Giovanni Reale - ΠΛΑΤΩΝ (85)

Συνέχεια από: Δευτέρα 27 Οκτωβρίου 2025

Giovanni Reale

ΠΛΑΤΩΝ

ΧΙΙI

ΜΥΘΟΣ ΚΑΙ ΛΟΓΟΣ
Η ΔΟΜΙΚΗ ΤΟΥΣ ΣΧΕΣΗ
ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ

Ο μύθος ως «σκέψη με εικόνες»
σε συνέργεια με τον Λόγο

Οι δύο πρώτες και υπέρτατες Αρχές ως δομικοί άξονες της ιστορίας

.........Πιστεύω ότι είναι χρήσιμο να θυμηθούμε, στο σημείο αυτό, και μερικές ακριβείς παρατηρήσεις του Gadamer, που βοηθούν να κατανοήσουμε πως ο πλατωνικός μύθος σε αυτή τη διάσταση δεν πρέπει καθόλου να συγχέεται (όπως κάνουν πολλοί) με την «παραβολή» ή το «παραμύθι», αλλά είναι, από γνωσιολογική και αληθευτική άποψη, κάτι εντελώς διαφορετικό:
«[...] Ακριβώς πάνω σε αυτή τη δομή του γίγνεσθαι, πάνω στο γεγονός ότι αυτό αναφέρεται σε μια σταθερή νοητική τάξη, θεμελιώνεται η δυνατότητα να γνωρίζουμε κάτι για τον “κόσμο” ως ένα οργανωμένο όλον.
Διότι το σύμπαν ως ολότητα, χαρακτηριζόμενο από το γίγνεσθαι, είναι από μόνο του προσιτό μόνον μέσω της αισθητής εμπειρίας της όρασης.
Επειδή όμως, ως γιγνόμενο, πρέπει να φωτίζεται από κάτι που αποτελεί την αιτία του, και επειδή, δεδομένης της ομορφιάς της κοσμικής τάξης, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο δημιουργός του κόσμου ατενίζει το μόνιμο και το ταυτό, προκύπτει, τελικά, ότι αυτό που αντιλαμβανόμαστε, μακριά από το να είναι ένα απλώς μεταβαλλόμενο φαινόμενο, είναι το αντίγραφο κάποιου καθορισμένου προτύπου.
Επομένως, πάνω στη δομή του “αντιγράφου” θεμελιώνεται η δυνατότητα να γνωρίσουμε πραγματικά κάτι για αυτόν τον κόσμο του γίγνεσθαι» (H.G. Gadamer, Πλατωνικές μελέτες, 2 τόμοι, ιταλική έκδοση επιμέλεια G. Moretto, Marietti, Casale Monferrato 1983-1984, τόμος II, σ. 93.)......

ΕΠΟΜΕΝΩΣ, ΟΠΩΣ ΟΛΟΚΛΗΡΗ η πραγματικότητα, έτσι και η ιστορία εξηγείται τελικά όχι τόσο με βάση τη θεωρία των Ιδεών, σύμφωνα με την παραδοσιακή ερμηνεία, όσο με βάση τη θεωρία των πρώτων και υπέρτατων Αρχών. Και είναι ακριβώς σε συνάρτηση με αυτές τις Αρχές που ο Πλάτων παρουσιάζει τους μύθους και όλες τις αφηγήσεις που αντλεί από την παράδοση, αποδίδοντάς τους εντελώς νέα σημασία.

Επειδή η ιστορία αποτελεί έκφραση του Είναι μέσα στη διαδικασία του γίγνεσθαι, και ως τέτοια μπορεί να γνωσθεί και να εκφρασθεί μόνο στη διάσταση του αληθοφανούς μύθου, ο Πλάτων κατέγραψε στα έργα του όσα είχε να πει σχετικά με αυτό το θέμα. Όμως – και αυτό πρέπει να έχει πάντοτε υπόψη του ο αναγνώστης, αν θέλει να κατανοήσει το μήνυμα του φιλοσόφου γύρω από αυτή την προβληματική – όλο το υλικό που ο Πλάτων αντλεί από την παράδοση, όλες οι εικόνες και οι μύθοι που παρουσιάζει, αποκτούν σαφές και ισχυρό φιλοσοφικό νόημα μόνο αν αναγνωστούν με φόντο την πρωτολογία των πρώτων και υπέρτατων Αρχών (Βλ. Gaiser, Η μεταφυσική της ιστορίας στον Πλάτωνα, δεύτερο μέρος, σε διάφορα μέρη).

Υπενθυμίζω ότι το Έν και η Ἀόριστος Δυάς θεωρούνται από τον Πλάτωνα, αντιστοίχως, ως Αρχές του Αγαθού και του Κακού· πιο συγκεκριμένα, το Έν θεωρείται Αρχή της τάξεως, της αρμονικής δομής, του μέτρου σε όλα τα επίπεδα· ενώ η Ἀόριστος Δυάς θεωρείται Αρχή της πολλαπλότητας και της διαφοροποίησης, αλλά και της αταξίας και των ελλείψεων (Βλ. Reale, Per una nuova interpretazione di Platone..., ειδικά στις σελίδες 622-633). Οι Αρχές αυτές, όπως εξηγήθηκε παραπάνω, δεν πρέπει να νοούνται ως Αρχές που προϋποθέτουν ριζική και, επομένως, ασυμφιλίωτη αντίθεση, αφού δρουν μεταξύ τους με συνέργεια.

Φυσικά, αν εξετάσουμε τον τρόπο με τον οποίο αυτές οι Αρχές ενεργούν μέσα στην ιστορία, με βάση ακριβώς την ερμηνεία που φέρνει στο προσκήνιο ο Gaiser, θα ήταν εύκολο να υποπέσουμε στο σφάλμα να δούμε σε αυτές μια μορφή δυαλισμού, δυϊσμού – αν όχι «μανιχαϊκού» τύπου, πάντως «γνωστικού» – και έτσι να πιστέψουμε ότι ένας τέτοιος δυαλισμός είναι αντιπλατωνικός. Και ορισμένοι μελετητές έπεσαν πράγματι σε αυτό το σφάλμα. Η De Vogel έγραφε: «Όσον αφορά τη θεωρία των δύο ύστατων Αρχών, όσο “δυαλιστική” κι αν φαίνεται σε ένα κείμενο όπως η Μεταφυσική Α6 του Αριστοτέλη ή σε ένα απόσπασμα όπως εκείνο του Σέξτου (Κατά μαθηματικών, Χ 270–276), μια βαθύτερη σκέψη μάς δείχνει καθαρά ότι ένας πραγματικός δυαλισμός δεν είναι σύμφωνος με τη σκέψη του Πλάτωνα. Αντιθέτως, πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι η σκέψη του Πλάτωνα τείνει φυσικά προς την κατεύθυνση να τοποθετεί το Έν πάνω από ολόκληρο το σύστημα της πραγματικότητας και να θέτει την αναγκαία Ἀόριστο Αρχή κάτω από το Έν· και το Έν έπρεπε να είναι, επίσης, η βάση ολόκληρου του συστήματος»[C. de Vogel, Επανεξετάζοντας τον Πλάτωνα και τον Πλατωνισμό (Ripensando Platone e il Platonismo), Εισαγωγή του G. Reale, μετάφραση του E. Peroli, Vita e Pensiero, Μιλάνο 1990, σ. 308. (Πρωτότυπος τίτλος: Rethinking Plato and Platonism, Λέιντεν 1986)].

Όπως, όμως, ήδη εξηγήσαμε, και είναι σκόπιμο να διευκρινιστεί εδώ, οι δύο Αρχές, αν και «αυτόνομες» – υπό την έννοια ότι η δεύτερη δεν απορρέει από την πρώτη (όπως θα συμβεί στη νεοπλατωνική σκέψη) – δεν είναι ίσης τάξεως. Ο Krämer γράφει: «Στο Έν–Αγαθόν αντιτίθεται μια αντίθετη αρχή της πολλαπλότητας (αρχή του πολλαπλασιασμού και της βαθμίδωσης), εξίσου πρωταρχική (αρχέγονη), αλλά όχι ισότιμη ούτε ίσου κύρους» (Krämer, Πλάτωνας..., σ. 154.).

Ακριβώς για να αποφευχθούν παρεξηγήσεις κάθε είδους, εισήγαγα, αντί του όρου «δυαλισμός» για τις πρώτες Αρχές, τον όρο «διπολισμός», ο οποίος έγινε αμέσως δεκτός από τη σχολή της Τυβίγγης. Ήδη η Philippson, όπως είδαμε παραπάνω, μιλούσε πολύ ορθά για «πολική» δομή της ελληνικής σκέψης σε όλα τα επίπεδα, αλλά θεωρώ ότι ο όρος «διπολικότητα» είναι ακόμη πιο ακριβής. Η Philippson, συγκεκριμένα, έδειχνε με ιδιαίτερη καθαρότητα πως μια τέτοια αντίληψη υπερβαίνει τις κατηγορίες τόσο του «μονισμού» όσο και του «δυαλισμού», διότι τα αντίθετα μέσα στη διπολική δομή δεν αλληλοαναιρούνται, αλλά αλληλοπροϋποτίθενται (Βλ. το έργο της Philippson που αναφέρεται παραπάνω, σημείωση 35 του κεφαλαίου VII.).

Πρέπει, ιδίως, να θυμόμαστε ότι στον Πλάτωνα οι δύο Αρχές, τόσο καθαυτές όσο και στις εκδηλώσεις τους σε όλα τα επίπεδα, αλληλοπροσδιορίζονται δομικά, σε σημείο που – όπως ήδη είδαμε – η κατάργηση της πρώτης θα συνεπαγόταν ταυτόχρονα την κατάργηση της υπόστασης, του νοήματος και της αποτελεσματικότητας της δεύτερης.

Θα δούμε ότι, στις διαδικασίες της ιστορίας, η δυναμική της συνεργιστικής συμπράξεως των δύο Αρχών έχει ρυθμό εναλλαγής, ο οποίος συνεπάγεται, πράγματι, σε διαφορετικές χρονικές περιόδους, μια κάποια επικράτηση πότε της μίας και πότε της άλλης· ωστόσο, ακόμη και μέσα σε αυτές τις εναλλαγές αμοιβαίας υπεροχής, καμία από τις δύο Αρχές δεν χάνει τη δική της ισχύ και αποτελεσματικότητα, διότι στην επικράτηση της μιας επί της άλλης – και αντιστρόφως – πραγματοποιείται πάντοτε μια διαφορετική μορφή συνεργιστικής σύμπραξης (συνεργατικής συνέργειας), η οποία, κατά κάποιο τρόπο, εξισορροπεί τη δεσπόζουσα δύναμη και, σε κάθε περίπτωση, δεν επιτρέπει ποτέ να επικρατήσει ολοκληρωτικά η αρχή που είναι αντίθετη προς το Έν–Αγαθόν· αντιθέτως, μπορούμε πράγματι να πούμε ότι, με ποικίλους τρόπους, η Πρώτη Αρχή του Αγαθού καταλήγει πάντοτε να νικά, όπως θα δούμε.