John Meyendorff - Ο ΑΓΙΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΚΑΙ Η ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΜΥΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ (13)

 Συνέχεια από: Σάββατο 9 Δεκεμβρίου 2023

Ο ΑΓΙΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΚΑΙ Η ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΜΥΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ 

 Τζον Μάγιεντορφ 

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ από την πρωτότυπη γαλλική έκδοση

ΕΛ. ΜΑΪΝΑΣ

Ο ΑΓΙΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ Ο ΠΑΛΑΜΑΣ ΚΑΙ Η ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΜΥΣΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

 Η σύγκρουση με το Βαρλαάμ και τον Ακίνδυνο

Δεν θα καθυστερήσουμε και πάρα πολύ στα καθαρώς ιστορικά επεισόδια της περίφημης αυτής διαμάχης, που η κατά­ληξη της καθόρισε τα κατοπινά πεπρωμένα του Χριστιανι­σμού της Ανατολής. Να, οι κυριότεροι σταθμοί.

Κάποιος Έλληνας από την Καλαβρία, ο Βαρλαάμ, έ­φθασε στα 1330 στην Κωνσταντινούπολη κι απόκτησε εκεί αρκετά σύντομα φήμη σοφού και φιλοσόφου. Τα γραφτά του στην αστρονομία και στη λογική διαδοθήκανε πλατιά κι ο Ιωάννης Καντακουζηνός, Μέγας Δομέστικος -είδος πρωθυπουργού- στο πλευρό του Ανδρόνικου του Γ’, του εμπιστεύθηκε μια έδρα στο αυτοκρατορικό Πανεπιστήμιο. Ο Βαρλαάμ σχολίαζε μπροστά στους μαθητές του τα κείμε­να του Διονυσίου του Αρεοπαγίτη, της γεμάτης μυστήριο προσωπικότητας του Ε’ αιώνα, που κρύβεται κάτω από το όνομα του μεταστραφέντος από τον απόστολο Παύλο αθη­ναίου. Τα έργα του Διονυσίου, πλατιά διαδεδομένα στην Α­νατολή, ήταν εξίσου γνωστά στη Δύση από τα 827, όταν ο βυζαντινός αυτοκράτορας Μιχαήλ Τραυλλός απέστειλε το κείμενο τους στο Λουδοβίκο τον Ευσεβή. Το πολύτιμο χει­ρόγραφο βρίσκεται σήμερα στο Παρίσι, στην Εθνική Βι­βλιοθήκη. Πρόκειται για το πιο πολυδιαβασμένο χειρόγρα­φο από τους Λατίνους φιλοσόφους του Μεσαίωνα. Στα 1333-1334, ο καλαβρός φιλόσοφος ανέλαβε την εκπροσώπη­ση της ελληνικής Εκκλησίας αντιμετωπίζοντας τους δύο δομηνικανούς θεολόγους που ο Πάπας απέστειλε στην Ανατολή για να προετοιμάσει την ένωση των Εκκλησιών. Τέ­λος, στα 1339, του αναθέσανε ακόμη μια εμπιστευτική απο­στολή για τον Πάπα Βενέδικτο IB’, στην Αβινιόν. Ένας ξένος δεν θα ‘ταν σίγουρα άξιος για τέτοια εμπιστοσύνη από τη βυζαντινή κυβέρνηση, αν δεν είχε δώσει σπουδαία εχέγ­γυα πιστότητας του στην Ορθοδοξία και στα συμφέροντα της Αυτοκρατορίας. Ο Βαρλαάμ, πραγματικά, διακήρυξε πάντοτε τις ορθόδοξες πεποιθήσεις του. Ακριβώς "απ’ την αγάπη του προς την αληθινή ευσέβεια" εγκατέλειψε την Ι­ταλία, όπου οι Έλληνες θέλοντας και μη θέλοντας, βρι­σκόντουσαν σ’ ένωση με τη Ρώμη. Ξαναγύριζε έτσι, σκέ­φτηκε, στην πίστη των Πατέρων του.

Οι δυσκολίες ωστόσο δεν άργησαν να τον πολιορκήσουν, όταν αυτοπροβλήθηκε θεολόγος. Μεγάλωσε κι έζησε μια πρώτη διαμόρφωση του σε μια Ιταλία όπου είχαν αρχίσει ήδη οι ζυμώσεις της Αναγέννησης. Οι κύκλοι των ανθρωπι­στών, που σ’ αυτούς σύχναζε, ζητούσαν ν’ απελευθερωθούνε από τη διανοητική πειθαρχία που ο Μεσαίωνας είχε επιβά­λει και που στο θεολογικό επίπεδο, η Σχολή των Θωμιστών ήταν το σύμβολο και η ενσάρκωση. Η επιτυχία του Γου­λιέλμου Όκαμ στη Δύση στο ΙΔ’ αιώνα έχει πηγή της ακρι­βώς τον πόθο αυτό χειραφέτησης της ανθρώπινης σκέψης σε σχέση με τις μεσαιωνικές "αυθεντίες". Χειραφέτηση που τελικά ήταν επόμενο να οδηγήσει στην προτεσταντική με­ταρρύθμιση. Αγνοούμε αν ο Βαρλαάμ γνώρισε άμεσα τη νομιναλιστική φιλοσοφία του Όκαμ. Οπωσδήποτε, με τα πρώτα θεολογικά του δοκίμια, που κατευθύνει εναντίον της λατινικής θεολογίας και που αυτός την ταυτίζει με τη θεολο­γία του Θωμά, απορρίπτει στ’ όνομα του νομιναλισμού τον ισχυρισμό των Λατίνων για τη γνώση του Θεού και την απόδειξη της εκπόρευσης του Αγίου Πνεύματος από μέρους του Υιού. Η θεολογική σκέψη της χριστιανικής Α­νατολής τον προσελκύει ακριβώς εξαιτίας του αποφατισμού της, δηλαδή της σταθερής διαβεβαίωσής της πως ο Θεός είναι αδύνατο να γίνει γνωστός.

Δεν είναι τυχαίο πραγ­ματικά πως ο Βαρλαάμ αφιερώθηκε με τόση επιμέλεια στο σχολιασμό του Διονυσίου του Αρεοπαγίτη του ανατολικού αυτού δασκάλου της αποφατικής θεολογίας, που η αυθεντία του ήταν εξίσου αναγνωρισμένη στη Δύση. Στο Διονύσιο βρήκε τελικά τη μεταφυσική θεμελίωση της Ένωσης των Εκκλησιών. Αφού ο Θεός είναι απρόσιτος, πρέπει να συνε­χίζουμε τη φιλονικία για την εκπόρευση του Αγίου Πνεύ­ματος;

Οι Έλληνες βεβαιώνουν πως το Άγιο Πνεύμα εκπορεύεται μόνο από τον Πατέρα. Οι Λατίνοι υπερασπίζοντας την προσθήκη που είχαν κάνει στο Πιστεύω τον Ζ΄ αιώνα (το Filioque) τους απαντούσαν πως εκπορεύεται επίσης από τον Υιό. Δεν υπάρχει παρά υπεροψία κι απ' τη μια μεριά κι απ' την άλλη, αλλά προπαντός από το μέρος των Λατίνων: Ο Θωμάς, και κάθε άνθρωπος που σκέπτεται όπως αυτός, σκέπτεται πως κάθε πράγμα απρόσιτο στη διάνοια δεν υπάρχει καθόλου. Αλλά εμείς, πιστεύουμε πως η γνώμη αυτή προέρχεται από μια ψυχή που δεν είναι ξένη σ' ένα πανούργο κι υπερήφανο δαίμονα. Διότι το μεγαλύτερο μέρος των θεϊκών πραγματικοτήτων διαφεύγουν την ανθρώπινη γνώση. (Κείμενο από το χειρόγραφο κώδικα Paris. gr. 1278, fol. 137).

Ο νομιναλιστικός αυτός αγνωστικισμός που ο Βαρλαάμ κατευθύνει αρχικά εναντίον των Λατίνων θα προσκρούσει στις κριτικές του ερημίτη του Αγίου Σάββα. Από το αθωνίτικο καταφύγιο του, ο Παλαμάς έστελνε επιστολή πάνω σε επιστολή στην Κωνσταντινούπολη και στη Θεσσαλονίκη απευθύνοντας τες άλλοτε σ’ ένα άπ’ τους μαθητές του, τον Ακίνδυνο, άλλοτε στον ίδιο τον καλαβρό φιλόσοφο. Ο Θεός είναι βέβαια απρόσιτος, αλλά δεν αποκαλύπτεται; 

Ο Χριστός, ενσαρκωνόμενος δεν πρόσφερε στους ανθρώπους μια υπερφυσική γνώση, διάφορη από τη διάνοια, αλλά αναμφισβήτητα πραγματική, πολύ πιο πραγματική από κάθε άλλη φιλοσοφική γνώση; 

Ο Βαρλαάμ που είχε περιφρονή­σει, στη Δύση, το διανοητικό ρεαλισμό της "Θωμικής" σχολαστικής, συγκρουότανε έτσι τώρα με το μυστικό ρεαλισμό των μοναχών.

Ο φιλόσοφος από την Καλαβρία, πνεύμα περίεργο, ζήτη­σε να γνωρίσει από πιο κοντά τους καινούργιους του αντι­πάλους. Συμμερίστηκε κάποιο διάστημα τη ζωή των ησυχαστών ερημιτών στη Θεσσαλονίκη και στην Κωνσταντινού­πολη. Ανακάλυψε εκεί την πιο λαϊκή μορφή της ψυχοφυσικής μεθόδου προσευχής, που πρόσβαλε βαθιά τις ανθρωπι­στικές συνήθειες του και τις φιλοσοφικές του πεποιθήσεις διαποτισμένες από πλατωνική πνευματοκρατία.

Είχα μυηθεί από αυτούς, γράφει, σε τερατωδίες και σε αλλόκοτες διδασκαλίες, προϊόντα πλανημένης πίστης και αχαλίνωτης φαντασίας, που ένας άνθρωπος δεν μπορεί να παρα­δεχθεί αξιοπρεπώς, αν έχει πνεύμα ή μονάχα στοιχειώδη λο­γική. Μου παραδώσανε τις διδασκαλίες τους για θαυμαστά πετάγματα και ξαναγυρίσματα του πνεύματος και της ψυχής, για συναλλαγές των δαιμόνων με την ψυχή, για διαφορές που βρίσκονται ανάμεσα στα λευκά και κόκκινα φώτα, για νοητές εισαγωγές και εξαγωγές, που προκαλούνται από τα ρουθούνια συγχρόνως με την αναπνοή, για φλογερά μετέω­ρα που συγκεντρώνονται γύρω από τον αφαλό, και τέλος, για την ένωση του Κυρίου μας με την ψυχή που προκαλείται στο εσωτερικό του αφαλού με αισθητό τρόπο και πλήρη βεβαιότητα καρδιάς… (Lettre V a Ignace, ed G. Schiro, dans Barlaam Calabro, Epistole Greche. Palerme, 1954. pp. 323-324).

Είναι δύσκολο να ξεχωρίσουμε μέσα σ' αυτό το κείμενο τι είναι άμεση απήχηση της πραγματείας «Περί της φυλακής της καρδίας» του Νικηφόρου του Ησυχαστή ή της «Μεθόδου» του Ψευδο-Συμεών, και τι έμεινε από λαϊκή παραφθορά των αρχών τους ή ακόμη από μια σατιρική ερμηνεία του ίδιου του Βαρλαάμ. Ο καλαβρός φιλόσοφος παίρνει, οπωσδήποτε, πολύ στα σοβαρά την αποκάλυψή του και εξομοιώνει τους ησυχαστές μοναχούς με τους αιρετικούς Μεσσαλιανούς ή Βογόμιλους, αίρεση πολύ διαδομένη τότε στα Βαλκάνια. Επιτέθηκε σ' αυτούς με ολόκληρη σειρά από πολεμικές πραγματείες όπου, εγκαταλείποντας κάθε περιττό φορτίο για τις πνευματικές τους ασκήσεις – η ερμηνεία που έδινε στις ασκήσεις αυτές διαψεύστηκε άλλωστε αμέσως από τον Παλαμά – ανέπτυξε τη διδασκαλία του για τη γνώση του Θεού, την αντίληψη του για την προσευχή και για τη μυστική. Απόδειχνε σ' αυτές πως ήταν τέλειος γνώστης σ' όλη τη σκέψη της Ανατολής, που θα μπορούσε να ενισχύσει το διανοητισμό και νομιναλισμό του και κυρίως στην αποφατικη θεολογία του Διονυσίου και την πνευματοκρατική μυστική του Ευαγρίου. Τέλος διατύπωνε με ακρίβεια την κατηγορία που είχε εκσφενδονίσει, απ' την αρχή, εναντίον των μοναχών, την κατηγορία του μεσσαλιανισμού: Ισχυριζόντουσαν πραγματικά, πως βλέπουν την θεϊκή ουσία με σωματικά μάτια! Θα νόμιζε κανένας πως ακούει να μιλάει ο Ευάγριος, όταν διαβάζει ορισμένες παραγράφους του Βαρλαάμ:

Εκείνος που επιδίδεται στην προσευχή οφείλει να επιβάλει την ησυχία στις αισθήσεις του και ν' απονεκρώσει εντελώς το συγκινησιακό τμήμα της ψυχής, για να μη βάζει σε κίνηση καμιά απ' τις δυνάμεις της, κι ακόμη κάθε κοινή ενέργεια ψυχής και σώματος. Επειδή η κάθε μια απ' τις ενέργειες αυτές στέκεται εμπόδιο στην προσευχή, ιδιαίτερα στο μέτρο που συμμετέχει σε κάποια φυσική προσπάθεια, δίνει χαρά ή λύπη. Ξεχωριστά αυτό αναφέρεται στην πιο χονδροειδή και την πιο παράλογη από τις αισθήσεις, την αφή. (Το απόσπ. παρατίθεται από τον Παλαμά, Τριάδες, ΙΙ, 2, §4, éd. Meyendorff, dans le Spicilegium Sacrum Lovaniense, Louvain, 1959, p. 324).

Οι μοναχοί ισχυρίζονται πως βλέπουν το Θεό τον ίδιο αλλά η άμεση θέα του Θεού είναι αδύνατη! 

Αν συμφωνούν λέγοντας, γράφει ο Βαρλαάμ, πως το απρόσιτο και άκτιστο φως, που γι' αυτό μιλάνε είναι ο ίδιος ο υπερούσιος Θεός κι αν συνεχίζουν ταυτόχρονα ν' αναγνωρίζουν πως είναι απολύτως αόρατος και απρόσιτος στις αισθήσεις, βρίσκονται μπροστά στο δίλημμα: Δηλώνοντας πως βλέπουν αυτό το φως, οφείλουν να το θεωρούν είτε ως ένα άγγελο, είτε ως την ίδια ουσία του νού, όταν το πνεύμα το ίδιο αποκαθαρμένο ταυτόχρονα από τα πάθη και την άγνοια βλέπει τον εαυτό του. Και, βλέποντας τον εαυτό του, βλέπει το Θεό μέσα στη δική του εικόνα. Αν το φως, που γι' αυτό μιλάνε, ταυτίζεται με τη μια από τις δυό αυτές πραγματικότητες, πρέπει να θεωρούνε τη σκέψη τους εντελώς σωστή και σύμφωνη με τη χριστιανική παράδοση. Αλλά αν λέγουν πως το φως αυτό δεν είναι μήτε η υπερούσια ουσία μήτε μια αγγελική ουσία, μήτε το ίδιο ανθρώπινο πνεύμα, αλλά πως το πνεύμα το θαυμάζει ως μια άλλη υπόσταση, δεν ξέρω, σ᾽ ότι αφορά εμένα τι είναι αυτό το φως, αλλά ξέρω πως δεν υπάρχει. ('Αναφέρεται στο ίδιο, ΙΙ, 3, §7, σελ. 400- 402).

Ο Γρηγόριος Παλαμάς συνέταξε, με την ευκαιρία των γραφτών τού καλαβρού φιλοσόφου, στο ερημητήριο του Αγίου Σάββα, έπειτα στη Θεσσαλονίκη, τις περίφημες Τριάδες για την υπεράσπιση των αγίων ησυχαστών. Τα ουσιώδη αυτά κείμενα δίνουν για πρώτη φορά θεολογική σύνθεση της πνευματικότητας των μοναχών της Ανατολής. Οι επι­θέσεις του Βαρλαάμ χορηγήσανε έτσι στην ορθόδοξη Εκ­κλησία την ευκαιρία να περιγράψει με ακρίβεια, με το στό­μα ενός εκπροσώπου της, που σ’ αυτόν αναγνώρισε τον εαυ­τό της. τη θέση του ησυχασμού σε σχέση με τα κεντρικά της δόγματα για την αμαρτία, την Ενσάρκωση, την Απο­λύτρωση και τη χάρη των Μυστηρίων. Την ίδια στιγμή, έ­κανε ένα αναγκαίο ξεκαθάρισμα στην προγενέστερη παρά­δοση, διαγράφοντας τα καθαρώς ετερογενή στοιχεία προς τη δική της πνευματικότητα -ιδίως τη νεοπλατωνική πνευματικότητα- και ενσωματώνοντας ασκήσεις και διδασκα­λίες, που μπορούν να βρουν θέση σε μια βιβλική και χρι­στιανική αντίληψη του θεού και του ανθρώπου. Τέλος, για ν’ απαντήσει στην κατηγορία του μεσσαλιανισμού, ριγμένη από το Βαρλαάμ, που κατηγορούσε τους μοναχούς για το ότι έβλεπαν τη θεία ουσία με τα μάτια του σώματος. Οι βυ­ζαντινές σύνοδοι του ΙΔ’ αιώνα αποδεχθήκανε την Παλαμι­κή διάκριση ανάμεσα στη θεία ουσία και τις ενέργειες.

Η επιδοκιμασία από την Εκκλησία της θεολογίας του Γρηγορίου πέρασε από πολλά στάδια. Οι εσωτερικοί πολιτι­κοί αγώνες που ξέσχιζαν την κλονισμένη ήδη Αυτοκρατο­ρία των Παλαιολόγων, καθυστέρησαν για διάστημα μερι­κών ετών την οριστική απόφαση.

Το πρώτο επίσημο κείμενο -ή μισο-επίσημο- που δημο­σιεύτηκε εναντίον του Βαρλαάμ είναι ο Αγιορείτικος Τό­μος, σύνθεση του ίδιου του Παλαμά, υπογραμμένος στα 1340-1341 από τους ηγουμένους και τους μοναχούς του Α­γίου Όρους, του Άθωνα συναθροισμένους σε Σύναξη στο Πρωτάτο στις Καρυές. Ο αθωνικός μοναχισμός ολόκληρος έπαιρνε έτσι μέρος στον πόλεμο εναντίον του νομιναλιστικού ανθρωπισμού του Βαρλαάμ και δήλωνε αναγνώριση στο πρόσωπο του Γρηγορίου Παλαμά, εξουσιοδοτουμένου εκ­προσώπου του.

Στον Τόμο όπως το ‘χε κάνει στις Τριάδες του ο Παλα­μάς ξανατοποθετεί τη χριστιανική μυστική μέσα στο θείο σχέδιο της σωτηρίας. Ο Θεός καθίσταται πραγματικά ορα­τός, επειδή, μέσα στην Εκκλησία, γίνεται η Πρόγευση της μέλλουσας Βασιλείας, όπως ο Χριστός φανερωνότανε εκ των προτέρων στους δίκαιους της Παλαιάς Διαθήκης. Να η αρχή του θεμελιώδους αυτού κειμένου:

Οι διδασκαλίες, που σήμερα έγιναν κοινή κληρονομιά, που ειναι γνωστές απ’ όλους και διακηρύσσονται ανοιχτά, δεν ήσαν παρά μυστήριο κάτω από το μωσαϊκό νόμο προσιτές εκ των προτέρων μονάχα από τα οράματα των προφητών. Από το άλλο μέρος, τα αγαθά, που οι άγιοι αναγγέλλουν για το μέλλοντα αιώνα συνιστούν τα μυστήρια της ευαγγε­λικής κοινωνίας, επειδή το Άγιο Πνεύμα καθιστά τους ά­γιους άξιους για την όραση που δέχονται τα αγαθά αυτά και τα βλέπουν προκαταβολικά, σαν απαρχές.

Η χριστιανική αγιότητα είναι λοιπόν ουσιαστικά προφη­τικής φύσης. Οι προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης γνωρίσανε κι αναγγείλανε την πρώτη έλευση του Χριστού. Οι προ­φήτες της Καινής Διαθήκης γνωρίσανε κι αναγγέλλουνε την ένδοξη παρουσία του Κυρίου. Πραγματοποιούν στην εντέ­λεια τις αρχές, που όλοι οι χριστιανοί δεχθήκανε από τη στιγμή του Βαπτίσματος τους και φανερώνουν όχι μόνο με τα λόγια τους, αλλά με την ίδια τη ζωή τους, το Μυστήριο της σωτηρίας. Το προφητικό αυτό υπούργημα ανήκει ξεχω­ριστά εντελώς στους μοναχούς, στόχους της επίθεσης του Βαρλαάμ:

Ορισμένοι άπ’ αυτούς, πραγματικά, είχαν μυηθεί στην ί­δια εμπειρία: Όλοι αυτοί που είχαν εγκαταλείψει την ευχα­ρίστηση των υλικών αγαθών, την ανθρώπινη δόξα και τις κακές ηδονές του σώματος και προτίμησαν την ευαγγελική ζωή, και που πάνω απ’ όλα διαβεβαιώσανε την εγκατάλειψη αυτή του κόσμου με την υπακοή προς εκείνους που είχαν φθάσει στο μέτρο ηλικίας του πληρώματος του Χριστού, χωρίς άλλη φροντίδα για τον εαυτό τους, με ρωμαλέα προσοχή και καθαρή προσευχή, φθάσανε μέχρι το Θεό μέσα από μια μυστική και υπερνοητή ένωση μαζί Του, είχαν μυη­θεί σ’ ότι ξεπερνάει τη διάνοια. Άλλοι μυηθήκανε χάρη στο σεβασμό, στην εμπιστοσύνη και στην αγάπη που είχαν ομο­λογήσει σε τέτοιους ανθρώπους… Ο θείος Μάξιμος δηλώνει πως η θεοποιούσα αυτή θεία χάρη, μιλώντας για το Μελχισεδέκ ειναι άκτιστη αιώνια και εκπηγάζει από τον αιώνιο Θεό…

Αυτή είναι η διδασκαλία των Γραφών. Αυτή ειναι η πα­ράδοση των Πατέρων. Αύτη είναι η ταπεινή μας εμπειρία. Έχοντας διαπιστώσει πως ο ευσεβέστατος Ιερομόναχος ο αδελφός μας ο κύριος Γρηγόριος Παλαμάς, τα έγραψε αυτά για την υπεράσπιση των αγίων ησυχαστών, δηλώνουμε πως τα γραφτά του είναι απολύτως σύμφωνα με την παράδοση των άγιων… (Ελληνική Πατρολογία. 150. 1225. 1230)

Η επίσημη αυτή δήλωση των αθωνιτών μοναχών ήταν καθοριστική για την πορεία της διαμάχης.

Δυο σύνοδοι συνήλθανε διαδοχικά τον Ιούνιο και τον Αύγουστο του 1341 στο ναό της αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη αποφασίζοντας την καταδίκη του καλαβρού φιλοσόφου. Οι ελπίδες του ν’ ανακαλύψει στην ανατολή την πατρίδα του αρχαίου Ελληνισμού δεν πραγματοποιηθήκανε. Τα ανθρωπιστικά του ταλέντα και οι πλατωνι­κές πεποιθήσεις του βρήκανε πιο πλατύ ακροατήριο στη Δύση. Προτίμησε να ξαναγυρίσει στην Ιταλία. Εκεί ονομά­στηκε επίσκοπος Γέρακα και πέρασε τα γεράματα του δίνον­τας μαθήματα ελληνικής στον Πετράρχη. Στο πρόσωπο του Βαρλαάμ, η βυζαντινή Εκκλησία καταδίκασε το πνεύμα της Αναγέννησης.

Η σύντομη βυζαντινή σταδιοδρομία του καλαβρού φιλο­σόφου, δεν θα ‘ταν ωστόσο δυνατή, αν δεν είχαν βρει οι ι­δέες του σ' ορισμένους κύκλους ένα ακροατήριο, τουλάχι­στο σε μερικά σημεία ευνοϊκό. Ο νομιναλισμός που ο Βαρ­λαάμ έσπρωξε ως τις έσχατες συνέπειες του, ανταποκρινότανε στις ενδόμυχες πεποιθήσεις αρκετών βυζαντινών ανθρω­πιστών. Η διανοητική αριστοκρατία της Χριστιανικής Ανατολής υφίστατο, από πάρα πολύ καιρό, εσωτερική κρίση. Η κρίση αυτή καλυπτόταν κάποτε από τα αυστηρά πλαί­σια των βυζαντινών ηθών και την εξωτερική πιστότητα στα δόγματα των "επτά οικουμενικών συνόδων", που οι δια­νοούμενοι όφειλαν θέλοντας και μη θέλοντας, να ομολο­γούνε. Πίσω από αυτή τη φαινομενική ομογνωμία συνυπήρ­χε από τον Θ’ αιώνα μια μόνιμη αντίθεση, ανάμεσα στους πρωτεργάτες ενός κοσμικού ελληνισμού, που προσπαθούσε ν’ αποκαταστήσει τη φιλοσοφική παράδοση του νεοπλατωνισμού, δίνοντας του τόσο μεγάλη αυτονομία όσο ήταν δυνατή σ’ αναφορά με το χριστιανικό δόγμα, και στους υπερα­σπιστές μιας πνευματικότητας και μιας θεολογίας που τις θέλανε χριστιανικές, ανεξάρτητες σε σχέση με τους φιλοσόφους της Αρχαιότητας. Ένας Δυτικός θ’ αναρωτη­θεί ίσως αν βρίσκεται εδώ θέμα για φιλονικία. Δεν θα μπο­ρούσαν οι δύο τάξεις να συνυπάρξουν, αφήνοντας στη θεο­λογία και στη φιλοσοφία τις δικές τους, διαχωρισμένες πε­ριοχές; Η τομή αυτή παραδεκτή από τη Δύση στο Μεσαίω­να, δεν μπορούσε να γίνει ωστόσο παραδεκτή από τους Α­νατολικούς. Απ’ το ένα μέρος, ο νεοπλατωνισμός που προσείλκυσε τους ανθρωπιστές του Βυζαντίου ήταν ουσιαστικά θρησκευτικό σύστημα, και απαιτούσε λοιπόν μια ορισμένη αρμοδιότητα στη θεολογική περιοχή. Απ’ το άλλο μέρος, οι αντίπαλοι του κοσμικού Ελληνισμού είχαν κληρονομή­σει από τους Έλληνες Πατέρες ένα σύστημα σκέψης, που δεν μπορούσε ν’ αφήσει καμιά ανθρώπινη δραστηριότητα -και πολύ περισσότερο μια διανοητική δραστηριότητα- έξω από την εμπειρία, καθαρά χριστιανική, της "εν Χριστώ ζωής": Η φιλοσοφία δεν ήταν λοιπόν γι’ αυτούς αυτόνομη περιοχή, όπου η ανθρώπινη σκέψη μπορεί να εξασκηθεί μέ­σα σε μη χριστιανικά πλαίσια. Είχαμε δει, πραγματικά, πως και στους κόλπους ακόμη της ησυχαστικής παράδοσης είχε προοδευτικά θριαμβεύσει μια μονιστική αντίληψη του άν­θρωπου, που παρ' όλη την πτώση και τη θνητότητα του είχε κληθεί στο σύνολο του σώμα και ψυχή, να με­τάσχει στις απαρχές της τελικής θεοποίησης.

Μπροστά στη σύρραξη ανάμεσα στις δυο αυτές τάσεις, η Εκκλησία υιοθέτησε συχνά, μια στατική στάση, καθορισμένη απ’ το σχηματικό συντηρητι­σμό της επίσημης θεολογίας. Μεγάλο μέρος των Βυζαντινών -και η πλειοψηφία των επισκόπων μαζί τους- πιστεύα­νε, προπαντός μετά από την ειρήνη που είχε προκαλέσει στην Εκκλησία η νίκη της Ορθοδοξίας πάνω στην εικονομαχία στα 843 πως η Παράδοση είχε δεχθεί μια τελειωτική έκφραση μέσα στους ίδιους κανόνες των επτά Οικουμενικών συνόδων και πως αρκούσε συνεπώς, η επανάληψη τους για να βρισκόμαστε σε πλήρη δογματική ασφάλεια. Η πατερική παράδοση παρουσιαζότανε παγωμένη, όπως κι οι ίδιοι οι Πατέρες, πάνω στα λαμπρά μωσαϊκά των βυζαντινών εκκλη­σιών. 

Η Εκκλησία, τοποθετημένη άνετα μέσα σ’ αυτή τη "θεολογία της επανάληψης" περιοριζότανε να καταδικάζει τους ουμανιστές όταν αυτοί ξεπερνούσαν το μέτρο και δο­κίμαζανε να θεμελιώσουνε νέα σύνθεση ανάμεσα στον Ελ­ληνισμό και το Ευαγγέλιο, σύνθεση που προοριζότανε ν’ αν­τικαταστήσει την αρμονία των Πατέρων: Έτσι ο φιλόσοφος Ιωάννης Ιταλός καταδικάστηκα τον ΙΑ’ αιώνα, για τις πλα­τωνικές του ιδέες: Από την ημερομηνία εκείνη, κάθε χρόνο, την Κυριακή της Ορθοδοξίας (Πρώτη Κυριακή της Σαρα­κοστής) αναθεματιζόντουσαν μέσα στις εκκλησίες αυτοί που θεωρούν ότι οι ιδέες του Πλάτωνα υπάρχουν πραγματι­κά και αυτοί "που επιδίδονται σε κοσμικές σπουδές όχι μόνο για διανοητική εξάσκηση, αλλά υιοθετώντας τις πλά­νες γνώμες των φιλοσόφων". Αλλά απ’ το άλλο μέρος, ένας Συμεών ο Νέος Θεολόγος είχε κι αυτός ακόμη, δυσκολίες με τις εκκλησιαστικές αρχές, που υποπτευόντουσαν σ’ αυτόν ένα μυστικό που έσπαζε κάπως τους παραδοσιακούς κανό­νες.

Στα πλαίσια αυτά η λανθάνουσα αυτή κρίση της βυζαντι­νής θρησκευτικής σκέψης, που ξετυλίχθηκε σε διαμάχη α­νάμεσα στο Βαρλαάμ και τον Παλαμά, για πρώτη φορά, έθε­σε με ριζικό τρόπο το πρόβλημα σ’ όλο του το πλάτος. Το ξετύλιγμα της διαμάχης και η έκβασή της θα προσδιορίσουνε τη μεταγενέστερη ιστορία της Εκκλησίας της Ανατο­λής: Αν πραγματικά, η Ανατολική Εκκλησία παρέμενε παθητική μπροστά στις προόδους του νομιναλισμού, δεν μένει καμιά αμφιβολία πως η αληθινή θύελλα νέων ιδεών που έφεραν μαζί τους οι Μοντέρνοι Καιροί, σπάζοντας τα πλαίσια της μεσαιωνικής κοινωνίας, θα την είχαν οδηγήσει σε κρίση παρόμοια με την κρίση που είχε υποστεί η Χρι­στιανική Δύση δηλαδή στο νεο-ειδωλολατρισμό της Avαγέννησης, στη μεταρρύθμιση της Εκκλησίας, σύμφωνα με τη νέα νομιναλιστική φιλοσοφία.

Η δημιουργική ιδιοφυία του Παλαμά, συγκρούστηκε, ω­στόσο, ακόμη και μετά την αναχώρηση του Βαρλαάμ για την Ιταλία, μ’ ορισμένους αντιπάλους που στρατολογηθήκανε ταυτόχρονα μέσα από τους ανθρωπιστές και μέσα από τους υπέρμαχους μιας "θεολογίας της επανάληψης". Ίσως η αντίθεση αυτή δεν θα μπορούσε να εκδηλωθεί ολοφάνερα έ­πειτα από τη νίκη που κατακτήθηκε από τον Παλαμά, τον Ιούνιο-Αύγουστο του 1341, αν δεν την είχαν ευνοήσει οι πολιτικές περιστάσεις. Δεν είναι δυνατό ν’ ασχοληθούμε εδώ με τις λεπτομέρειες, εντελώς βυζαντινές, μιας ξεχωριστά περίπλοκης πολιτικής κατάστασης. Θα αρκεσθούμε λοιπόν σ’ ένα σύντομο ιστορικό σχήμα για να περάσουμε στη συνέχεια σε μια γενική θεώρηση της σκέψης του Παλαμά.

Ο Ακίνδυνος, μοναχός βουλγαρικής καταγωγής και πα­λιός μαθητής του Παλαμά στον Άθωνα, είχε υιοθετήσει αμ­φίβολη στάση απέναντι στους δυο πρωταγωνιστές. Επεζήτησε το ρόλο του διαιτητή, αρνούμενος να θέτει το πρόβλη­μα σ’ όλο του το πλάτος. Στην πραγματικότητα, αποτελούσε μέρος της ομάδας των τυπικά συντηρητικών, που πίστευαν πως η απλή επανάληψη των παλιών κανόνων θα ‘πρεπε να εξαρκεί σε κάθε περίσταση. Τον Αύγουστο του 1341 τον kαταδικάσανε κι αυτόν. Επειδή παραδέχτηκε να υπογράψει μια θολή δήλωση μεταμέλειας, απέφυγε τη μνημόνευση του ονόματος του μέσα στις συνοδικές αποφάσεις. Η επιστρο­φή του επί σκηνής προκλήθηκε απ’ την πάλη δυο πολιτικών παρατάξεων.

Ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Γ’ Παλαιολόγος, που προήδρευσε στη σύνοδο τον Ιούνιο, πέθανε τέσσερες μέρες μετά το κλείσιμο των συζητήσεων, χωρίς να ‘χει υπογράψει τις αποφάσεις. Λόγω της μικρής ηλικίας του γιου του Ιωάν­νη του Ε', η αντιβασιλεία παραδόθηκε στη γυναίκα του Άννα της Σαβοΐας. Η αυτοκράτειρα δεν μπόρεσε να διαφυλά­ξει την πολιτική ισορροπία ανάμεσα στα δυο κόμματα, που αποτελούσαν το περιβάλλον της και που είχανε επικεφα­λής απ’ το ενα μέρος τον πατριάρχη Ιωάννη Καλέκα και το μεγάλο Δούκα Αλέξη Απόκαυκο κι απ’ το άλλο μέρος το Μεγάλο Δομέστιχο Ιωάννη Καντακουζηνό, δεξί χέρι του Ανδρόνικου του Γ’ και αληθινό κύριο της Αυτοκρατορίας. Ο Ιωάννης ο Καντακουζηνός προήδρευε τον Αύγουστο στη σύνοδο που καταδίκασε (χωρίς να ονομάσει) τον Ακίν­δυνο και δημοσίευσε το Συνοδικό Τόμο.

Τον Αύγουστο του 1341, ο Καντακουζηνός, μ’ ένα αιφνί­διο πραξικόπημα που διευθυνότανε από τον Πατριάρχη και το Μεγάλο Δούκα ξέπεσε από τα αξιώματα του. Επαναστά­τησε τότε εναντίον της αυλής και ρίχτηκε σ’ ένα εμφύλιο πόλεμο πάνω από πέντε χρόνια εναντίον της κυβέρνησης της Άννας. Ο πόλεμος αυτός τον έφερε τελικά στον αυτο­κρατορικό θρόνο (Φεβρουάριος 1347). Ο Παλαμάς είχε άπ’ την πλευρά του, καταδικάσει ανοικτά το πραξικόπημα που διέσπασε την πολιτική ισορροπία της Αυτοκρατορίας. Πα­ραμένοντας πιστός στην αυτοκράτειρα Άννα, αρνήθηκε να ευθυγραμμισθεί με την πολιτική του Πατριάρχη. Την άνοι­ξη του 1343, ο Πατριάρχης διέταξε τη σύλληψη του με πρόσχημα καθαρά πολιτικό. Αλλά, για να νομιμοποιήσει τη σύλληψη, αποφάσισε να κατευθύνει εναντίον του μια δί­κη για αίρεση. Ο Ακίνδυνος, με απαίτηση του αρχιερέα, δημοσίευσε τις αναιρέσεις εναντίον του Παλαμά, κι ο Παλα­μάς, απ’ το βάθος της φυλακής του, δεν παρέλειψε ν’ απαν­τήσει.

Στα 1344, ο Καλέκας, στ’ αποκορύφωμα της εξουσίας του απεύθυνε αφορισμό εναντίον του Παλαμά και των οπαδών του και χειροτόνησε τον Ακίνδυνο ιερέα. Τα μέτρα αυτά έ­γιναν αφορμή για την πτώση του. Η Άννα θα διαλύσει τις θεολογικές κατηγορίες που ριχτήκανε εναντίον του Παλαμά.

Στο πρόσωπο του Παλαμά φοβότανε τον πολιτικό αντίπαλο, αλλά σεβότανε το θεολόγο και τον εκκλησιαστικό άνθρωπο. Στις αρχές του 1347, συνεκάλεσε σύνοδο που εκτόπισε τον Πατριάρχη.

Ο Καντουκουζηνός, μπαίνοντας την επομένη στην πρω­τεύουσα, προήδρευσε σε μια σειρά συνόδων ευνοϊκών για τον Παλαμά. Τον Μάιο του 1347, ο σοφός ησυχαστής ανα­κηρύχθηκε αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης. Η πιο σπουδαία σύνοδος συνήλθε τον Ιούλιο του 1351 και καταδίκασε τον τελευταίο αντίπαλο του Παλαμά, το φιλόσοφο Νικηφόρο Γρήγορα. Ο Συνοδικός Τόμος, που δημοσιεύτηκε από τη σύνοδο, αποτελεί την επίσημη διακήρυξη που μ’ αυτήν η ορθόδοξη Εκκλησία επιδοκίμασε τη διδασκαλία του Παλα­μά. Οι αποφάσεις της συνόδου επικυρωθήκαν, στο διάστη­μα του ΙΔ’ αιώνα, από άλλες τοπικές συνόδους. Το περιεχό­μενο τους αναδημοσιεύτηκε στο Συνοδικό της Ορθοδο­ξίας, κι ανατυπώνεται, από τότε, στα λειτουργικά βιβλία.

ΣΧΟΛΙΟ: [Σύνοδος χωρίς τήν παρουσία τού έργου ενός από τούς Πατέρες τής Εκκλησίας δέν υφίσταται. Έτσι λοιπόν ο Αγιος Γρηγόριος τό 1335 γράφει τόυς δύο λόγους περί τής εκπορεύσεως τού Αγίου Πνεύματος. Στήν συνέχεια συντάσσει τούς λόγους υπέρ Ιερώς Ησυχαζόντων καί τό 1340-1341 γράφεται ο Αγιορείτικος τόμος ο οποίος υπογράφεται από τούς Αγιορείτες καί επικυρώνεται σάν ορθόδοξος από τρείς τοπικές Συνόδους τό 1341, 1347 καί τό 1351. Παρ' όλα αυτά ο Αγιος φυλακίζεται γιά 4 χρόνια. Χειροτονείται Επίσκοπος Θεσ/νίκης αλλά δέν εγκαθίσταται στήν Μητρόπολή του λόγω τών ζηλωτών.

Σήμερα οι ίδιοι ζηλωτές μάς πιέζουν νά μιμηθούμε τούς Αγιορείτες απέναντι στήν νέα αίρεση η οποία καταπατά τούς Ιερούς Κανόνες. ΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ Η ΑΙΡΕΣΗ; ΠΟΙΟΣ ΠΑΤΕΡΑΣ ΤΗΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΕ; Ο Τρικαμηνάς, ο Καντιώτης ή ο Μυτιληναίος; Η σημερινή αίρεση είναι η αντίθετη τού Βαρλαάμ καί είναι πάλι εναντίον τού Ησυχασμού αλλά πρός τήν αντίθετη κατεύθυνση λόγω προτεσταντισμού. Ενώ ο Βαρλαάμ ακολουθώντας τούς Λατίνους ισχυρίστηκε ότι δέν υπάρχει αγιασμός καί θέωση καί απόκτηση τού Αγίου Πνεύματος, σήμερα ο κληρικαλισμός καί ο οικουμενισμός κηρύττουν ότι ο κλήρος αποκτά διά τής χειροτονίας τό Αγιο Πνεύμα καί δι' αυτού πάσα σάρκα, επινοώντας τόν παπά-πάπα καί οι προτεστάντες κηρύττουν τήν οικονομία τού Αγίου πνεύματος, τό οποίο όπου θέλει πνεί χωρίς τούς περιορισμούς τών εντολών τού Ευαγγελίου. Οι ίδιοι οι ζηλωτές είναι εχθροί τού ησυχασμού αλλά καί αληθινοί χριστιανοί. Αληθινοί Οργανωσιακοί. Καί παρεμποδίζουν μέ απερίγραπτο πάθος τήν φανέρωση τής αιρέσεως πού υφέρπει γιά αιώνες μέσω τού κληρικαλισμού. Ενας Λαβύρινθος].

Ο Γρηγόριος στην αρχιεπισκοπική έδρα της μεγάλης μακεδονικής Μητρόπολης, ανέπτυξε αξιοθαύμαστο ποιμαντικό ζήλο στους πιο διαφορετικούς τομείς. Οι ομιλίες του αποτε­λούν την καλύτερη μαρτυρία. Η Θεσσαλονίκη, το ΙΔ’ αιώ­να, έγινε το θέατρο αληθινής κοινωνικής επανάστασης. Ζη­λότυπη σε μια κάποια ανεξαρτησία που είχε κατακτήσει, σύμφωνα με το πρότυπο των ιταλικών πόλεων, αποτέλεσμα της επανάστασης των ζηλωτών εναντίον των ευγενών, πα­ραδέχτηκε με συγκατάβαση ένα αρχιεπίσκοπο διορισμένο από την κεντρική εξουσία της Κωνσταντινούπολης. Πιστός στην πολιτική γραμμή που είχε υιοθετήσει και που έτεινε προπαντός στη διατήρηση της ενότητας της Αυτοκρατορίας μέσα στα μόνα ικανά χέρια -τα χέρια του Καντακουζη­νού-, ο Παλαμάς κατόρθωσε να επιβάλει την προσωπικότη­τά του στους Θεσσαλονικείς. Το κήρυγμα του γίνεται συχνά βίαιο εναντίον των κοινωνικών αδικιών, αληθινές πληγές της Θεσσαλονικιώτικης αναταραχής. Μολαταύτα, παρά την πάντοτε δραστήρια ανάμειξη του ησυχαστή πατέρα στα πο­λιτικά γεγονότα της εποχής του οι λόγοι του, αξιοπρόσε­κτοι στην απλότητα τους, δεν χάνουν ποτέ το θεολογικό τους περιεχόμενο, συγκεντρωμένο πάνω στο Μυστήριο του Χριστού.

Τα τελευταία χρόνια του Γρηγορίου εικονογραφηθήκαν από ένα απροσδόκητο επεισόδιο: Στη διάρκεια ενός θαλασ­σινού ταξιδιού του απ’ την Θεσσαλονίκη στο Βυζάντιο, η γαλέρα που μετέφερε τον αρχιεπίσκοπο έπεσε στα χέρια των Τούρκων. Οι επιβάτες αναγκασθήκανε να παραμείνουν σχε­δόν ένα ολόκληρο χρόνο στη Μικρά Ασία, που είχαν ήδη κατακτήσει οι Τούρκοι. Οι επιστολές του Παλαμά και οι μαρτυρίες που αφορούν την αιχμαλωσία του είναι από πολ­λές απόψεις αποκαλυπτικές. Διαπιστώνουμε από το ένα μέρος, την υπερβολική ανεκτικότητα των Τούρκων προς τους Χριστιανούς -κατακτημένους η αιχμαλώτους- κι από τ’ άλλο μέρος το ζωηρό ενδιαφέρον του αιχμαλώτου αρχιεπι­σκόπου που δείχνει για το Ισλάμ, συζητώντας φιλικά με το γιό του Εμίρη Ορκάν και ευχόμενου να ‘ρθει γρήγορα μια μέρα όπου θα συνεννοηθούμε μεταξύ μας… Αισθανόμαστε ήδη μέσα στα κείμενα αυτά πως ο διαπρεπής αντιπρόσωπος της βυζαντινής Εκκλησίας, παρ’ όλη την παραδοσιακή του πιστότητα στη βυζαντινή Αυτοκρατορία της Κωνσταντι­νούπολης, διακρίνει καθαρά τα πολιτικά συμφέροντα του Βυζαντίου και την καθαρή αποστολή της Εκκλησίας. Ο βυζαντινός ησυχασμός με το συνεπή χριστοκεντρισμό του και τη θρησκευτική του απολυταρχία προετοίμαζε έτσι την από τη θεία πρόνοια επιβίωση του ανατολικού Χριστιανι­σμού κάτω από τη μουσουλμανική κυριαρχία τετρακοσίων περίπου χρόνων…

Ο Παλαμάς πέθανε στις 27 Νοεμβρίου 1359 στην πόλη της επισκοπής του. Στα 1368 ανακηρύχθηκε άγιος από τον οικουμενικό πατριάρχη Φιλόθεο, τον παλιό του μαθητή και φίλο. Ως τα σήμερα παραμένει ο άγιος που τιμάται περισ­σότερο στη Θεσσαλονίκη μετά τον πολιούχο της άγιο Δη­μήτριο.

ΕΔΩ ΣΥΝΑΝΤΟΥΜΕ ΤΗΝ ΤΑΥΤΙΣΗ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΤΡΙΑΔΟΣ ΑΚΤΙΣΤΩΝ ΕΝΕΡΓΕΙΩΝ, ΤΗΣ ΟΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΘΕΟΥ, ΜΕ ΤΙΣ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΤΩΝ ΥΠΟΣΤΑΣΕΩΝ. ΜΙΑ ΤΑΥΤΙΣΗ ΠΟΥ ΓΕΝΝΗΣΕ ΤΟΝ ΠΑΛΑΜΙΣΜΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΝΕΑ ΟΝΤΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΠΡΟΣΩΠΟΥ. ΟΙ ΑΚΤΙΣΤΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΟΙ ΟΠΟΙΕΣ ΣΥΝΤΗΡΟΥΝ ΚΑΙ ΑΥΞΑΝΟΥΝ ΤΗΝ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΟΥΣΙΩΝΟΥΝ ΑΛΛΑ ΔΕΝ ΔΙΝΟΥΝ ΤΗΝ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΟΠΩΣ Η ΕΝΥΠΟΣΤΑΤΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΤΩΝ ΥΠΟΣΤΑΣΕΩΝ, Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΣΩΤΗΡΙΑΣ ΔΗΛ. Η ΚΑΙΝΗ ΚΤΙΣΗ ΤΗΣ ΕΝΑΝΘΡΩΠΙΣΕΩΣ, ΣΕ ΟΠΟΙΟΝ ΘΕΛΕΙ.