εκφράζεται με τρόπο παραδειγματικό, και κατόπιν επαναλήφθηκε με διάφορες αποχρώσεις, που όμως δεν αλλάζουν την ουσία της.
Για βιβλία αυτού του είδους έχω τη συνήθεια να λέω ότι αποδεικνύονται μάλιστα πάρα πολύ χρήσιμα, εφόσον, παρουσιάζοντας το σφάλμα με τέλειο τρόπο, βοηθούν εξαιρετικά να αναζητήσει και να βρει κανείς την αλήθεια. Σε αυτές τις περιπτώσεις ισχύει ακριβώς αυτό που έλεγε ο Βάκων: citius emergit veritas ex errore quam ex confusione (η αλήθεια αναδύεται ταχύτερα από το σφάλμα παρά από τη σύγχυση). Και πολλά βιβλία που έχουν γραφτεί για τον Σωκράτη προκαλούν ακριβώς σύγχυση.
Λοιπόν, ήδη ο Burnet είχε επισημάνει με μεγάλη ακρίβεια ένα από τα βασικά σφάλματα του βιβλίου. Ο Maier ξαναδιάβασε το μήνυμα του Σωκράτη υπό το πρίσμα της αριστοτελικής εννοιολογικής διάκρισης ανάμεσα στη «φρόνηση» (phrónesis) και στη «σοφία» (sophia), με όλες τις συνέπειες που αυτό συνεπάγεται. Όμως, στο πλαίσιο της σωκρατικής σκέψης, ο καθένας από τους δύο αυτούς όρους κάλυπτε την ίδια ακριβώς εννοιολογική περιοχή με τον άλλον. Επομένως, η αριστοτελική διάκριση, όταν εφαρμόζεται στον Σωκράτη, αποδεικνύεται σαφώς αναχρονιστική και άρα ερμηνευτικά παραπλανητική.
Ας διαβάσουμε τις ορθές παρατηρήσεις του Burnet: «Ο Maier εξαναγκάζεται από την αυτονόητη ισχύ των μαρτυριών να αναγνωρίσει ότι ο Σωκράτης, κατά τη διάρκεια της ζωής του, ονόμαζε "φιλοσοφία" τη δραστηριότητά του, αλλά ύστερα επιμένει να υποστηρίζει ότι η φιλοσοφία του συνίστατο αποκλειστικά στην εφαρμογή της διαλεκτικής μεθόδου στην ηθική προτρεπτική. Για τον λόγο αυτό, λέει ότι ο Σωκράτης δεν υπήρξε φιλόσοφος με τη στενή έννοια της λέξης. Τώρα, αν θέλει να πει απλώς ότι ο Σωκράτης δεν εξέθεσε ένα πλήρες φιλοσοφικό σύστημα σε έναν κύκλο μαθημάτων, αυτό είναι αναμφίβολα αληθές· αλλά, ούτε στις χειρότερες εποχές, οι Έλληνες δεν περιόρισαν τη φιλοσοφία σε αυτή τη διάσταση. Δεν είναι σωστό να λέγεται ότι η σοφία για την οποία μιλά ο Σωκράτης στην Απολογία και στον Κρίτωνα ήταν απλώς μια πρακτική φρόνηση. Ο Maier διαπράττει, σε αυτό το σημείο, το σοβαρό σφάλμα να εισάγει στη συλλογιστική του τη διάκριση του Αριστοτέλη ανάμεσα σε phrónesis και sophia. Η διάκριση έχει, χωρίς αμφιβολία, μια δική της αξία, αλλά, την εποχή του Σωκράτη, η phrónesis και η sophia ήταν όροι απολύτως ισοδύναμοι και, ως τέτοιοι, συνέχισαν να χρησιμοποιούνται χωρίς καμία διαφορά ακόμη και από τον Πλάτωνα. Είναι η φρόνηση και η αλήθεια (φρόνησις καὶ ἀλήθεια) που η ψυχή επιδιώκει να κατακτήσει, και επομένως είναι αναχρονισμός να θέλει κανείς να εισαγάγει την αριστοτελική ιδέα μιας "πρακτικής αλήθειας". Αν ο όρος phrónesis προτιμάται, τελικά, από τον όρο sophia, αυτό συμβαίνει μόνο επειδή ο τελευταίος έφερε μάλλον αρνητικές σημασιολογικές αποχρώσεις, όπως η δική μας λέξη "πονηριά". Δεν είναι, ωστόσο, η στιγμή να επεκταθούμε σε αυτό το σημείο, διότι η σωκρατική διδασκαλία, σύμφωνα με την οποία η αρετή ταυτίζεται με τη γνώση, ισοδυναμεί με την άρνηση κάθε σημαντικής διάκρισης ανάμεσα στη θεωρία και την πράξη».
Εγώ, μάλιστα, θα προχωρούσα ακόμη πιο πέρα, και για αρκετή απόσταση.
Όπως έχω δείξει στην «Ιστορία της αρχαίας φιλοσοφίας» μου, ο Σωκράτης έδωσε μια αποφασιστική στροφή, ακριβώς από θεωρητική σκοπιά, στο φιλοσοφικό πρόβλημα του ανθρώπου, φτάνοντας σε ένα επίπεδο αυστηρότητας ανάλογο με εκείνο που είχαν πετύχει οι φυσικοί φιλόσοφοι στις έρευνές τους γύρω από τη φύση (physis).
Ακριβώς για να λύσει τα ηθικά προβλήματα που αφορούν τον άνθρωπο, ο Σωκράτης έθεσε το καίριο ερώτημα για τη φύση και την ουσία του ανθρώπου: «Άνθρωπε, ποιος είσαι;». Αυτό είναι το ερώτημα που μεταφράζει σε θεωρητικό κλειδί το μήνυμα της αρχαίας ρήσης που ήταν χαραγμένη στο ναό των Δελφών «γνώθι σαυτόν», και που, στο πλαίσιο της φιλοσοφικής σκέψης, συνιστά καινοτομία κοσμοϊστορικής σημασίας.
Η μεγάλη απάντηση του Σωκράτη (έστω κι αν είχε προετοιμαστεί με διάφορους τρόπους από τους προγενέστερους και τους συγχρόνους του) ήταν η εξής: ο άνθρωπος είναι η ψυχή του, και το σώμα είναι απλώς το όργανο με το οποίο η ψυχή ενεργεί.
Αφού αυτό καθιερωθεί, γίνονται πλήρως κατανοητές οι διάφορες θέσεις που αποδίδονται στον Σωκράτη (ιδιαίτερα τα περίφημα ηθικά του «παράδοξα»), οι οποίες εξηγούνται ως απολύτως συνεπείς απόρροιες. Επιπλέον, η περίφημη προτροπή: «Άνθρωπε, φρόντισε την ψυχή σου ώστε να γίνει όσο το δυνατόν καλύτερη», καθώς και η συναφής διακήρυξη ότι η αρετή δεν προέρχεται από τον πλούτο, αλλά, αντίθετα, όλα τα πλούτη, ιδιωτικά και δημόσια, προέρχονται από την αρετή της ψυχής, αποδεικνύονται επαναστατικές όχι λιγότερο από τη θεωρητική θέση από την οποία εξαρτώνται.
Ο Jan Patoka, σε ένα βιβλίο που μεταφράστηκε πρόσφατα στα ιταλικά και εκδόθηκε στην ίδια αυτή σειρά (Βλ. J. Patoka, Ο Πλάτων και η Ευρώπη, πρόλογος και εισαγωγή του G. Reale, μετάφραση των M. Cajthaml και G. Girgenti, με βιογραφικό παράρτημα για τον Patoka από τον M. Cajthaml και βιβλιογραφία των έργων του I. Chvatík, Vita e Pensiero, Μιλάνο 1997.), υποστηρίζει τη θέση ότι η Ευρώπη γεννήθηκε από την σωκρατική έννοια της φροντίδας της ψυχής και ότι επ’ αυτής θεμελιώνεται. Και με αυτό, πιστεύω πραγματικά ότι η θέση του Maier, την οποία συζητούμε, ανατρέπεται στο ακριβώς αντίθετό της: ο Σωκράτης όχι μόνο είναι φιλόσοφος, αλλά, στη διάσταση της ελληνικότητας, είναι απόλυτα ένας από τους μέγιστους φιλοσόφους. Μάλιστα, θεωρώ ότι μπορεί κανείς να ισχυριστεί πως, από ποιοτική σκοπιά, το μήνυμά του βρίσκεται στο ίδιο επίπεδο με εκείνα του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη.
Επομένως, η σκέψη του Σωκράτη και η ανακάλυψή του, έστω και αν είχαν προετοιμαστεί σε μεγάλο βαθμό, τοποθετούνται στην κορυφή της πιο σημαντικής επανάστασης στο πλαίσιο της ελληνικής σκέψης.
5. Η κομβικής σημασίας ανακάλυψη του Σωκράτη
Ας επανέλθουμε στο πρώτο από τα ερμηνευτικά σφάλματα στην ερμηνεία του Σωκράτη, που ήδη αναφέρθηκε παραπάνω: το ότι ο φιλόσοφός μας είχε ασκήσει κυρίως μια προτρεπτική λειτουργία και ότι δεν ήταν στην πραγματικότητα φιλόσοφος, με την έννοια ότι η σκέψη του δεν θα είχε δικό της επαρκές θεωρητικό βάθος.
Στο βιβλίο του Maier, κατά τα άλλα ωραίο και διεγερτικό, αυτή η θέση εκφράζεται με τρόπο παραδειγματικό, και κατόπιν επαναλήφθηκε με διάφορες αποχρώσεις, που όμως δεν αλλάζουν την ουσία της.
Για βιβλία αυτού του είδους έχω τη συνήθεια να λέω ότι αποδεικνύονται μάλιστα πάρα πολύ χρήσιμα, εφόσον, παρουσιάζοντας το σφάλμα με τέλειο τρόπο, βοηθούν εξαιρετικά να αναζητήσει και να βρει κανείς την αλήθεια. Σε αυτές τις περιπτώσεις ισχύει ακριβώς αυτό που έλεγε ο Βάκων: citius emergit veritas ex errore quam ex confusione (η αλήθεια αναδύεται ταχύτερα από το σφάλμα παρά από τη σύγχυση). Και πολλά βιβλία που έχουν γραφτεί για τον Σωκράτη προκαλούν ακριβώς σύγχυση.
Λοιπόν, ήδη ο Burnet είχε επισημάνει με μεγάλη ακρίβεια ένα από τα βασικά σφάλματα του βιβλίου. Ο Maier ξαναδιάβασε το μήνυμα του Σωκράτη υπό το πρίσμα της αριστοτελικής εννοιολογικής διάκρισης ανάμεσα στη «φρόνηση» (phrónesis) και στη «σοφία» (sophia), με όλες τις συνέπειες που αυτό συνεπάγεται. Όμως, στο πλαίσιο της σωκρατικής σκέψης, ο καθένας από τους δύο αυτούς όρους κάλυπτε την ίδια ακριβώς εννοιολογική περιοχή με τον άλλον. Επομένως, η αριστοτελική διάκριση, όταν εφαρμόζεται στον Σωκράτη, αποδεικνύεται σαφώς αναχρονιστική και άρα ερμηνευτικά παραπλανητική.
Ας διαβάσουμε τις ορθές παρατηρήσεις του Burnet: «Ο Maier εξαναγκάζεται από την αυτονόητη ισχύ των μαρτυριών να αναγνωρίσει ότι ο Σωκράτης, κατά τη διάρκεια της ζωής του, ονόμαζε "φιλοσοφία" τη δραστηριότητά του, αλλά ύστερα επιμένει να υποστηρίζει ότι η φιλοσοφία του συνίστατο αποκλειστικά στην εφαρμογή της διαλεκτικής μεθόδου στην ηθική προτρεπτική. Για τον λόγο αυτό, λέει ότι ο Σωκράτης δεν υπήρξε φιλόσοφος με τη στενή έννοια της λέξης. Τώρα, αν θέλει να πει απλώς ότι ο Σωκράτης δεν εξέθεσε ένα πλήρες φιλοσοφικό σύστημα σε έναν κύκλο μαθημάτων, αυτό είναι αναμφίβολα αληθές· αλλά, ούτε στις χειρότερες εποχές, οι Έλληνες δεν περιόρισαν τη φιλοσοφία σε αυτή τη διάσταση. Δεν είναι σωστό να λέγεται ότι η σοφία για την οποία μιλά ο Σωκράτης στην Απολογία και στον Κρίτωνα ήταν απλώς μια πρακτική φρόνηση. Ο Maier διαπράττει, σε αυτό το σημείο, το σοβαρό σφάλμα να εισάγει στη συλλογιστική του τη διάκριση του Αριστοτέλη ανάμεσα σε phrónesis και sophia. Η διάκριση έχει, χωρίς αμφιβολία, μια δική της αξία, αλλά, την εποχή του Σωκράτη, η phrónesis και η sophia ήταν όροι απολύτως ισοδύναμοι και, ως τέτοιοι, συνέχισαν να χρησιμοποιούνται χωρίς καμία διαφορά ακόμη και από τον Πλάτωνα. Είναι η φρόνηση και η αλήθεια (φρόνησις καὶ ἀλήθεια) που η ψυχή επιδιώκει να κατακτήσει, και επομένως είναι αναχρονισμός να θέλει κανείς να εισαγάγει την αριστοτελική ιδέα μιας "πρακτικής αλήθειας". Αν ο όρος phrónesis προτιμάται, τελικά, από τον όρο sophia, αυτό συμβαίνει μόνο επειδή ο τελευταίος έφερε μάλλον αρνητικές σημασιολογικές αποχρώσεις, όπως η δική μας λέξη "πονηριά". Δεν είναι, ωστόσο, η στιγμή να επεκταθούμε σε αυτό το σημείο, διότι η σωκρατική διδασκαλία, σύμφωνα με την οποία η αρετή ταυτίζεται με τη γνώση, ισοδυναμεί με την άρνηση κάθε σημαντικής διάκρισης ανάμεσα στη θεωρία και την πράξη».
Εγώ, μάλιστα, θα προχωρούσα ακόμη πιο πέρα, και για αρκετή απόσταση.
Όπως έχω δείξει στην «Ιστορία της αρχαίας φιλοσοφίας» μου, ο Σωκράτης έδωσε μια αποφασιστική στροφή, ακριβώς από θεωρητική σκοπιά, στο φιλοσοφικό πρόβλημα του ανθρώπου, φτάνοντας σε ένα επίπεδο αυστηρότητας ανάλογο με εκείνο που είχαν πετύχει οι φυσικοί φιλόσοφοι στις έρευνές τους γύρω από τη φύση (physis).
Ακριβώς για να λύσει τα ηθικά προβλήματα που αφορούν τον άνθρωπο, ο Σωκράτης έθεσε το καίριο ερώτημα για τη φύση και την ουσία του ανθρώπου: «Άνθρωπε, ποιος είσαι;». Αυτό είναι το ερώτημα που μεταφράζει σε θεωρητικό κλειδί το μήνυμα της αρχαίας ρήσης που ήταν χαραγμένη στο ναό των Δελφών «γνώθι σαυτόν», και που, στο πλαίσιο της φιλοσοφικής σκέψης, συνιστά καινοτομία κοσμοϊστορικής σημασίας.
Η μεγάλη απάντηση του Σωκράτη (έστω κι αν είχε προετοιμαστεί με διάφορους τρόπους από τους προγενέστερους και τους συγχρόνους του) ήταν η εξής: ο άνθρωπος είναι η ψυχή του, και το σώμα είναι απλώς το όργανο με το οποίο η ψυχή ενεργεί.
Αφού αυτό καθιερωθεί, γίνονται πλήρως κατανοητές οι διάφορες θέσεις που αποδίδονται στον Σωκράτη (ιδιαίτερα τα περίφημα ηθικά του «παράδοξα»), οι οποίες εξηγούνται ως απολύτως συνεπείς απόρροιες. Επιπλέον, η περίφημη προτροπή: «Άνθρωπε, φρόντισε την ψυχή σου ώστε να γίνει όσο το δυνατόν καλύτερη», καθώς και η συναφής διακήρυξη ότι η αρετή δεν προέρχεται από τον πλούτο, αλλά, αντίθετα, όλα τα πλούτη, ιδιωτικά και δημόσια, προέρχονται από την αρετή της ψυχής, αποδεικνύονται επαναστατικές όχι λιγότερο από τη θεωρητική θέση από την οποία εξαρτώνται.
Ο Jan Patoka, σε ένα βιβλίο που μεταφράστηκε πρόσφατα στα ιταλικά και εκδόθηκε στην ίδια αυτή σειρά (Βλ. J. Patoka, Ο Πλάτων και η Ευρώπη, πρόλογος και εισαγωγή του G. Reale, μετάφραση των M. Cajthaml και G. Girgenti, με βιογραφικό παράρτημα για τον Patoka από τον M. Cajthaml και βιβλιογραφία των έργων του I. Chvatík, Vita e Pensiero, Μιλάνο 1997.), υποστηρίζει τη θέση ότι η Ευρώπη γεννήθηκε από την σωκρατική έννοια της φροντίδας της ψυχής και ότι επ’ αυτής θεμελιώνεται. Και με αυτό, πιστεύω πραγματικά ότι η θέση του Maier, την οποία συζητούμε, ανατρέπεται στο ακριβώς αντίθετό της: ο Σωκράτης όχι μόνο είναι φιλόσοφος, αλλά, στη διάσταση της ελληνικότητας, είναι απόλυτα ένας από τους μέγιστους φιλοσόφους. Μάλιστα, θεωρώ ότι μπορεί κανείς να ισχυριστεί πως, από ποιοτική σκοπιά, το μήνυμά του βρίσκεται στο ίδιο επίπεδο με εκείνα του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη.
Η τριάδα δασκάλου–μαθητή, όπως αυτή που πραγματοποιήθηκε στην περίπτωση Σωκράτη–Πλάτωνα–Αριστοτέλη, από άποψη πιθανοτήτων, υπολογισμένων με αυστηρές μαθηματικές μεθόδους, είναι, όπως είναι γνωστό, η πιο απίθανη. Κι όμως, αυτή έλαβε χώρα ως πραγματικό γεγονός.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου