Συνέχεια από Τετάρτη 22. Οκτωβρίου 2025
SCHELLING: ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΟΥΣΙΑΣ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ (1809) 11Του Martin Heidegger
ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ
ΓΙΑ ΤΗ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑ ΕΝΟΣ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ.
Η ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΤΟΥ ΣΕΛΛΙΝΓΚ
(Τόμος I, Τμήμα VII, σελ. 336–357)
ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
§ 3. Γενική διερεύνηση των δυσκολιών ενός συστήματος της ελευθερίας
δ) Επαναστοχασμός επί των προϋποθέσεων της νεότερης συγκρότησης του συστήματος. Το σύστημα ως νόμος του Είναι της νεότερης ύπαρξης. (συνέχεια)
Οι όροι για τη δυνατότητα της νεωτερικής και πρώτης συστηματικής συγκρότησης αποτελούν συγχρόνως τις προϋποθέσεις για τη γένεση και τη διατήρηση των σημερινών επιστημών:
Η κυριαρχία του μαθηματικού (τρόπου) ως μέτρου της γνώσης.
Η αυτοθεμελίωση της γνώσης σύμφωνα με αυτήν την απαίτηση, ως προτεραιότητα της βεβαιότητας έναντι της αλήθειας — προτεραιότητα της διαδικασίας (της μεθόδου) έναντι του ίδιου του πράγματος.
Οι όροι για τη δυνατότητα της νεωτερικής και πρώτης συστηματικής συγκρότησης αποτελούν συγχρόνως τις προϋποθέσεις για τη γένεση και τη διατήρηση των σημερινών επιστημών:
Η κυριαρχία του μαθηματικού (τρόπου) ως μέτρου της γνώσης.
Η αυτοθεμελίωση της γνώσης σύμφωνα με αυτήν την απαίτηση, ως προτεραιότητα της βεβαιότητας έναντι της αλήθειας — προτεραιότητα της διαδικασίας (της μεθόδου) έναντι του ίδιου του πράγματος.
Η θεμελίωση της βεβαιότητας ως αυτοβεβαιότητας του «εγώ σκέπτομαι».
Η σκέψη, η ratio, ως δικαστήριο (Gerichtshof) για τον καθορισμό της ουσίας του Είναι.
Η θραύση της αποκλειστικής κυριαρχίας της εκκλησιαστικής πίστης στη διαμόρφωση της γνώσης, με ταυτόχρονη ανάληψη τής μέχρι τότε χριστιανικής εμπειρίας του όλου του Είναι μέσα στο νέο ερώτημα.
Η σκέψη, η ratio, ως δικαστήριο (Gerichtshof) για τον καθορισμό της ουσίας του Είναι.
Η θραύση της αποκλειστικής κυριαρχίας της εκκλησιαστικής πίστης στη διαμόρφωση της γνώσης, με ταυτόχρονη ανάληψη τής μέχρι τότε χριστιανικής εμπειρίας του όλου του Είναι μέσα στο νέο ερώτημα.
Η διάκριση ανάμεσα στη γνώση και την πίστη, ανάμεσα σε intellectus και fides, δεν πραγματοποιείται μόλις τώρα, ωστόσο η αυτοαντίληψη της γνώσης, των δυνατοτήτων και των δικαιωμάτων της, καθίσταται διαφορετική.
Η απελευθέρωση του ανθρώπου για τη δημιουργική κατάκτηση, κυριαρχία και αναμόρφωση του όντος σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης ύπαρξης.
Ο ίδιος ο θεμελιώδης λόγος όλης αυτής της μεταβολής παραμένει σκοτεινός. Τον νόμο της ιστορίας δεν τον γνωρίζουμε. Και από τα γεγονότα δεν θα τον αντλήσουμε ποτέ.
Ωστόσο μπορούμε να κατανοήσουμε κατά ποιον τρόπο, μέσα σε αυτή τη μεταβολή της ανθρώπινης ύπαρξης και στην υπηρεσία αυτής της μεταβολής, προβάλλει η απαίτηση του συστήματος.
Όπου συντελείται η δημιουργική απελευθέρωση του ανθρώπου εν μέσω του όντος ως όλου, πρέπει το όλο τούτο ον να είναι εκ των προτέρων διαθέσιμο — ιδίως τότε, όταν πρόκειται ο άνθρωπος να το κατακτήσει ελεύθερα.
Η ιστορική διαμόρφωση των συστημάτων δεν παρουσιάζει μια συνεχόμενη αλυσίδα — ούτε εξέλιξης ούτε παρακμής — παρουσιάζει όμως μια δυσαναλογία ανάμεσα στη σαφήνεια και το βάθος της συστηματικής βούλησης αφενός, και στην πραγμάτωσή της αφετέρου.
§ 4. Για την ιστορία της νεωτερικής συγκρότησης των συστημάτων
α) Πρώτες μορφές του συστήματος κατά τον 17ο και 18ο αιώνα
Η ιστορία αυτής της συγκρότησης των συστημάτων είναι συγχρόνως η πραγματική και εσώτατη ιστορία γένεσης της νεωτερικής επιστήμης. Αυτή η ιστορία είναι βεβαίως ιστορία, και όχι απλώς η μηχανική εκτέλεση ενός προγράμματος. Μέσα σε αυτήν — και γι’ αυτήν — την ανάπτυξη της κυριαρχίας του Λόγου (της λογικής) επάνω στο όλο του όντος, εμφανίζονται αντιδράσεις και οπισθοδρομήσεις, παρεκκλίσεις και παρακαμπτήριες πορείες.
Η μορφή, η έκταση και ο χρονικός ρυθμός της συστηματικής συγκρότησης διαφέρουν σημαντικά στους διάφορους τομείς: στη γνωσιολογία της φύσης, στη διαμόρφωση του κράτους, στην πραγμάτωση και θεωρία της τέχνης, στην αγωγή, και στη θεμελίωση της συστηματικής γνώσης, δηλαδή στη φιλοσοφία. Ακόμη και μέσα στη φιλοσοφία, οι απόπειρες συστηματοποίησης εμφανίζουν ποικίλες αφετηρίες και διαφορετικά προσανατολισμένες εκτελέσεις.
Τα συστήματα των Ντεκάρτ, Μαλμπράνς, Πασκάλ, Σπινόζα, Χομπς, Λάιμπνιτς, Βολφ και των Βολφιανών δεν μπορούν να παραταχθούν σε μία ενιαία γραμμή ούτε να εκτιμηθούν από την άποψη μιας συνεχούς εξέλιξης. Καμιά φορά η βούληση για σύστημα (ή του συστήματος) (Systemwille) είναι απολύτως σαφής — όπως στον Ντεκάρτ — ή μοναδικά αποφασιστική — όπως στον Λάιμπνιτς· η εκτέλεση όμως μένει στα αρχικά της στάδια ή, μέσα στις πιο διαφορετικές εκκινήσεις της, παραμένει εντελώς αδιαφανής — όπως στον ίδιο τον Λάιμπνιτς.
Ή, αντιθέτως, η βούληση για σύστημα βρίσκεται στα όρια της εξωτερικότητας, και η εκτέλεση είναι εκτενής, χωρίς κενά — αλλά ξηρή. Το μόνο ολοκληρωμένο σύστημα, που είναι εσωτερικά αρθρωμένο μέσα στο σύνολο της θεμελίωσής του, είναι η Μεταφυσική του Σπινόζα, η οποία εκδόθηκε μετά τον θάνατό του υπό τον τίτλο:
Ethica ordine geometrico demonstrata et in quinque partes distincta...
(Ηθική, αποδεδειγμένη κατά γεωμετρική τάξη και διαιρεμένη σε πέντε μέρη…)
Τα πέντε μέρη πραγματεύονται:
De Deo (Περί του Θεού),
De natura et origine mentis (Περί της φύσεως και της αρχής του νου),
De origine et natura affectuum (Περί της προέλευσης και της φύσης των παθών),
De servitute humana seu de affectuum viribus (Περί της ανθρώπινης δουλείας ή των δυνάμεων των παθών),
De potentia intellectus seu de libertate humana (Περί της δύναμης της διάνοιας ή της ανθρώπινης ελευθερίας).
Ήδη ο τίτλος εκφράζει την κυριαρχία της μαθηματικής απαίτησης της γνώσης — ordine geometrico. Το γεγονός ότι αυτή η μεταφυσική, δηλαδή η επιστήμη περί του όντος ως όλου, ονομάζεται «Ηθική», δείχνει ότι η πράξη και η στάση του ανθρώπου έχουν καθοριστική σημασία για τον τρόπο της πορείας μέσα στη γνώση και για τη θεμελίωση της ίδιας της γνώσης.
Αυτό το σύστημα όμως κατέστη δυνατό μόνο στη βάση μιας μοναδικής μονομέρειας, για την οποία θα γίνει ακόμη λόγος· επίσης, επειδή οι μεταφυσικές θεμελιώδεις έννοιες της μεσαιωνικής σχολαστικής ενσωματώθηκαν μέσα στο σύστημα αυτό με σπάνια έλλειψη κριτικής. Για την εκτέλεση του ίδιου του συστήματος υιοθετήθηκε η mathesis universalis, δηλαδή η μεθοδολογία του Ντεκάρτ, ενώ η πραγματική μεταφυσική θεμελιώδης ιδέα προέρχεται, ως και στις λεπτομέρειές της, από τον Τζορντάνο Μπρούνο.
Αυτό το σύστημα του Σπινόζα πρέπει όμως να αναφερθεί εδώ κυρίως για τον λόγο ότι έπαιξε εκ νέου έναν ρόλο τον 18ο αιώνα, μέσα σε συζητήσεις συνδεδεμένες με τα ονόματα των Λέσινγκ, Γιάκομπι, Μέντελσον, Χέρντερ και Γκαίτε, συζητήσεις που ρίχνουν ακόμη και τις τελευταίες σκιές τους πάνω στη Σελινγκιανή πραγματεία για την ελευθερία. Οι πολύ διαφορετικές ερμηνείες του συστήματος του Σπινόζα συνέβαλαν επίσης στη συνήθεια να εννοείται, υπό τον όρο «σύστημα» της φιλοσοφίας, κάτι όμοιο με αυτό το απολύτως συγκεκριμένο και μονόπλευρο σύστημα.
Ανήκει σε εκείνη τη θαυμαστή ιστορία των παρερμηνειών όλων των φιλοσοφιών από τους συγχρόνους τους, το γεγονός ότι η φιλοσοφία του Σέλλινγκ παρουσιάστηκε ως Σπινοζισμός.
Αν ο Σέλλινγκ πολέμησε ριζικά ένα σύστημα, τότε αυτό είναι το σύστημα του Σπινόζα·
κι αν κάποιος στοχαστής διέκρινε τον ουσιαστικό σφάλμα του Σπινόζα, αυτός ήταν ο Σέλλινγκ.
Πρέπει εδώ, ωστόσο, να παραιτηθούμε από την αναλυτικότερη παρουσίαση των συστημάτων του 17ου και 18ου αιώνα· ανάμεσά τους, με κριτήριο την ανεξάντλητη συστηματική δύναμη, η φιλοσοφία του Λάιμπνιτς υπερέχει μακράν όλων των άλλων.
Ερωτούμε τώρα, μέσα στο πλαίσιο του ιδιαίτερου έργου μας (βλ. ανωτέρω, σ. 44):
3. Γιατί το “σύστημα” στον γερμανικό ιδεαλισμό έγινε πολεμικό σύνθημα και εσώτατη απαίτηση;
Απάντηση: Διότι εδώ, στις καθοριστικές προϋποθέσεις του συστήματος — ότι πρέπει να είναι μαθηματικό και λογικό σύστημα — προστέθηκε η ουσιώδης επίγνωση ότι ένα τέτοιο σύστημα μπορεί να βρεθεί και να συγκροτηθεί ως γνώση μόνο αν η γνώση είναι απόλυτη γνώση. Στον γερμανικό ιδεαλισμό το «σύστημα» εννοήθηκε ρητά ως απαίτηση της απόλυτης γνώσης.
Το σύστημα κατέστη ρητώς η ίδια η απόλυτη απαίτηση, και γι’ αυτό το συνθηματικό μότο της φιλοσοφίας καθαυτής. Αυτή η μεταβολή της έννοιας του συστήματος — από τον 17ο και 18ο αιώνα στον γερμανικό ιδεαλισμό των αρχών του 19ου — προϋποθέτει ότι η φιλοσοφία αντιλαμβάνεται τον εαυτό της ως απόλυτη και άπειρη γνώση. Μέσα σε αυτό βρίσκεται μια ουσιωδώς ενισχυμένη έμφαση στο δημιουργικό στοιχείο του ανθρώπινου Λόγου — δηλαδή μια πιο πρωταρχική γνώση για την ουσία του Λόγου. Μια τέτοια γνώση μπορούσε να αποκτηθεί μόνο μέσα από μια νέα περισυλλογή επάνω στον ίδιο τον Λόγο.
Αυτή η περισυλλογή είναι το έργο του Καντ.
Συνεχίζεται με:
β) Ο καθορισμός του Καντ για την έννοια του συστήματος
μέσα από την ουσία της Λογικής (της Vernunft). Οι κινητήριες δυσκολίες κατά τη θεμελίωση και διαμόρφωσή του.
Η απελευθέρωση του ανθρώπου για τη δημιουργική κατάκτηση, κυριαρχία και αναμόρφωση του όντος σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης ύπαρξης.
Ο ίδιος ο θεμελιώδης λόγος όλης αυτής της μεταβολής παραμένει σκοτεινός. Τον νόμο της ιστορίας δεν τον γνωρίζουμε. Και από τα γεγονότα δεν θα τον αντλήσουμε ποτέ.
Ωστόσο μπορούμε να κατανοήσουμε κατά ποιον τρόπο, μέσα σε αυτή τη μεταβολή της ανθρώπινης ύπαρξης και στην υπηρεσία αυτής της μεταβολής, προβάλλει η απαίτηση του συστήματος.
Όπου συντελείται η δημιουργική απελευθέρωση του ανθρώπου εν μέσω του όντος ως όλου, πρέπει το όλο τούτο ον να είναι εκ των προτέρων διαθέσιμο — ιδίως τότε, όταν πρόκειται ο άνθρωπος να το κατακτήσει ελεύθερα.
Η ιστορική διαμόρφωση των συστημάτων δεν παρουσιάζει μια συνεχόμενη αλυσίδα — ούτε εξέλιξης ούτε παρακμής — παρουσιάζει όμως μια δυσαναλογία ανάμεσα στη σαφήνεια και το βάθος της συστηματικής βούλησης αφενός, και στην πραγμάτωσή της αφετέρου.
§ 4. Για την ιστορία της νεωτερικής συγκρότησης των συστημάτων
α) Πρώτες μορφές του συστήματος κατά τον 17ο και 18ο αιώνα
Η ιστορία αυτής της συγκρότησης των συστημάτων είναι συγχρόνως η πραγματική και εσώτατη ιστορία γένεσης της νεωτερικής επιστήμης. Αυτή η ιστορία είναι βεβαίως ιστορία, και όχι απλώς η μηχανική εκτέλεση ενός προγράμματος. Μέσα σε αυτήν — και γι’ αυτήν — την ανάπτυξη της κυριαρχίας του Λόγου (της λογικής) επάνω στο όλο του όντος, εμφανίζονται αντιδράσεις και οπισθοδρομήσεις, παρεκκλίσεις και παρακαμπτήριες πορείες.
Η μορφή, η έκταση και ο χρονικός ρυθμός της συστηματικής συγκρότησης διαφέρουν σημαντικά στους διάφορους τομείς: στη γνωσιολογία της φύσης, στη διαμόρφωση του κράτους, στην πραγμάτωση και θεωρία της τέχνης, στην αγωγή, και στη θεμελίωση της συστηματικής γνώσης, δηλαδή στη φιλοσοφία. Ακόμη και μέσα στη φιλοσοφία, οι απόπειρες συστηματοποίησης εμφανίζουν ποικίλες αφετηρίες και διαφορετικά προσανατολισμένες εκτελέσεις.
Τα συστήματα των Ντεκάρτ, Μαλμπράνς, Πασκάλ, Σπινόζα, Χομπς, Λάιμπνιτς, Βολφ και των Βολφιανών δεν μπορούν να παραταχθούν σε μία ενιαία γραμμή ούτε να εκτιμηθούν από την άποψη μιας συνεχούς εξέλιξης. Καμιά φορά η βούληση για σύστημα (ή του συστήματος) (Systemwille) είναι απολύτως σαφής — όπως στον Ντεκάρτ — ή μοναδικά αποφασιστική — όπως στον Λάιμπνιτς· η εκτέλεση όμως μένει στα αρχικά της στάδια ή, μέσα στις πιο διαφορετικές εκκινήσεις της, παραμένει εντελώς αδιαφανής — όπως στον ίδιο τον Λάιμπνιτς.
Ή, αντιθέτως, η βούληση για σύστημα βρίσκεται στα όρια της εξωτερικότητας, και η εκτέλεση είναι εκτενής, χωρίς κενά — αλλά ξηρή. Το μόνο ολοκληρωμένο σύστημα, που είναι εσωτερικά αρθρωμένο μέσα στο σύνολο της θεμελίωσής του, είναι η Μεταφυσική του Σπινόζα, η οποία εκδόθηκε μετά τον θάνατό του υπό τον τίτλο:
Ethica ordine geometrico demonstrata et in quinque partes distincta...
(Ηθική, αποδεδειγμένη κατά γεωμετρική τάξη και διαιρεμένη σε πέντε μέρη…)
Τα πέντε μέρη πραγματεύονται:
De Deo (Περί του Θεού),
De natura et origine mentis (Περί της φύσεως και της αρχής του νου),
De origine et natura affectuum (Περί της προέλευσης και της φύσης των παθών),
De servitute humana seu de affectuum viribus (Περί της ανθρώπινης δουλείας ή των δυνάμεων των παθών),
De potentia intellectus seu de libertate humana (Περί της δύναμης της διάνοιας ή της ανθρώπινης ελευθερίας).
Ήδη ο τίτλος εκφράζει την κυριαρχία της μαθηματικής απαίτησης της γνώσης — ordine geometrico. Το γεγονός ότι αυτή η μεταφυσική, δηλαδή η επιστήμη περί του όντος ως όλου, ονομάζεται «Ηθική», δείχνει ότι η πράξη και η στάση του ανθρώπου έχουν καθοριστική σημασία για τον τρόπο της πορείας μέσα στη γνώση και για τη θεμελίωση της ίδιας της γνώσης.
Αυτό το σύστημα όμως κατέστη δυνατό μόνο στη βάση μιας μοναδικής μονομέρειας, για την οποία θα γίνει ακόμη λόγος· επίσης, επειδή οι μεταφυσικές θεμελιώδεις έννοιες της μεσαιωνικής σχολαστικής ενσωματώθηκαν μέσα στο σύστημα αυτό με σπάνια έλλειψη κριτικής. Για την εκτέλεση του ίδιου του συστήματος υιοθετήθηκε η mathesis universalis, δηλαδή η μεθοδολογία του Ντεκάρτ, ενώ η πραγματική μεταφυσική θεμελιώδης ιδέα προέρχεται, ως και στις λεπτομέρειές της, από τον Τζορντάνο Μπρούνο.
Αυτό το σύστημα του Σπινόζα πρέπει όμως να αναφερθεί εδώ κυρίως για τον λόγο ότι έπαιξε εκ νέου έναν ρόλο τον 18ο αιώνα, μέσα σε συζητήσεις συνδεδεμένες με τα ονόματα των Λέσινγκ, Γιάκομπι, Μέντελσον, Χέρντερ και Γκαίτε, συζητήσεις που ρίχνουν ακόμη και τις τελευταίες σκιές τους πάνω στη Σελινγκιανή πραγματεία για την ελευθερία. Οι πολύ διαφορετικές ερμηνείες του συστήματος του Σπινόζα συνέβαλαν επίσης στη συνήθεια να εννοείται, υπό τον όρο «σύστημα» της φιλοσοφίας, κάτι όμοιο με αυτό το απολύτως συγκεκριμένο και μονόπλευρο σύστημα.
Ανήκει σε εκείνη τη θαυμαστή ιστορία των παρερμηνειών όλων των φιλοσοφιών από τους συγχρόνους τους, το γεγονός ότι η φιλοσοφία του Σέλλινγκ παρουσιάστηκε ως Σπινοζισμός.
Αν ο Σέλλινγκ πολέμησε ριζικά ένα σύστημα, τότε αυτό είναι το σύστημα του Σπινόζα·
κι αν κάποιος στοχαστής διέκρινε τον ουσιαστικό σφάλμα του Σπινόζα, αυτός ήταν ο Σέλλινγκ.
Πρέπει εδώ, ωστόσο, να παραιτηθούμε από την αναλυτικότερη παρουσίαση των συστημάτων του 17ου και 18ου αιώνα· ανάμεσά τους, με κριτήριο την ανεξάντλητη συστηματική δύναμη, η φιλοσοφία του Λάιμπνιτς υπερέχει μακράν όλων των άλλων.
Ερωτούμε τώρα, μέσα στο πλαίσιο του ιδιαίτερου έργου μας (βλ. ανωτέρω, σ. 44):
3. Γιατί το “σύστημα” στον γερμανικό ιδεαλισμό έγινε πολεμικό σύνθημα και εσώτατη απαίτηση;
Απάντηση: Διότι εδώ, στις καθοριστικές προϋποθέσεις του συστήματος — ότι πρέπει να είναι μαθηματικό και λογικό σύστημα — προστέθηκε η ουσιώδης επίγνωση ότι ένα τέτοιο σύστημα μπορεί να βρεθεί και να συγκροτηθεί ως γνώση μόνο αν η γνώση είναι απόλυτη γνώση. Στον γερμανικό ιδεαλισμό το «σύστημα» εννοήθηκε ρητά ως απαίτηση της απόλυτης γνώσης.
Το σύστημα κατέστη ρητώς η ίδια η απόλυτη απαίτηση, και γι’ αυτό το συνθηματικό μότο της φιλοσοφίας καθαυτής. Αυτή η μεταβολή της έννοιας του συστήματος — από τον 17ο και 18ο αιώνα στον γερμανικό ιδεαλισμό των αρχών του 19ου — προϋποθέτει ότι η φιλοσοφία αντιλαμβάνεται τον εαυτό της ως απόλυτη και άπειρη γνώση. Μέσα σε αυτό βρίσκεται μια ουσιωδώς ενισχυμένη έμφαση στο δημιουργικό στοιχείο του ανθρώπινου Λόγου — δηλαδή μια πιο πρωταρχική γνώση για την ουσία του Λόγου. Μια τέτοια γνώση μπορούσε να αποκτηθεί μόνο μέσα από μια νέα περισυλλογή επάνω στον ίδιο τον Λόγο.
Αυτή η περισυλλογή είναι το έργο του Καντ.
Συνεχίζεται με:
β) Ο καθορισμός του Καντ για την έννοια του συστήματος
μέσα από την ουσία της Λογικής (της Vernunft). Οι κινητήριες δυσκολίες κατά τη θεμελίωση και διαμόρφωσή του.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου