Giovanni RealeΧΙΙI
ΜΥΘΟΣ ΚΑΙ ΛΟΓΟΣ
Η ΔΟΜΙΚΗ ΤΟΥΣ ΣΧΕΣΗ
ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ
Η ΔΟΜΙΚΗ ΤΟΥΣ ΣΧΕΣΗ
ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ
σε συνέργεια με τον Λόγο
«Λόγος» και «μύθος» ως «συστολή» και «διαστολή» της πλατωνικής φιλοσοφίας
Θα μπορούσε μάλιστα να ειπωθεί πως πρόκειται για οδούς που έχουν συμπληρωματικές λειτουργίες, επειδή, όπως εύστοχα παρατηρήθηκε, ακριβώς ως τέτοιες είναι αδύνατον να εξαλειφθούν μέσα στη δομική τους διαφοροποίηση. Το πιο σοβαρό ερμηνευτικό σφάλμα που πολλοί διαπράττουν στην ερμηνεία του Πλάτωνα είναι η προσπάθεια απομυθοποίησης των μύθων του, με σκοπό να τους μετατρέψουν σε καθαρό λόγο, ή οι απόπειρες να τους θέσουν σε παρένθεση, αν όχι να τους εξαλείψουν συστηματικά στο όνομα μιας «επιστημονικής» κατανόησης.
Αλλά σε τι θεμελιώνεται η συμπληρωματικότητα των δύο παράλληλων οδών, του μύθου και του λόγου, για την προσέγγιση της Αλήθειας;
Απαντώντας σε αυτό το ερώτημα, θυμίζω πως η θέση που υιοθετεί ο Πλάτωνας υπερβαίνει το ιστορικό της νόημα, καθώς σήμερα, μετά την κρίση του επιστημονισμού, ο «μύθος» επανέρχεται δυναμικά, ακριβώς από τη συστηματική και θεωρητική σκοπιά. Πράγματι, εδώ και αρκετές δεκαετίες, ο σύγχρονος άνθρωπος έχει πλέον συνειδητοποιήσει ότι η «επιστήμη» που γεννήθηκε με την «επιστημονική επανάσταση» απέχει πολύ από το να καταλήξει σε τελικές και αδιαμφισβήτητες αλήθειες, και ότι, ειδικότερα, οι μέθοδοι της επιστήμης —όσο έγκυροι κι αν είναι στο πεδίο τους— δεν μπορούν να αποτελούν αποκλειστικό μέσο πρόσβασης στην αλήθεια. Έτσι, γίνεται όλο και πιο φανερό το σφάλμα που διέπραξε η ίδια η φιλοσοφία, όταν υιοθέτησε ως γνωσιολογικό της πρότυπο τις μεθόδους των επιμέρους ειδικών επιστημών.
Αυτό, μεταξύ άλλων, εξηγεί σε μεγάλο βαθμό τη μεγάλη επιτυχία που γνωρίζει ξανά ο Πλάτωνας στη Δύση, το ότι ζητείται και διαβάζεται με πάθος από τους ανθρώπους του πνεύματος, και ότι προτιμάται μάλιστα από ορισμένους σύγχρονους και νεότερους φιλοσόφους.
Για να απαντήσω όμως στο πρόβλημα που έθεσα παραπάνω και να ολοκληρώσω τη συζήτηση γύρω από αυτό το θέμα, θα ξεκινήσω από ένα απόσπασμα του κορυφαίου εκπροσώπου της μεταφυσικής ζωγραφικής, του Τζόρτζιο ντε Κίρικο, όπου τίθεται ακριβώς η βασική έννοια που μας ενδιαφέρει εδώ:
«Εδώ και πολύ καιρό έχω συνειδητοποιήσει πλήρως ότι σκέφτομαι με εικόνες ή παραστάσεις. Μετά από μακρά σκέψη, διαπίστωσα ότι, κατά βάθος, η εικόνα είναι η κύρια έκφραση της ανθρώπινης σκέψης, ενώ οι άλλοι παράγοντες, μέσω των οποίων εκφράζεται η σκέψη, όπως οι λέξεις, οι χειρονομίες και οι εκφράσεις, δεν είναι παρά δευτερεύουσες εκδηλώσεις που συνοδεύουν την εικόνα» (Το πλήρες έργο του De Chirico 1908-1924. Παρουσίαση και κριτικά και φιλολογικά στοιχεία του M. Fagiolo Dell’Arco, Rizzoli Editore 1984, σ. 5).
Ας αφήσουμε κατά μέρος την υπεροχή που αποδίδεται εδώ στην εικόνα —δεδομένου ότι ο ομιλητής είναι ζωγράφος— και ας επικεντρωθούμε στην έννοια της σκέψης μέσω εικόνων, που βρίσκεται στη βάση του προβλήματος των δομικών δεσμών μεταξύ μύθου και λόγου: ο πλατωνικός μύθος δεν είναι απλώς μια «αναπαράσταση εικόνων», αλλά ένα «σκέπτεσθαι μέσω εικόνων», δηλαδή ένα «σκέπτεσθαι δια των εικόνων», ενώ ο λόγος είναι ένα «σκέπτεσθαι μέσω εννοιών/ιδεών (concetti)». Ο μύθος και ο λόγος, επομένως, είναι και οι δύο μορφές «σκέψης», έστω διαφορετικές, και το τελικό τους τέρμα είναι η Αλήθεια.
Ο μύθος, βεβαίως, υπερτερεί του λόγου ως προς την επικοινωνιακή και πειστική του δύναμη, ιδίως όταν εκφράζεται μέσα από το μεγαλειώδες πεζό ύφος του Πλάτωνα. Κατά συνέπεια, ο μύθος (ο καλός μύθος) ποτέ δεν ενεργεί εις βάρος του λόγου (του καλού λόγου), αλλά πάντοτε σε συνέργεια μαζί του. Το μήνυμα που βάζει ο Πλάτωνας στο στόμα του Σωκράτη λίγο πριν από τον θάνατό του, όταν ετοιμάζεται να μιλήσει για το πρόβλημα του θανάτου και της αθανασίας, είναι πραγματικά παραδειγματικό:
«Το πιο κατάλληλο πράγμα για όποιον πρόκειται να ξεκινήσει το ταξίδι προς τον άλλο κόσμο είναι να συλλογίζεται με τη λογική (διασκοπεῖν) και να στοχάζεται μέσω μύθων (μυθολογεῖν) γι’ αυτό το ταξίδι και να λέει πώς φαντάζεται ότι είναι» (Φαίδων, 61 E).
Επομένως, το πλατωνικό φιλοσοφείν είναι ταυτόχρονα μια έρευνα μέσω του λόγου —δηλαδή σκέψη μέσω εννοιών/ιδεών (concetti) — και μια έρευνα μέσω των μύθων —δηλαδή σκέψη μέσω εικόνων— σε δομική και αρμονική συνύπαρξη. Θα μπορούσαμε να πούμε, με μια μεταφορά, ότι ο λόγος και ο μύθος είναι σαν τη «συστολή» και τη «διαστολή» της καρδιάς της πλατωνικής σκέψης.
Και ας θυμηθούμε πως αυτή η μεγάλη αποκατάσταση του μύθου που επιτελεί ο Πλάτωνας σε στενή σύνδεση με τη φιλοσοφία είχε καθοριστική επίδραση και στον ίδιο τον Αριστοτέλη, ο οποίος έγραψε: «ὁ φιλόμυθος που αγαπά τον μύθο είναι κατά κάποιον τρόπο φιλόσοφος» (Αριστοτέλης, Μεταφυσική, I 2, 982 b 18-19.), αφού ο μύθος ανταποκρίνεται στην ίδια την ανάγκη από την οποία γεννιέται η φιλοσοφία και, επομένως, είναι αναντικατάστατος.
Στο επόμενο κεφάλαιο θα παρουσιάσω τους σημαντικότερους από τους μύθους που δημιούργησε ο Πλάτωνας. Ήδη όμως στο παρόν κεφάλαιο θεωρώ σκόπιμο να αναφερθώ σε μια ιδιαίτερη, λιγότερο γνωστή αλλά σημαντική, περίπτωση της πλατωνικής μυθολογίας: την πλατωνική ερμηνεία της ιστορίας. Διότι οι ιστορικές διεργασίες, ακριβώς επειδή αφορούν τη μεταβαλλόμενη πραγματικότητα, δεν μπορούν να ερμηνευθούν και να εκφραστούν με τον καθαρό λόγο, αλλά μόνο με τη συνεργασία λόγου και εικόνων, δηλαδή υπό μορφή μυθο-λογίας.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου