Το αρχαιότερο συστηματικό πρόγραμμα του γερμανικού ιδεαλισμού

 Το αρχαιότερο συστηματικό πρόγραμμα του γερμανικού ιδεαλισμού

[Πρόκειται για ένα κείμενο που έχει σωθεί αποσπασματικά, γραμμένο με το ίδιο το χέρι του Χέγκελ, το οποίο δημοσίευσε ο Franz Rosenzweig το 1917 στα Πρακτικά της Ακαδημίας Επιστημών της Χαϊδελβέργης (Sitzungsberichte der Heidelberger Akademie der Wissenschaften).
Ο Rosenzweig του έδωσε τίτλο και το απέδωσε στον Σέλλινγκ.

Αργότερα, το 1926, ο Wilhelm Böhm υπερασπίστηκε την άποψη ότι συγγραφέας ήταν ο Hölderlin, ενώ το 1927 ο Φρίντριχ Στράους αντέδρασε προτείνοντας μια θέση διαμεσολάβησης.

Μόλις το 1965, ο Otto Pöggeler προέβαλε την άποψη ότι ο Χέγκελ είναι ο πραγματικός συγγραφέας του αποσπάσματος.

Από τότε, η διαμάχη ανάμεσα στους μελετητές του Χέγκελ, του Χέλντερλιν και του Σέλλινγκ συνεχίζεται, αναφορικά με την ορθή απόδοση αυτού του δίπλευρα γραμμένου χειρογράφου.]

– Μια ηθική.
Αφού στο εξής όλη η μεταφυσική θα υπαχθεί μέσα στη ηθική – πράγμα του οποίου ο Καντ έδωσε μόνο ένα παράδειγμα με τα δύο πρακτικά του αξιώματα, χωρίς όμως να εξαντλήσει το θέμα –, αυτή η ηθική θα είναι τίποτε άλλο παρά ένα πλήρες σύστημα όλων των ιδεών, ή, που είναι το ίδιο, όλων των πρακτικών αξιωμάτων.

Η πρώτη ιδέα είναι, φυσικά, η παράσταση του εαυτού μου ως ενός απολύτως ελεύθερου όντος.

Με το ελεύθερο, αυτοσυνείδητο ον προβάλλει ταυτόχρονα ένας ολόκληρος κόσμος – μέσα από το μηδέν, η μόνη αληθινή και νοητή δημιουργία εκ του μηδενός.
Εδώ θα κατέβω στα πεδία της φυσικής· το ερώτημα είναι το εξής:
Πώς πρέπει να είναι ένας κόσμος για να είναι κατάλληλος για ένα ηθικό ον;
Θα ήθελα να δώσω ξανά φτερά στη φυσική μας, η οποία προχωρεί τόσο αργά και κοπιαστικά μέσω πειραμάτων.

Έτσι, όταν η φιλοσοφία παρέχει τις ιδέες και η εμπειρία τα δεδομένα, θα μπορέσουμε επιτέλους να αποκτήσουμε τη φυσική σε μεγάλη κλίμακα, αυτήν που περιμένω από τις μελλοντικές εποχές.
Δεν φαίνεται να μπορεί η σημερινή φυσική να ικανοποιήσει ένα δημιουργικό πνεύμα, όπως είναι ή οφείλει να είναι το δικό μας.

Από τη φύση περνώ στα ανθρώπινα έργα.
Ξεκινώντας από την ιδέα της ανθρωπότητας, θέλω να δείξω ότι δεν υπάρχει ιδέα του κράτους, γιατί το κράτος είναι κάτι μηχανικό, όπως δεν υπάρχει ιδέα μιας μηχανής.
Μόνον ό,τι είναι αντικείμενο της ελευθερίας μπορεί να ονομάζεται ιδέα.
Πρέπει, επομένως, να υπερβούμε και το κράτος!
Κάθε κράτος, άλλωστε, είναι αναγκασμένο να μεταχειρίζεται τους ελεύθερους ανθρώπους ως μηχανικό γρανάζι· και αυτό δεν πρέπει να το κάνει· άρα, πρέπει να πάψει να υπάρχει.

Βλέπετε από μόνοι σας ότι όλες οι άλλες ιδέες –όπως εκείνη της αιώνιας ειρήνης κ.τ.λ.– είναι μόνο υποδεέστερες ιδέες μιας ανώτερης ιδέας.
Ταυτόχρονα, θέλω εδώ να θέσω τα θεμέλια για μια ιστορία της ανθρωπότητας και να ξεγυμνώσω ως το κόκκαλο όλο αυτό το αξιοθρήνητο ανθρώπινο κατασκεύασμα που λέγεται κράτος, σύνταγμα, κυβέρνηση, νομοθεσία.

Τελικά, εμφανίζονται οι ιδέες μιας ηθικής τάξης του κόσμου, της θεότητας, της αθανασίας – ανατροπή όλης της ψευδούς πίστης, διωγμός του ιερατείου που τελευταία υποκρίνεται τη λογική, μέσω της ίδιας της λογικής.
Απόλυτη ελευθερία όλων των πνευμάτων, τα οποία φέρουν μέσα τους τον νοητό κόσμο και δεν πρέπει να αναζητούν ούτε τον Θεό ούτε την αθανασία έξω από τον εαυτό τους.

Τελευταία, η ιδέα που ενώνει όλες τις άλλες: η ιδέα της ομορφιάς, η λέξη παρμένη με την ανώτερη πλατωνική της σημασία.
Είμαι τώρα πεπεισμένος ότι η ύψιστη πράξη του Λόγου, εκείνη με την οποία περιλαμβάνει όλες τις ιδέες, είναι μια αισθητική πράξη, και ότι η αλήθεια και το αγαθό είναι αδελφωμένες μέσα στην ομορφιά.

Ο φιλόσοφος πρέπει να διαθέτει τόση αισθητική δύναμη όσο και ο ποιητής.
Οι άνθρωποι χωρίς αισθητική αίσθηση είναι οι γραμματοφιλόσοφοί μας.
Η φιλοσοφία του πνεύματος είναι μια αισθητική φιλοσοφία.
Κανείς δεν μπορεί να είναι ευφυής σε τίποτα, ούτε καν να φιλοσοφεί ευφυώς πάνω στην ιστορία, χωρίς αισθητική αίσθηση.

Εδώ πρέπει να φανεί ξεκάθαρα σε τι ακριβώς λείπει στους ανθρώπους που δεν κατανοούν τις ιδέες – και που, αρκετά καλόπιστα, ομολογούν πως όλα τούς φαίνονται σκοτεινά μόλις ξεπεράσει κανείς τους πίνακες και τους καταλόγους.

Η ποίηση αποκτά έτσι ανώτερη αξία: στο τέλος θα γίνει πάλι ό,τι ήταν στην αρχή – η δασκάλα της ανθρωπότητας.
Διότι δεν θα υπάρχει πια φιλοσοφία ούτε ιστορία· η ποίηση και μόνη θα επιβιώσει όλων των άλλων επιστημών και τεχνών.

Ταυτόχρονα, ακούμε συχνά να λέγεται πως ο λαός χρειάζεται μια αισθητή θρησκεία.
Όχι μόνον ο λαός, αλλά και ο φιλόσοφος τη χρειάζεται.
Μονοθεϊσμός του Λόγου και της καρδιάς, πολυθεϊσμός της φαντασίας και της τέχνης – αυτό είναι που έχουμε ανάγκη!

Πρώτα, λοιπόν, θα μιλήσω για μια ιδέα που, όσο γνωρίζω, δεν έχει περάσει ποτέ στον νου κανενός ανθρώπου: πρέπει να έχουμε μια νέα μυθολογία· αυτή η μυθολογία, όμως, πρέπει να υπηρετεί τις ιδέες, να είναι μια μυθολογία της Λογικής.

Πριν κάνουμε τις ιδέες αισθητικές, δηλαδή μυθολογικές, δεν έχουν κανένα ενδιαφέρον για τον λαό· και, αντιστρόφως, πριν η μυθολογία γίνει λογική, ο φιλόσοφος πρέπει να ντρέπεται γι’ αυτήν.
Έτσι, οι φωτισμένοι και οι αμόρφωτοι πρέπει επιτέλους να δώσουν τα χέρια·
η μυθολογία πρέπει να γίνει φιλοσοφική και ο λαός λογικός,
και η φιλοσοφία πρέπει να γίνει μυθολογική, ώστε να γίνει αισθητή στους φιλοσόφους.

Τότε θα βασιλέψει αιώνια ενότητα ανάμεσά μας·
ούτε περιφρονητικές ματιές, ούτε τυφλός φόβος του λαού μπροστά στους σοφούς και τους ιερείς του.
Τότε θα μας περιμένει ισόρροπη ανάπτυξη όλων των δυνάμεων, τόσο του ατόμου όσο και του όλου των ανθρώπων.
Καμία δύναμη δεν θα καταπιέζεται πλέον.
Τότε θα κυριαρχεί καθολική ελευθερία και ισότητα των πνευμάτων!

Κι ένας ανώτερος Νους (πνεύμα), σταλμένος από τον ουρανό, πρέπει να θεμελιώσει αυτή τη νέα θρησκεία ανάμεσά μας·
θα είναι το τελευταίο και μέγιστο έργο της ανθρωπότητας.

Hans Georg Gadamer 

Η καριέρα της αυτοσυνειδησίας: Hölderlin και Hegel

Αρχικά με τον υποκειμενικό ιδεαλισμό του Φίχτε, ο οποίος λέει ότι στην πράξη της σκέψης, σ’ αυτή την ενεργό πράξη του να λέει κανείς «Εγώ», πραγματοποιείται το ουσιώδες βήμα για το άνοιγμα του κόσμου. Δεν μπορώ και δεν θέλω σήμερα να μπω στις λεπτομέρειες αυτού του δοκιμίου, αλλά θα αναφέρω αμέσως το συμπληρωματικό ντοκουμέντο, για το οποίο μάλιστα δεν γνωρίζουμε με βεβαιότητα αν δεν είναι επίσης έργο του ίδιου του Χέλντερλιν. Πρόκειται για μια ανακάλυψη που έγινε λίγο πριν από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και είναι γνωστή με τον τίτλο Το αρχαιότερο συστηματικό πρόγραμμα του γερμανικού ιδεαλισμού.

Υπάρχει, λοιπόν, πράγματι κάτι τέτοιο. Και αυτό δεν το έχει μπορέσει κανείς να το αρνηθεί —όσο κι αν το προσπάθησε. Και αυτό είναι η ελευθερία του ανθρώπου.

Δεν είναι κάτι δεδομένο, με την έννοια μιας απτής πραγματικότητας. Δεν υπάρχει καμία ανθρώπινη απόφαση για την οποία να μπορεί κανείς να αποδείξει ότι ήταν ελεύθερη. Η ψυχανάλυση, βέβαια, δεν θα το δεχόταν αυτό, αλλά δεν χρειάζεται καν να είναι κανείς ψυχαναλυτής για να γνωρίζει πόσα ασυνείδητα κίνητρα δρουν σε όλες μας τις επιλογές και αποφάσεις.

Λοιπόν, αυτό είναι προφανώς το αληθινό μυστήριο: ότι εδώ έχουμε να κάνουμε με κάτι πραγματικά ασώματο, μη αισθητό. Όχι με ένα γεγονός. Γι’ αυτό και η συζήτηση που έγινε στον αιώνα μας —ότι δήθεν η προοδευμένη φυσική έχει αποδείξει την ελευθερία του ανθρώπου, την ελευθερία της βούλησης, επειδή η αιτιότητα, τάχα, δεν ισχύει πια— είναι παιδαριώδης.

Δεν πρόκειται καθόλου για το πρόβλημα του να «αποδείξουμε» την ελευθερία. Όχι· το πρόβλημα είναι ότι η ελευθερία είναι πάντοτε ήδη αποδεδειγμένη, στον ίδιο τον τρόπο που σκεφτόμαστε.

Η ελευθερία δεν χρειάζεται απόδειξη· είναι βαθιά ριζωμένη μέσα στη δική μας ηθική, πολιτική, κοινωνική και προσωπική δομή — τόσο βαθιά, ώστε όλες οι παρορμήσεις μας, όλες οι εμπειρίες μας με τους άλλους ανθρώπους, όλες αυτές τις θεωρούμε ως δικές μας, ως πράξεις ή διαμορφώσεις της διάθεσής μας που μας ανήκουν και μας χαρακτηρίζουν.

Μπορεί αυτό ποτέ να αποδειχθεί; Όχι — είναι κάτι περισσότερο από αυτό. Και ακόμη κι αν η νευρολογία, που προοδεύει ραγδαία στις μέρες μας, οδηγηθεί σε καλύτερα αποτελέσματα, πάλι θα διαπιστώσουμε ότι η ελευθερία θέτει έναν εντελώς νέο θεμέλιο λίθο.

Το Συστηματικό Πρόγραμμα του Γερμανικού Ιδεαλισμού ξεκινά, πράγματι, με τη φράση: «Είμαστε απολύτως ελεύθερα όντα». Και τι σημαίνει αυτό; Το πρόγραμμα έχει ως σκοπό να το δείξει.

Το πρώτο ερώτημα είναι, λοιπόν: τι γίνεται με τη φύση; Είναι πράγματι εκείνος ο μηχανισμός που ο Γαλιλαίος πρώτος σχεδίασε στα βασικά του χαρακτηριστικά και που ο Νεύτων οδήγησε στην τελειοποίησή του — εκεί όπου η μηχανική των ουρανών και η μηχανική της γης συνενώθηκαν σε μια ενιαία φυσική;

Και ακόμη κι αν μιλήσουμε για τη φυσική του αιώνα μας, τη κβαντική φυσική, που γέννησε εκ νέου νέα προβλήματα ενοποίησης της φύσης, σίγουρα όχι με την έννοια ότι είναι ο κόσμος έτσι όπως τον βλέπει το απολύτως ελεύθερο ον.

Και έτσι το Σύστημα αναγγέλλει: πρέπει επιτέλους να σταματήσουμε αυτή τη διστακτική πορεία της φυσικής έρευνας και να την ολοκληρώσουμε σε μια αληθινή ενότητα γνώσης.

Αυτή είναι η φιλοσοφία της φύσης. Αυτό είναι που ο Σέλλινγκ πρώτος ανέδειξε με τον πιο σαφή τρόπο: ότι η «εγώτητα» μέσα στη φύση μπορεί να νοηθεί ως το κλειδί όλων των φυσικών φαινομένων.

Και το πρόγραμμα συνεχίζει: πρέπει επίσης να μάθουμε να κατανοούμε καλύτερα και τις ανθρώπινες θεσμίσεις. Ο μηχανισμός του κράτους δεν μπορεί να θεωρηθεί ως μια πραγματική ανθρώπινη πραγματικότητα· πρέπει να γίνει ελευθερία — όχι πλέον η πλήρης εξάρτηση του μέλους, του τροχού, μέσα στη διαδικασία της ζωής ή της κοινωνικής συμπεριφοράς.

Όλα αυτά οδηγούν, τελικά, σε μια μεγάλη σύνθεση, όπου το σύνολο της γνώσης μας, μαζί με όλες μας τις διανοητικές, ηθικές και θρησκευτικές βεβαιότητες, ενώνεται σε μια συνολική ενότητα του πνεύματος. Αυτό το ονομάζουμε έκτοτε, με ιδιαίτερη έμφαση, ένα σύστημα φιλοσοφίας.

ΣΧΟΛΙΟ ΑΥΤΗ Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΟΠΩΣ ΜΑΣ ΤΗΝ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕ ΗΔΗ Ο ΧΑΙΝΤΕΓΚΕΡ ΕΙΝΑΙ ΑΓΕΝΝΗΤΗ ΤΟ ΥΠΟΚΑΤΑΣΤΑΤΟ ΚΑΙ Η ΑΝΤΙΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΠΑΤΕΡΑ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΤΡΙΑΔΟΣ. ΕΙΝΑΙ ΑΚΡΙΒΩΣ Η ΔΑΙΜΟΝΙΚΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΤΗΣ ΕΩΣΦΟΡΙΚΗΣ ΠΛΑΝΗΣ ΤΟΥ ΠΡΟΠΑΤΟΡΙΚΟΥ ΑΜΑΡΤΗΜΑΤΟΣ Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΕΟ. Η ΑΙΤΙΩΔΗΣ ΑΡΧΗ ΤΟΥ ΕΠΙΣΤΗΤΟΥ ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΑΡΑ. ΕΙΝΑΙ ΕΠΙΣΗΣ Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΡΟΣΤΑΤΕΥΤΙΚΗ ΑΓΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΩΡΙΜΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΔΙΑΦΩΤΙΣΜΟΥ.  ΑΝΕΠΤΥΓΜΕΝΑ ΠΛΗΡΩΣ ΣΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΤΟΥ ΧΑΙΝΤΕΓΚΕΡ ΣΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟΝ ΣΕΛΛΙΝΓΚ. ΟΛΗ Η ΝΕΟΡΘΟΔΟΞΙΑ ΕΙΣΑΓΕΙ ΣΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ ΤΗΝ ΔΑΙΜΟΝΙΚΗ ΕΩΣΦΟΡΙΚΗ ΠΛΑΝΗ. ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΣ ΙΕΡΟΚΗΡΥΚΑΣ Ο ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΣ.