Συνέχεια από: Πέμπτη 2 Οκτωβρίου 2025
Giovanni RealeΠΛΑΤΩΝ
ΣΕ ΔΥΟ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣΧΙΙ
ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΣΗΜΑΣΙΑ
ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΡΕΤΗΣ
Ισότητα άνδρα και γυναίκας και η αρετή ως τάξη μέσα στην αταξία
Η αρετή ως εισαγωγή τάξεως μέσα στην αταξία, ως ενότητα μέσα στην πολλαπλότητα, και ως πραγμάτωση του μέτρου
ΑΚΡΙΒΩΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΟΠΤΙΚΗ ΓΩΝΙΑ όσων έχουν ειπωθεί μέχρι τώρα, μπορούμε να ολοκληρώσουμε τούτο το κεφάλαιο με την έννοια της «αρετής», η οποία κυριαρχεί στη μεγάλη πλειονότητα των πλατωνικών συγγραμμάτων. Ο σύγχρονος άνθρωπος κατανοεί την «αρετή» κυρίως υπό το θρησκευτικό της νόημα, το οποίο ο όρος απέκτησε ιδιαιτέρως στο πλαίσιο του χριστιανικού στοχασμού. Η λέξη «virtù» μεταφράζει τον ελληνικό όρο ἀρετή. Στην ελληνική σκέψη όμως γενικότερα, και ιδίως στον Πλάτωνα, ο όρος αυτός έχει σημασία πολύ ευρύτερη: αναδεικνύεται μάλιστα σε θεμελιώδη έννοια της οντολογίας του, η οποία δεν μπορεί να γίνει κατανοητή παρά μόνον αν ανασυγκροτήσουμε το σημασιολογικό της πεδίο.
Η ελληνική έννοια της αρετής εκτείνεται σε όλην την πραγματικότητα, από τα ελάχιστα έως τα μέγιστα, και μάλιστα καταλαμβάνει το σύμπαν ως όλον.
Ας διαβάσουμε ένα απόσπασμα του Γοργία που το καταδεικνύει καθαρά:
– Εμείς και όλα τα άλλα όντα που είναι αγαθά, δεν είμαστε αγαθά διά κάποιαν αρετή;
– Έτσι μου φαίνεται, Καλλικλή, είναι αναγκαίο!
– Μα η αρετή κάθε πράγματος, σκεύους, σώματος, ψυχής ή κάθε ζώου, δεν προκύπτει τελείως τυχαία, αλλά γεννιέται με τάξη, με ακρίβεια και με τέχνη, όπως αρμόζει σε κάθε ένα από αυτά. Ή μήπως όχι;
– Ναι, το βεβαιώνω.
– Άρα η αρετή εκάστου πράγματος είναι κάτι το τεταγμένο και κεκοσμημένο;
– Το παραδέχομαι κι εγώ.
– Λοιπόν, η ύπαρξη μιας συγκεκριμένης τάξης μέσα σε καθένα, που του είναι ιδιάζον, είναι εκείνο που καθιστά αγαθό το καθένα από τα όντα;
– Έτσι φαίνεται και σε μένα.
– Τότε, η ψυχή που κατέχει την τάξη την οποία της πρέπει, δεν είναι ανώτερη από την άτακτη;
– Αναγκαστικά.
– Και η ψυχή που έχει τάξη δεν είναι άτακτη, αλλά κεκοσμημένη, κοσμία;
– Πώς θα μπορούσε να μην είναι;
– Και η κεκοσμημένη ψυχή δεν είναι και σώφρων;
– Αναγκαιότατα.
– Άρα η σώφρων ψυχή είναι αγαθή! (Γοργίας, 506 D-507 A)
Και ιδού πώς ο Πλάτων, όπως είπα παραπάνω, επεκτείνει στον ίδιο τον κόσμο την έννοια της σωφροσύνης και της δικαιοσύνης, δηλαδή της αρετής:
«Οι Σοφοί λέγουν ότι ο ουρανός, η γη, οι θεοί και οι άνθρωποι συγκρατούνται ενωμένοι διά της κοινωνίας, της φιλίας, της κοσμιότητας, της σωφροσύνης και της δικαιοσύνης· και ακριβώς δι’ αυτό τον λόγο ονομάζουν το σύνολο τούτο “κόσμο”, δηλαδή τάξη, και όχι ακοσμία (αταξία) ή ακολασία.» (Γοργίας, 507 E-508 A).
Στην Πολιτεία επαναλαμβάνεται με έμφαση η ίδια ιδέα: αρετή είναι τάξη, αναλογία, αρμονία, το δέον μέτρο. Η αρετή είναι η πραγμάτωση, τόσο στα πράγματα εν γένει όσο και στην ψυχή ιδιαιτέρως, του Αγαθού, το οποίο, όπως είδαμε, είναι το Έν, το υπέρτατο Μέτρο όλων των όντων.
Σε ό,τι αφορά την αρετή της δικαιοσύνης, την υπέρτατη αρετή που συνοψίζει όλες τις άλλες, ο Πλάτων διασαφηνίζει τα εξής: δίκαιη είναι η πολιτεία στην οποία κάθε τάξη και κάθε άτομο εκτελεί με τον αρμόζοντα τρόπο το ίδιο το έργο του, και μόνον αυτό, χωρίς να παρεμβαίνει στα έργα των άλλων. Αντιστοίχως, δίκαιος είναι ο άνθρωπος που μεριμνά ώστε κάθε μέρος της ψυχής του να επιτελεί την οικεία του λειτουργία σε αρμονία με τα άλλα, με το ορθό μέτρο και την ορθή ισορροπία, πραγματώνοντας έτσι κατάλληλα «την ενότητα μέσα στην πολλαπλότητα».
Ας παραθέσουμε το σχετικό κείμενο, όντως υποδειγματικό:
«Η δικαιοσύνη, όπως φαίνεται, ήταν κάτι ανάλογο· μόνον που δεν αφορά στην εξωτερική δράση των πράξεων του ατόμου, αλλά στην εσωτερική, που έχει σχέση με τον ίδιο και με τα του ιδίου. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, ο άνθρωπος δεν επιτρέπει σε καμιά μερίδα της ψυχής του να επιτελεί έργα που ανήκουν σε άλλη, ούτε στις διάφορες δυνάμεις της ψυχής να εισβάλλουν η μία στο πεδίο της άλλης· αλλά, αφού τακτοποιήσει καλά τα του εαυτού του και λαμβάνοντας την ηγεμονία επί του εαυτού του, αποκτώντας αρμονία και συμφιλιούμενος εσωτερικά – δηλαδή συναρμόζοντας τα τρία μέρη της ψυχής ως να ήσαν φθόγγοι μιας αρμονίας: τον οξύ, τον βαρύ, τον μέσο, και άλλους ακόμη ενδιάμεσους, εάν υπάρχουν –, συναρμόσας τα στοιχεία αυτά και καταστάς εις εν εκ των πολλών, σώφρων και ισορροπημένος, έτσι ας ενεργεί από εδώ και στο εξής, κάθε φορά που πρόκειται να πράξει, είτε για την απόκτηση πλούτου, είτε για τη μέριμνα του σώματος, είτε για τα του δημοσίου βίου, είτε για τις ιδιωτικές του συναλλαγές.» (Πολιτεία, IV 443 C-E.) [Μετάφραση Ιωάννη Γρυπάρη: Η αλήθεια όμως είναι, καθώς φαίνεται, πως τέτοιο βέβαια πράγμα είναι η δικαιοσύνη, δεν αποβλέπει όμως στις εξωτερικές πράξεις του ανθρώπου, αλλά σε ό,τι γίνεται μέσα του και με τον εαυτό του: να μην επιτρέπει δηλαδή στο καθένα από τα μέρη που υπάρχουν μέσα του να κάνει ό,τι δεν είναι δουλειά του, ούτε να καταπιάνεται με τα καθήκοντα το ένα του άλλου· αλλ᾽ αφού τακτοποιήσει καλά εκείνα που αποκλειστικά είναι δικά του και κυριαρχήσει του εαυτού του και γίνει ο συγυριστής και ο φίλος του εαυτού του και συναρμόσει τα τρία μέρη της ψυχής του σαν να ήταν οι τρεις ακριβώς τόνοι της μουσικής κλίμακας, ο υψηλότερος, ο χαμηλότερος και ο μέσος, καθώς και όσοι άλλοι τυχαίνει να υπάρχουν μεταξύ, και συνδέσει όλ᾽ αυτά, ώστε από τα πολλά να γίνει ένας μόνο, τέλεια σωφρονισμένος και αρμονισμένος, έτσι πια τότε ν᾽ αρχίσει να κάνει αν έχει να κάνει τίποτα, είτε θέλει ν᾽ αποχτήσει χρήματα, ή να περιποιείται το σώμα του, ή να αναμιχθεί στην πολιτική, ή σε ιδιωτικές επιχειρήσεις, χωρίς όμως να παύει ποτέ να θεωρεί και να ονομάζει σε όλ᾽ αυτά δίκαιη και καλή την πράξη που διατηρεί και τελειοποιεί αυτή τη συνήθεια, σοφία την επιστήμη που επιστατεί και διευθύνει αυτή την πράξη, αδικία εκείνη που την καταστρέφει κάθε φορά, και αμάθεια την δοξασία πάλι που επιστατεί και διευθύνει την πράξη της καταστροφής].
Λοιπόν, η «αρετή» συνίσταται στην πραγμάτωση του Αγαθού μέσα στην ψυχή και στη ζωή του ανθρώπου, και πραγματοποιείται ακριβώς με το να φέρνει τάξη μέσα στην αταξία και ενότητα μέσα στην πολλαπλότητα.
Είναι μια θεωρία που θα μπορούσε πράγματι να θεραπεύσει όχι λίγα από τα δεινά που βασανίζουν τον άνθρωπο του σήμερα.
Τέλος ΧΙΙ Κεφαλαίου
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου