Συνέχεια από: Δευτέρα 29 Σεπτεμβρίου 2025
Giovanni RealeΠΛΑΤΩΝ
ΣΕ ΔΥΟ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣΧΙΙ
ΦΥΣΗ ΚΑΙ ΣΗΜΑΣΙΑ
ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΡΕΤΗΣ
Ισότητα άνδρα και γυναίκας και η αρετή ως τάξη μέσα στην αταξία
Άνδρας και γυναίκα και η ισότητά τους
«Από τους άνδρες που γεννήθηκαν, όσοι υπήρξαν φαύλοι και έζησαν άδικα, σύμφωνα με μια εύλογη αφήγηση, στη δεύτερη γενιά μεταμορφώθηκαν σε γυναίκες. Και τότε οι θεοί επινόησαν τον έρωτα της συνουσίας, δημιουργώντας ένα ζωντανό ον με ψυχή μέσα μας, κι ένα άλλο στις γυναίκες» (Τίμαιος, 90 E-91 A).
Φυσικά, αν σταθούμε μόνο σε αυτό το κείμενο και το συνδέσουμε, ίσως, με εκείνα όπου λέγεται ότι ο ανδρικός έρωτας είναι ανώτερος από τον γυναικείο, μπορούμε να κατηγορήσουμε τον Πλάτωνα, όπως έχει γίνει, για ακραίο αντιφεμινισμό. Στην πραγματικότητα, όμως, όπως θα δούμε αμέσως, ισχύει ακριβώς το αντίθετο.
Καταρχάς, πρέπει να θυμίσουμε ότι ο ανδρικός έρωτας, τον οποίο εκείνος θεωρεί ανώτερο από τον γυναικείο, δεν είναι ο σαρκικός (σεξουαλικός) έρωτας, αλλά ο έρωτας που ανυψώνεται ολοένα και περισσότερο στην κλίμακα του Έρωτα, όπως ήδη είδαμε. Ωστόσο, η θέση της ισότητας του άνδρα και της γυναίκας υποστηρίζεται στην Πολιτεία με τρόπο πραγματικά εκπληκτικό, αν και, δυστυχώς, δεν έγινε αποδεκτή από την κοινή γνώμη (communis opinio).
Ας θυμηθούμε, πρώτα απ’ όλα, ότι στην Ελλάδα η γυναίκα, κατά κανόνα, ζούσε κλεισμένη μέσα στους τοίχους του σπιτιού. Της είχε ανατεθεί η διαχείριση του νοικοκυριού και η ανατροφή των παιδιών μέχρι την ενηλικίωσή τους· γι’ αυτό και την κρατούσαν μακριά τόσο από τις γυμναστικές (αθλητικές) δραστηριότητες όσο και από τις πολεμικές, τις πνευματικές και, βεβαίως, τις πολιτικές.
Τώρα, ο Πλάτων στην Πολιτεία, στηριζόμενος στο γεγονός ότι η ουσία του ανθρώπου είναι ίδια και στον άνδρα και στη γυναίκα, θεωρεί αδικαιολόγητο αυτόν τον ριζικό διαχωρισμό των ρόλων. Εφόσον η γυναίκα αποδείξει ότι διαθέτει ορισμένα χαρίσματα όμοια με εκείνα του άνδρα και στον ίδιο βαθμό, πρέπει να μπορεί να ασκεί και τους ίδιους αντίστοιχους ρόλους.
Και να το υπέροχο κείμενο:
– Λοιπόν, αγαπητέ φίλε, δεν υπάρχει καμία δημόσια λειτουργία που να ανήκει, που να προορίζεται αποκλειστικά στη γυναίκα ως γυναίκα ή στον άνδρα ως άνδρα, αλλά ανάμεσα στα δύο φύλα η φύση έχει μοιράσει δίκαια και ισότιμα τις ικανότητες, έτσι ώστε η γυναίκα, ακριβώς λόγω της φύσης της, μπορεί να επιτελεί όλα τα ίδια καθήκοντα που επιτελεί ο άνδρας, μόνο που σε καθένα από αυτά αποδεικνύεται λιγότερο ισχυρή από τον άνδρα.
– Ασφαλώς.
– Και τότε, θα κάνουμε όλα να τα εκτελούν οι άνδρες και τίποτα οι γυναίκες;
– Μα πώς;
– Μπορούμε να πούμε, νομίζω, ότι, ανάμεσα στις γυναίκες, μια μπορεί να έχει κλίση προς την ιατρική και μια άλλη όχι, και μπορεί να υπάρχουν γυναίκες από τη φύση τους προικισμένες για τη μουσική και άλλες όχι.
– Ποιος μπορεί να το αρνηθεί;
– Και δεν θα μπορούσε να υπάρχει μια γυναίκα φίλη της γυμναστικής και του πολέμου και μια άλλη εχθρική και προς τα δύο;
– Βέβαια.
– Και μια που να αγαπά τη γνώση και μια που να είναι αντίθετη στη γνώση; Μια που να είναι δειλή και μια που να είναι ατρόμητη;
– Και αυτό.
– Κατά συνέπεια, θα υπάρχει και μια γυναίκα ικανή να γίνει Φύλακας της Πόλης και μια άλλη που δεν είναι ικανή. Και άλλωστε, δεν επιλέξαμε την ίδια φυσική προδιάθεση και στην περίπτωση των ανδρών που προορίζονται να γίνουν φύλακες;
– Ναι, την ίδια.
– Επομένως, οι γυναίκες έχουν την ίδια ικανότητα με τους άνδρες να υπερασπίζονται το Κράτος, μόνο που οι γυναίκες έχουν λιγότερη δύναμη, οι άνδρες περισσότερη (Πολιτεία, V 455 D-456 A).
Έτσι, ο Πλάτων προτείνει να επιλέγονται στο ιδανικό κράτος και γυναίκες ως Φύλακες της Πολιτείας, και, κατά συνέπεια, να εκπαιδεύονται με τον ίδιο τρόπο όπως οι άνδρες, τόσο στις μουσικές ασκήσεις όσο και στις γυμναστικές πρακτικές.
Και ενάντια σε όσους θεωρούσαν αυτήν την επιλογή αντίθετη προς τα χρηστά ήθη, και έβρισκαν παράλογο να γδύνονται οι γυναίκες και να γυμνάζονται στα γυμναστήρια όπως οι άνδρες, ο Πλάτων γράφει:
«Είναι δίκαιο οι γυναίκες των Φυλάκων να γυμνώνονται, όταν αυτό που τις σκεπάζει δεν είναι το ένδυμα αλλά η αρετή· και είναι επίσης δίκαιο, χωρίς να λογαριάζουν τίποτε άλλο, να συμμετέχουν στον πόλεμο και στην υπεράσπιση της Πόλης […]. Αυτό σημαίνει ότι ο άνθρωπος που γελά, βλέποντας τις γυναίκες να κάνουν γυμναστική γυμνές επειδή αποβλέπουν σε έναν ανώτερο σκοπό, είναι σαν να “μαζεύει με το γέλιο του τον καρπό της γνώσης όταν είναι ακόμη άγουρος”· δηλαδή, για να το πούμε όπως είναι, δεν καταλαβαίνει τίποτα, ούτε εκείνο για το οποίο γελά, ούτε εκείνο που κάνει» (Πολιτεία, V 457 A-B).
Πάνω από τους Φύλακες υπάρχουν, βέβαια, οι άρχοντες, οι κυβερνήτες (οι φιλόσοφοι!). Και οι γυναίκες ποιο ρόλο αναλαμβάνουν στο ιδανικό κράτος σε αυτήν την ανώτατη λειτουργία;
Και εδώ η απάντηση του Πλάτωνα είναι κατηγορηματική: όπως για την τάξη των Φυλάκων της Πολιτείας δεν πρέπει να γίνεται διάκριση φύλων, και, με ίσες ικανότητες, άνδρες και γυναίκες πρέπει να λαμβάνουν την ίδια εκπαίδευση και να ασκούν τις ίδιες λειτουργίες, έτσι και στην περίπτωση των Αρχόντων ισχύει η ίδια αρχή.
Και να το κείμενο, πραγματικά επαναστατικό, που πρέπει να τονιστεί όπως του αξίζει:
– Στα πενήντα τους χρόνια, όσοι έχουν παραμείνει ακέραιοι και έχουν δώσει εξαιρετικές αποδείξεις τόσο στη ζωή τους όσο και στις επιστήμες, πρέπει να θεωρούνται ότι έφτασαν στον τερματισμό της παιδείας τους· πρέπει να εξαναγκαστούν να στρέψουν το μάτι της ψυχής σε εκείνη την πραγματικότητα που φωτίζει τα πάντα. Στο σημείο αυτό, αφού έχουν θεαστεί το Αγαθό καθαυτό, χρησιμοποιώντας το ως πρότυπο, θα πρέπει, όσο τους απομένει να ζήσουν, να δώσουν τάξη στην Πολιτεία, στους πολίτες και στον εαυτό τους, ο καθένας στον τομέα που του αντιστοιχεί, αφιερώνοντας τον εαυτό τους κυρίως στη μελέτη της φιλοσοφίας […].
– Βέβαια, αγαπητέ Σωκράτη, μας έπλασες, σαν γλύπτης, ωραίους Άρχοντες (όμορφους Κυβερνήτες).
– Μα, αγαπητέ Γλαύκωνα, αν είναι έτσι, και γυναίκες Άρχοντες· γιατί δεν πρέπει να νομίσεις ότι όλα όσα είπα τα αναφερόμουν περισσότερο στους άνδρες παρά στις γυναίκες, τουλάχιστον σε όσες είναι από τη φύση τους αντάξιες αυτών των καθηκόντων.
– Και είναι δίκαιο, παραδέχτηκε ο Γλαύκων, αν είναι αλήθεια, όπως έχουμε υποστηρίξει, ότι οι γυναίκες πρέπει να έχουν τα ίδια δικαιώματα και καθήκοντα με τους άνδρες (Πολιτεία, VII 540 A-C).
Αυτή είναι, ασφαλώς, η πιο τολμηρή αναγνώριση του ρόλου της γυναίκας στον αρχαίο κόσμο, του οποίου η κουλτούρα, σε μεγάλο βαθμό, ήταν μισογυνιστική. Αρκεί να θυμηθούμε, για παράδειγμα, πώς ακόμη και ο Ησίοδος, τα κείμενα του οποίου θεμελίωναν την παιδεία των Ελλήνων, θεωρούσε τις γυναίκες «ειδικές μόνο στα κακά έργα» και «μεγάλη συμφορά για τους θνητούς» (Θεογονία, vv 570-593). Χώρια δε το περίφημο αντιφεμινιστικό ποίημα του Σημωνίδη του Αμοργινου, που θεωρούσε τις γυναίκες «το πιο ολέθριο από τα κακά» (Αυτό του Σημωνίδη ο Αμοργινού είναι ίσως, στον ελληνικό κόσμο, το τεκμήριο του αντιφεμινισμού που φτάνει στα άκρα. Συνέγραψε ελεγείες, ιάμβους, μα απ' όλα όσα έγραψε σώζονται μόνο περίπου 200 στίχοι. Διακωμώδησε ποιητικά σχεδόν τα πάντα και το αριστούργημά του είναι ο ίαμβος «Κατά Γυναικών»).
Συνεπώς, και σε αυτόν τον τομέα ο Πλάτων αποδεικνύεται μεγάλος επαναστάτης.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου