Συνέχεια από: Πέμπτη 23 Οκτωβρίου 2025
Giovanni RealeΧΙΙI
ΜΥΘΟΣ ΚΑΙ ΛΟΓΟΣ
Η ΔΟΜΙΚΗ ΤΟΥΣ ΣΧΕΣΗ
ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ
Η ΔΟΜΙΚΗ ΤΟΥΣ ΣΧΕΣΗ
ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ
σε συνέργεια με τον Λόγο
Η πλατωνική φιλοσοφία της ιστορίας ως αφήγηση με τη μορφή εικόνων και μύθων
Ο ΠΡΩΤΟΣ ΕΡΕΥΝΗΤΗΣ που έθεσε το πρόβλημα της ιστορίας στον Πλάτωνα ήταν ο Werner Jaeger, ο οποίος το διατύπωσε με τον εξής τρόπο:
«Η σχέση του Πλάτωνα με την ιστορία: αυτό είναι το καθοριστικό πρόβλημα, το αποφασιστικό ζήτημα, όσο παράδοξο κι αν ακούγεται». (Δήλωση που περιέχεται στο W. Jaeger, Humanistische Reden und Vorträge (Ανθρωπιστικές ομιλίες και διαλέξεις), Βερολίνο 1960,2η έκδοση, σ. 154).
Ωστόσο, ο Jaeger μπόρεσε μόνο να θέσει το πρόβλημα, χωρίς να το επιλύσει. Ήταν ο Konrad Gaiser που επανέφερε το θέμα, αναπτύσσοντάς το με συστηματικό τρόπο. Ήδη από το 1961 δημοσίευσε το φυλλάδιο “Ο Πλάτων και η ιστορία”. Αλλά κυρίως, στο δεύτερο μέρος του έργου του “Η άγραφη διδασκαλία του Πλάτωνα” (1963) σκιαγράφησε μια πλήρη εικόνα αυτού του προβλήματος. Λόγω των καινοτομιών που παρουσίαζε ο Gaiser, τον είχα ο ίδιος προσκαλέσει να επανεξετάσει εκείνες τις σελίδες και να τις παρουσιάσει εκ νέου, με όλες τις επιπλέον γνώσεις που είχε αποκτήσει εν τω μεταξύ. Έτσι γεννήθηκε το έργο “Η μεταφυσική της ιστορίας στον Πλάτωνα”, το οποίο μετέφρασα και προλόγισα εγώ ο ίδιος, και δημοσιεύθηκε το 1988 (K. Gaiser, Η μεταφυσική της ιστορίας στον Πλάτωνα. Με ένα δοκίμιο για τη θεωρία των αρχών και μια δίγλωσση συλλογή πλατωνικών κειμένων για την ιστορία, Εισαγωγή και μετάφραση του G. Reale, Vita e Pensiero, Μιλάνο 1988, 1991).
Καθώς οι σελίδες του Gaiser αντιπροσωπεύουν το πιο προχωρημένο σημείο των πλατωνικών ερευνών πάνω στο θέμα αυτό, θα υπενθυμίσω εδώ τα βασικά σημεία τους, προσθέτοντας μερικές δικές μου διευκρινίσεις.
Ήδη είδαμε παραπάνω ότι, για τον Πλάτωνα, μόνο το υπεραισθητό ον μπορεί να γίνει αντικείμενο ακριβούς γνώσης, ενώ για καθετί που υπόκειται στη γένεση και φθορά δεν είναι δυνατός παρά μόνο ένας λόγος εικαστικός, υποθετικός.
Ιδιαίτερα, η ιστορία —πέρα από το γεγονός ότι δεν μπορεί να κατακτηθεί συνολικά από την ανθρώπινη εμπειρία— αφορά μια γιγνόμενη (υπό γένεση) πραγματικότητα, δηλαδή ένα μερικό ον συνδεδεμένο με το μη-όν, και επομένως μη γνωρίσιμο, παρά μόνο υπό τη μορφή μύθου.
Ο Gaiser γράφει: «Γύρω από την ανάπτυξη της ιστορίας, ο Πλάτων μιλά, ως επί το πλείστον, με τη φαντασιακή μορφή των μύθων, συνεχίζοντας την αρχαία παράδοση. Ο λόγος αυτού του γεγονότος [...] εξαρτάται πρωτίστως από το ότι η σφαίρα της ιστορίας, στο σύνολό της, υπερβαίνει την ανθρώπινη εμπειρία και, γενικότερα, από το ότι, καθόσον είναι σφαίρα του γίγνεσθαι και της φθοράς, δεν επιτρέπει αληθινή γνώση.
Επομένως, η μυθική αναπαράσταση των ιστορικών διεργασιών και φαινομένων ανταποκρίνεται στην ατελή φύση του όντος που χαρακτηρίζει αυτή τη σφαίρα, σε αντιδιαστολή με τη σφαίρα των Ιδεών, η οποία είναι η μόνη που καθιστά δυνατή τη βέβαιη γνώση.
Ωστόσο, και στη σφαίρα της ιστορίας υπάρχει μια εσωτερική δομική σύνδεση που καθορίζει τον ίδιο τον δεσμό ανάμεσα στις Ιδέες και στα φαινόμενα. Πράγματι, οι θεμελιώδεις Αρχές, που γνωρίζονται με τη μέγιστη καθαρότητα στη σφαίρα των Ιδεών, δρουν επίσης και στο υποδεέστερο επίπεδο του ιστορικού γεγονότος· συνεπώς, η φιλοσοφική γνώση των Αρχών καθίσταται καθοριστική και για τη μορφή και για το περιεχόμενο της μυθικής αναπαράστασης»(Gaiser, Η μεταφυσική της ιστορίας στον Πλάτωνα, σ. 49-50).
Ο Gaiser έχει απόλυτο δίκιο· τόσο πολύ ώστε, όπως έχουμε ήδη αναφέρει, ακόμη και η ίδια η κοσμολογία, δηλαδή η έρευνα του φυσικού κόσμου, τόσο γενικά όσο και στις λεπτομέρειές της, πραγματοποιείται υπό τη μορφή μύθου, με την έννοια της «πιθανοφανούς αφήγησης».
Πέρα από όσα ήδη είπα, θεωρώ αναγκαίο να υπενθυμίσω ένα χωρίο από τον Τίμαιο, το οποίο διασαφηνίζει πολύ καλά αυτό το εξαιρετικά λεπτό σημείο της πλατωνικής σκέψης:
«Αν λοιπόν, Σωκράτη, δεν καταφέρουμε να διατυπώσουμε απολύτως συνεπείς από κάθε πλευρά και ακριβείς συλλογισμούς για πολλά και ποικίλα ζητήματα ―για τους θεούς και τη γέννηση του σύμπαντος―, μην εκπλαγείς. Μάλλον πρέπει να είμαστε ικανοποιημένοι αν καταλήξουμε στις πιο εύλογες εξηγήσεις, όταν αναλογιστούμε ότι τόσο εγώ που μιλώ όσο κι εσείς που κρίνετε έχουμε ανθρώπινη φύση· συνεπώς, πρέπει να αποδεχόμαστε για όλα αυτά την εύλογη εξιστόρηση (τον πιθανό μύθο) και να μην επιδιώκουμε τίποτε περισσότερο». (Τίμαιος, 29 C-D).
Πιστεύω ότι είναι χρήσιμο να θυμηθούμε, στο σημείο αυτό, και μερικές ακριβείς παρατηρήσεις του Gadamer, που βοηθούν να κατανοήσουμε πως ο πλατωνικός μύθος σε αυτή τη διάσταση δεν πρέπει καθόλου να συγχέεται (όπως κάνουν πολλοί) με την «παραβολή» ή το «παραμύθι», αλλά είναι, από γνωσιολογική και αληθευτική άποψη, κάτι εντελώς διαφορετικό:
«[...] Ακριβώς πάνω σε αυτή τη δομή του γίγνεσθαι, πάνω στο γεγονός ότι αυτό αναφέρεται σε μια σταθερή νοητική τάξη, θεμελιώνεται η δυνατότητα να γνωρίζουμε κάτι για τον “κόσμο” ως ένα οργανωμένο όλον.
Διότι το σύμπαν ως ολότητα, χαρακτηριζόμενο από το γίγνεσθαι, είναι από μόνο του προσιτό μόνον μέσω της αισθητής εμπειρίας της όρασης.
Επειδή όμως, ως γιγνόμενο, πρέπει να φωτίζεται από κάτι που αποτελεί την αιτία του, και επειδή, δεδομένης της ομορφιάς της κοσμικής τάξης, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο δημιουργός του κόσμου ατενίζει το μόνιμο και το ταυτό, προκύπτει, τελικά, ότι αυτό που αντιλαμβανόμαστε, μακριά από το να είναι ένα απλώς μεταβαλλόμενο φαινόμενο, είναι το αντίγραφο κάποιου καθορισμένου προτύπου.
Επομένως, πάνω στη δομή του “αντιγράφου” θεμελιώνεται η δυνατότητα να γνωρίσουμε πραγματικά κάτι για αυτόν τον κόσμο του γίγνεσθαι» (H.G. Gadamer, Πλατωνικές μελέτες, 2 τόμοι, ιταλική έκδοση επιμέλεια G. Moretto, Marietti, Casale Monferrato 1983-1984, τόμος II, σ. 93.)
Ανακάλεσα αυτά τα χωρία που αφορούν το σύμπαν στο σύνολό του, επειδή η ιστορία της Πόλεως και του ανθρώπου αποτελούν ακριβές αντίστοιχο της ιστορίας του κόσμου.
Πριν όμως μιλήσουμε γι’ αυτό, είναι αναγκαίο να διευκρινίσουμε ότι, ακόμη περισσότερο κι από τον κόσμο των Ιδεών γενικά, είναι η πρωτολογική δομή των πρώτων και υπέρτατων Αρχών, με την εκδήλωσή τους στη διάσταση του γίγνεσθαι, που, σύμφωνα με τον Πλάτωνα, εξηγεί την ιστορία σε όλα τα επίπεδα.
Ωστόσο, ο Jaeger μπόρεσε μόνο να θέσει το πρόβλημα, χωρίς να το επιλύσει. Ήταν ο Konrad Gaiser που επανέφερε το θέμα, αναπτύσσοντάς το με συστηματικό τρόπο. Ήδη από το 1961 δημοσίευσε το φυλλάδιο “Ο Πλάτων και η ιστορία”. Αλλά κυρίως, στο δεύτερο μέρος του έργου του “Η άγραφη διδασκαλία του Πλάτωνα” (1963) σκιαγράφησε μια πλήρη εικόνα αυτού του προβλήματος. Λόγω των καινοτομιών που παρουσίαζε ο Gaiser, τον είχα ο ίδιος προσκαλέσει να επανεξετάσει εκείνες τις σελίδες και να τις παρουσιάσει εκ νέου, με όλες τις επιπλέον γνώσεις που είχε αποκτήσει εν τω μεταξύ. Έτσι γεννήθηκε το έργο “Η μεταφυσική της ιστορίας στον Πλάτωνα”, το οποίο μετέφρασα και προλόγισα εγώ ο ίδιος, και δημοσιεύθηκε το 1988 (K. Gaiser, Η μεταφυσική της ιστορίας στον Πλάτωνα. Με ένα δοκίμιο για τη θεωρία των αρχών και μια δίγλωσση συλλογή πλατωνικών κειμένων για την ιστορία, Εισαγωγή και μετάφραση του G. Reale, Vita e Pensiero, Μιλάνο 1988, 1991).
Καθώς οι σελίδες του Gaiser αντιπροσωπεύουν το πιο προχωρημένο σημείο των πλατωνικών ερευνών πάνω στο θέμα αυτό, θα υπενθυμίσω εδώ τα βασικά σημεία τους, προσθέτοντας μερικές δικές μου διευκρινίσεις.
Ήδη είδαμε παραπάνω ότι, για τον Πλάτωνα, μόνο το υπεραισθητό ον μπορεί να γίνει αντικείμενο ακριβούς γνώσης, ενώ για καθετί που υπόκειται στη γένεση και φθορά δεν είναι δυνατός παρά μόνο ένας λόγος εικαστικός, υποθετικός.
Ιδιαίτερα, η ιστορία —πέρα από το γεγονός ότι δεν μπορεί να κατακτηθεί συνολικά από την ανθρώπινη εμπειρία— αφορά μια γιγνόμενη (υπό γένεση) πραγματικότητα, δηλαδή ένα μερικό ον συνδεδεμένο με το μη-όν, και επομένως μη γνωρίσιμο, παρά μόνο υπό τη μορφή μύθου.
Ο Gaiser γράφει: «Γύρω από την ανάπτυξη της ιστορίας, ο Πλάτων μιλά, ως επί το πλείστον, με τη φαντασιακή μορφή των μύθων, συνεχίζοντας την αρχαία παράδοση. Ο λόγος αυτού του γεγονότος [...] εξαρτάται πρωτίστως από το ότι η σφαίρα της ιστορίας, στο σύνολό της, υπερβαίνει την ανθρώπινη εμπειρία και, γενικότερα, από το ότι, καθόσον είναι σφαίρα του γίγνεσθαι και της φθοράς, δεν επιτρέπει αληθινή γνώση.
Επομένως, η μυθική αναπαράσταση των ιστορικών διεργασιών και φαινομένων ανταποκρίνεται στην ατελή φύση του όντος που χαρακτηρίζει αυτή τη σφαίρα, σε αντιδιαστολή με τη σφαίρα των Ιδεών, η οποία είναι η μόνη που καθιστά δυνατή τη βέβαιη γνώση.
Ωστόσο, και στη σφαίρα της ιστορίας υπάρχει μια εσωτερική δομική σύνδεση που καθορίζει τον ίδιο τον δεσμό ανάμεσα στις Ιδέες και στα φαινόμενα. Πράγματι, οι θεμελιώδεις Αρχές, που γνωρίζονται με τη μέγιστη καθαρότητα στη σφαίρα των Ιδεών, δρουν επίσης και στο υποδεέστερο επίπεδο του ιστορικού γεγονότος· συνεπώς, η φιλοσοφική γνώση των Αρχών καθίσταται καθοριστική και για τη μορφή και για το περιεχόμενο της μυθικής αναπαράστασης»(Gaiser, Η μεταφυσική της ιστορίας στον Πλάτωνα, σ. 49-50).
Ο Gaiser έχει απόλυτο δίκιο· τόσο πολύ ώστε, όπως έχουμε ήδη αναφέρει, ακόμη και η ίδια η κοσμολογία, δηλαδή η έρευνα του φυσικού κόσμου, τόσο γενικά όσο και στις λεπτομέρειές της, πραγματοποιείται υπό τη μορφή μύθου, με την έννοια της «πιθανοφανούς αφήγησης».
Πέρα από όσα ήδη είπα, θεωρώ αναγκαίο να υπενθυμίσω ένα χωρίο από τον Τίμαιο, το οποίο διασαφηνίζει πολύ καλά αυτό το εξαιρετικά λεπτό σημείο της πλατωνικής σκέψης:
«Αν λοιπόν, Σωκράτη, δεν καταφέρουμε να διατυπώσουμε απολύτως συνεπείς από κάθε πλευρά και ακριβείς συλλογισμούς για πολλά και ποικίλα ζητήματα ―για τους θεούς και τη γέννηση του σύμπαντος―, μην εκπλαγείς. Μάλλον πρέπει να είμαστε ικανοποιημένοι αν καταλήξουμε στις πιο εύλογες εξηγήσεις, όταν αναλογιστούμε ότι τόσο εγώ που μιλώ όσο κι εσείς που κρίνετε έχουμε ανθρώπινη φύση· συνεπώς, πρέπει να αποδεχόμαστε για όλα αυτά την εύλογη εξιστόρηση (τον πιθανό μύθο) και να μην επιδιώκουμε τίποτε περισσότερο». (Τίμαιος, 29 C-D).
Πιστεύω ότι είναι χρήσιμο να θυμηθούμε, στο σημείο αυτό, και μερικές ακριβείς παρατηρήσεις του Gadamer, που βοηθούν να κατανοήσουμε πως ο πλατωνικός μύθος σε αυτή τη διάσταση δεν πρέπει καθόλου να συγχέεται (όπως κάνουν πολλοί) με την «παραβολή» ή το «παραμύθι», αλλά είναι, από γνωσιολογική και αληθευτική άποψη, κάτι εντελώς διαφορετικό:
«[...] Ακριβώς πάνω σε αυτή τη δομή του γίγνεσθαι, πάνω στο γεγονός ότι αυτό αναφέρεται σε μια σταθερή νοητική τάξη, θεμελιώνεται η δυνατότητα να γνωρίζουμε κάτι για τον “κόσμο” ως ένα οργανωμένο όλον.
Διότι το σύμπαν ως ολότητα, χαρακτηριζόμενο από το γίγνεσθαι, είναι από μόνο του προσιτό μόνον μέσω της αισθητής εμπειρίας της όρασης.
Επειδή όμως, ως γιγνόμενο, πρέπει να φωτίζεται από κάτι που αποτελεί την αιτία του, και επειδή, δεδομένης της ομορφιάς της κοσμικής τάξης, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο δημιουργός του κόσμου ατενίζει το μόνιμο και το ταυτό, προκύπτει, τελικά, ότι αυτό που αντιλαμβανόμαστε, μακριά από το να είναι ένα απλώς μεταβαλλόμενο φαινόμενο, είναι το αντίγραφο κάποιου καθορισμένου προτύπου.
Επομένως, πάνω στη δομή του “αντιγράφου” θεμελιώνεται η δυνατότητα να γνωρίσουμε πραγματικά κάτι για αυτόν τον κόσμο του γίγνεσθαι» (H.G. Gadamer, Πλατωνικές μελέτες, 2 τόμοι, ιταλική έκδοση επιμέλεια G. Moretto, Marietti, Casale Monferrato 1983-1984, τόμος II, σ. 93.)
Ανακάλεσα αυτά τα χωρία που αφορούν το σύμπαν στο σύνολό του, επειδή η ιστορία της Πόλεως και του ανθρώπου αποτελούν ακριβές αντίστοιχο της ιστορίας του κόσμου.
Πριν όμως μιλήσουμε γι’ αυτό, είναι αναγκαίο να διευκρινίσουμε ότι, ακόμη περισσότερο κι από τον κόσμο των Ιδεών γενικά, είναι η πρωτολογική δομή των πρώτων και υπέρτατων Αρχών, με την εκδήλωσή τους στη διάσταση του γίγνεσθαι, που, σύμφωνα με τον Πλάτωνα, εξηγεί την ιστορία σε όλα τα επίπεδα.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου