Ο ΗΘΙΚΟΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ (3)

  Συνέχεια από Σάββατο 30 Αυγούστου 2025

Ο ΗΘΙΚΟΣ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ

Του Pierre Aubenque

                                        ΓΝΩΣΗ ΤΩΝ ΣΚΟΠΩΝ 

 Διανύουμε τον αιώνα τής συνειδήσεως. Τα πάντα, ακόμη και το δόγμα της Εκκλησίας, ανακεφαλαιώνονται με βάση την συνείδηση, εξελίσσοντας τήν ανακεφαλαίωση πού υπέστη από τον Σχολαστικισμό μέ βάση τό Είναι. Σ'αυτή την ανακεφαλαίωση ανήκουν και οι φιλοσοφίες του προσώπου, που είναι πλέον κοινός τόπος στην Ελλάδα. Επειδή όμως συνείδηση χωρίς ηθική δέν υφίσταται καί η συνείδηση απορρέει από τήν ηθική καί όχι από τόν θεό, θα παρουσιάσουμε μερικά κλασσικά κείμενα ηθικής, αρχίζοντας απο τον ηθικό Αριστοτέλη του Aubenque, μία αυθεντία στις Αριστοτελικές μελέτες! Γιά νά δούμε ότι ο συνειδητός χριστιανός, τό ζητούμενο τής εποχής μας, είναι απλώς ένα όν πολιτικό.

 

......... Εξ' άλλου η επιμονή του Αριστοτέλη στα μέσα τής καλής πράξεως κινδυνεύει να πλησιάσει υπερβολικά αυτή την πράξη σε εκείνη που είναι τεχνικά επαρκής, δηλαδή στην παραγωγή, και να μειώσει την καλή πράξη στην επαρκή, επιτυχημένη πράξη (κάτι που αντιστοιχεί εξάλλου καλά στην διπλή σημασία της Ελληνικής εκφράσεως εύ πράττειν, που σημαίνει ταυτόχρονα "ενεργώ καλά" και "επιτυγχάνω"). Και το ηθικό πρόβλημα θα περιοριζόταν επομένως σε ένα τεχνικό πρόβλημα, στο πρόβλημα της τέχνης της επιτυχημένης ζωής. Θα δούμε με ποιόν τρόπο ο Αριστοτέλης, με την θεωρία της φρόνησης, στο τέλος διαφεύγει απο αυτόν τον πειρασμό. Πάντως το γεγονός πώς η σχέση η οποία διατρέχει ανάμεσα στο μέσον και τον σκοπό ανήκει στην δομή της πράξεως, όσο και στην δομή τής παραγωγής, εξηγεί ότι τα παραδείγματα στα οποία καταφεύγει ο Αριστοτέλης για να αναλύσει την πράξη, λαμβάνονται απο τον κόσμο της παραγωγής. Και αυτό χωρίς καμμία αμφιβολία, διότι στην περίπτωση της παραγωγής η στιγμή του τέλους και η στιγμή των μέσων μπορούν να ξεχωρίσουν πιό εύκολα το ένα απο το άλλο, ακριβώς λόγω της εξωτερικής φύσεως του έργου. (Φυσικά ΙΙ, 1, 192 b 13-19). "Το τεχνικό προϊόν δέν περιλαμβάνει την αρχή της κινήσεως του!.....

Αλλά η θεωρία, αναγκαία στην γνώση των μέσων, είναι αναγκαία εξίσου και στην γνώση των σκοπών; Αυτό φαίνεται να μας λέει ο Αριστοτέλης στην εισαγωγή της Μεταφυσικής: η σοφία, που είναι η επιστήμη των πρώτων αιτίων, και των πρώτων αρχών, πρέπει να γνωρίσει και το αγαθό, καθώς το αγαθό είναι η υψηλότερη απο τις τελικές αιτίες. Μ'αυτή την σημασία η σοφία ονομάζεται η καθοδηγητική, η αρχικώτατη επιστήμη, καθότι γνωρίζει "ταγαθόν και το ού ένεκα εν των αιτιών εστίν", για ποιό σκοπό κάθε πράγμα έχει γίνει (Μεταφ 982 b 5-6). Αλλά ένα άλλο κείμενο, προερχόμενο απο την πραγματεία τής ψυχής (423 b 27) μάς βεβαιώνει πώς ο θεωρητικός νούς, δέν θεωρεί τίποτε που να'χει σχέση με την πρακτική και δέν ανακοινώνει τίποτε γύρω απο τί πρέπει να αποφύγουμε ή να διεκδικήσουμε. Πώς είναι δυνατόν να συνάψουμε αυτά τα δύο χωρία; Η αλήθεια είναι πώς ο άνθρωπος δέν έχει ανάγκη την γνώση για να κατευθυνθεί πρός το αγαθό, καθώς το αγαθό είναι πρωταρχικώς αντικείμενο τής επιθυμίας, της τάσεως καί "δίκαίως έχει λεχθεί πώς το αγαθό είναι αυτό στο οποίο τείνει κάθε πράγμα" (Ηθ. Νικομ 1094 α 2-3). Αλλά στον άνθρωπο-όν τής φύσεως αλλά και της ελευθερίας- η γενικότης η ίδια τής τάσεως πρός το αγαθό, σημάδι τής φυσικότητός του, έχει σαν συνέπεια μία κάποια απροσδιοριστία σχετικά με το περιεχόμενο τού αγαθού στό οποίο στοχεύεται, και έτσι προκύπτει ένας κίνδυνος τυφλότητος ή και λάθους. Οπωσδήποτε ο άνθρωπος θέλει πάντοτε το αγαθό, αλλά το ψάχνει μόνον μέσω αυτού που του φαίνεται σαν τέτοιο. Διότι το φαινομενικό αγαθό δέν είναι πάντοτε ταυτόσημο με το πραγματικό αγαθό, δηλαδή  με το αγαθό το οποίο θα επιθυμούσε φυσικά μία ορθή θέληση, που δέν θα ήταν τυφλωμένη απο το πάθος ή την διαστροφή. Απο εδώ λοιπόν προκύπτει και η ανάγκη διαφωτισμού τής θελήσεως σχετικά με το αληθινό αντικείμενο της επιθυμίας του. Το χρέος να προσφερθεί το κατάλληλο ξεκαθάρισμα που θα επιτρέψει στην θέληση να ξεχωρίσει το αληθινό αγαθό δέν μπορεί παρά να ανήκει σε ένα θεωρητικό όργανο. Απομένει να δούμε σε ποιό.

      

    ΕΝΟΤΗΣ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΖΩΗΣ ΚΑΙ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΟΤΗΣ ΤΩΝ ΑΓΑΘΩΝ.

        

  Ενας άλλος υπολογισμός καθιστά αναγκαία την καταφυγή σε μία επιστήμη που μπορεί να μας διευθύνει και να μας δείξει ποιό είναι το αγαθό που ψάχνουμε. Οι δραστηριότητες μας, είτε είναι θεωρητικές, πρακτικές ή δημιουργικές, είναι πολλαπλές σε κάθε ένα απο αυτά τα γένη, όπως είναι επίσης και οι σκοποί στους οποίους κάθε φορά, οι δραστηριότητες μας στοχεύουν. Αλλά αυτοί οι σκοποί είναι ιεραρχημένοι. Κάθε ιδιαίτερος σκοπός επιδιώκεται χάριν ενός πιό υψηλού σκοπού. Παρ' όλα αυτά, δέν μπορούμε να προχωρήσουμε έτσι στο άπειρο, απο σκοπό σε σκοπό, καθότι εάν ο υπέρτατος σκοπός βρισκόταν όλο και αορίστως απομακρυσμένος, η επιθυμία η οποία μάς ωθεί πρός αυτόν, χάνοντας ένα σταθερό σημείο αγκυροβολήσεως, θα ήταν "κενή και μάταιη" (Νικομάχεια, 1094 α 22). Για να φθάσουμε στον πιό υψηλό σκοπό πρέπει λοιπόν να σταθούμε και να καθορίσουμε πώς υπάρχει ένα και μόνον Ένα, "Υπέρτατο Αγαθό" (Sommo Bene) που κατευθύνει όλη μας την ζωή.

          Φαίνεται να μήν υπολογίζει ο Αριστοτέλης πώς μπορεί να υπάρξουν ανεξάρτητοι σκοποί οι μέν απο τους δέ, σε ανταγωνισμό μεταξύ τους και δυνάμενοι να εισέλθουν σε διαμάχη: έναν τύπο διαμάχης για τον οποίο η ελληνικό τραγωδία θα μπορούσε να μας προσφέρει άφθονα παραδείγματα. Αρκεί να σκεφθούμε την διαμάχη η οποία αντιπαραθέτει στην Αντιγόνη τού Σοφοκλέους την οικογενειακή αγάπη, η οποία επιβάλλει στην Αντιγόνη να θάψει τον νεκρό αδελφό της και την λογική τού κράτους η οποία, διά του Κρέοντος, αρνείται αυτή την ταφή στους εχθρούς τής πόλεως. Εάν υπάρχει κάποια διαμάχη αυτή αφορά μόνον δευτερεύοντες σκοπούς ανάμεσα σε ξεχωριστούς σκοπούς οι οποίοι αφρόνως απολυτοποιούνται. Στην πραγματικότητα όλοι οι ξεχωριστοί σκοποί, χωρίς εξαίρεση, είναι σχετικοί με έναν υπέρτατο σκοπό. Δέν μπορούν να είναι αντιθετικοί, καθότι συμπορεύονται όλοι, ακόμη και απο διαφορετικές οδούς, στην πραγματοποίηση εός υπέρτατου αγαθού.

          Με μία πρώτη ματιά αυτή η περιγραφή μοιάζει αφηρημένη. Αλλά ακριβώς αυτός ο αφηρημένος χαρακτήρας της -ο οποίος στηρίζεται στην προϋπόθεση, την οποία θα επαληθεύσουμε στην συνέχεια, της ενότητος της ανθρώπινης ζωής-επιβάλλει στην ηθική θεωρία μία ιδιαίτερη ευθύνη: δέν φτάνει να πούμε πώς σε κάθε μας πράξη ενεργούμε έχοντας υπ'όψιν μας το υπέρτατο αγαθό. Για να είναι οι πράξεις μας συνεπείς και καλές, πρέπει να γνωρίζουμε τί πράγμα είναι αυτό το υπέρτατο αγαθό. Και σ'αυτό το σημείο η πρακτική έχει την ανάγκη ενός περάσματος δια μέσου τής θεωρίας. Αυτό είχε προταθεί ήδη απο τον Πλάτωνα στην Πολιτεία: για να θεμελιωθεί η συνεπής πράξη, η οποία είναι για τον Πλάτωνα η "σωστή" πράξη, πρέπει να γίνει ένας μεγάλος γύρος (μία μακρά περίοδος) μέσω της επιστήμης, τον οποίο οι μελλοντικοί φύλακες της πόλεως, ακολουθώντας ένα είδος παιδείας εγκυκλοπαιδικής, πρέπει να διατρέξουν και να υπερβούν τα διαφορετικά επίπεδα. Ο Γοργίας είχε δείξει προηγουμένως τις αιτίες αυτού του γύρου (της περιοδείας); η δικαιοσύνη συνίσταται στην πραγματοποίηση, σε μας τους ίδιους και στην σχέση μας με τους άλλους, μίας τάξεως τής οποίας το μοντέλο πρέπει να αναζητηθεί στην τάξη του κόσμου και ακόμη περισσότερο, στην νοερή δομή, και σ'αυτή την περίπτωση, την μαθηματικη, η οποία διαμορφώνει αυτή την τάξη του κόσμου. Ο Σωκράτης λέει στον Καλλικλή : "Και οι σοφοί λένε, ώ Καλλικλή, πώς ο ουρανός, η Γή, οι Θεοί και οι άνθρωποι συγκρατούνται μαζί, απο την συγγένεια, απο την φιλία, απο το ήθος και τον χαρακτήρα, και απο την δικαιωσύνη: και γι'αυτόν ακριβώς τον λόγο, φίλε, ονομάζουν ολόκληρο αυτό το σύμπαν "κόσμο", τάξη και όχι αταξία ή διαφθορά και ακολασία. Νομίζω ότι δέν υπολογίζεις αυτά τα πράγματα, παρότι είσαι τόσο σοφός, και νομίζω πώς σου διαφεύγει πώς η γεωμετρική ισότης έχει μεγάλη ισχύ ανάμεσα στους Θεούς και στους ανθρώπους. Εσύ αντιθέτως πιστεύεις ότι πρέπει να ακολουθήσουμε την υπερβολή και πράγματι αδιαφορείς για την γεωμετρία! (Γοργίας, 508 Α).

Συνεχίζεται 

Αμέθυστος