Συνέχεια από: Δευτέρα 6 Οκτωβρίου 2025
Giovanni RealeΧΙΙI
ΜΥΘΟΣ ΚΑΙ ΛΟΓΟΣ
Η ΔΟΜΙΚΗ ΤΟΥΣ ΣΧΕΣΗ
ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟΝ ΠΛΑΤΩΝΑ
σε συνέργεια με τον Λόγο
Μύθος και Λόγος στον Πλάτωνα
ΣΕ ΟΡΙΣΜΕΝΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ, και μάλιστα στο αποκορύφωμα της συζήτησης, τη στιγμή που ο Πλάτων ετοιμάζεται να υποδείξει τη λύση, επικαλείται τον μύθο και εγκαθιδρύει ανάμεσα στον λόγο και τον μύθο έναν δομικά αδιάσπαστο σύνδεσμο. Οι θεμελιώδεις λόγοι αυτής της σχέσης πρέπει να κατανοηθούν σωστά, εάν θέλουμε να διαβάσουμε και να ερμηνεύσουμε το έργο του Πλάτωνα με τρόπο επαρκή.
Από τη νεότερη εποχή και εξής, ως συνέπεια της «επιστημονικής επανάστασης», η φιλοσοφία —γενικά και ειδικά— ερμηνεύθηκε ως μια ιστορική μετάβαση από τον μύθο στον λόγο· επομένως, η εξέλιξη της φιλοσοφίας θεωρήθηκε ως μια ανάπτυξη του ίδιου του λόγου και ως μια ολοένα και πιο έντονη απομάκρυνσή του από τον μύθο. Έτσι, η γλώσσα του μύθου θεωρήθηκε προ-φιλοσοφική ή και α-φιλοσοφική, δηλαδή μια μορφή φαντασιακού και εικονικού μηνύματος χωρίς επιστημονικό-αληθευτικό χαρακτήρα.
Φυσικά, και ο Πλάτων διαβάστηκε μέσα από αυτό το πρίσμα· οι πολυάριθμοι μύθοι που συναντάμε στα έργα του θεωρήθηκαν ως κάτι που αφορά περισσότερο τον λογοτέχνη παρά τον φιλόσοφο, ο οποίος στους διαλόγους θα έπρεπε να θεωρεί ως ουσιώδες μόνο ό,τι εξαρτάται από τον λόγο.
Μεγάλη ευθύνη για τη διάδοση αυτής της πεποίθησης φέρει ο Χέγκελ, αν και τα κίνητρά του δεν συνδέονται τόσο με την επιστημονική επανάσταση όσο με τη «στοχαστική» (speculativa) διάσταση της διαλεκτικής του. Κατά τη γνώμη του, η παρουσίαση φιλοσοφικών θεμάτων υπό μορφή μύθων από τον Πλάτωνα αποτελεί μεν ένα ελκυστικό στοιχείο για την ανάγνωση των διαλόγων, αλλά στην πραγματικότητα είναι πηγή παρεξηγήσεων. Επομένως, οι πλατωνικοί μύθοι δεν πρέπει να θεωρούνται θεωρητικώς σημαντικοί.
Ο Χέγκελ υποστηρίζει ότι ο μύθος προκαλεί αισθητές εικόνες κατάλληλες για παράσταση, όχι όμως για στοχαστική σκέψη, η οποία εκφράζεται πάντα και μόνο μέσω εννοιών, αποκλείοντας πλήρως τις φαντασιακές αναπαραστάσεις. Ο στοχαστικός νους οφείλει να απελευθερωθεί από τους μύθους με κάθε τρόπο, καθώς αυτοί, από τη φύση τους, δεν μπορούν να εκφράσουν αυτό που επιδιώκει να εκφράσει η σκέψη (Βλ. Hegel, Διαλέξεις για την ιστορία της φιλοσοφίας, II, σ. 171-172).
Με βάση αυτές τις προϋποθέσεις, οι συμπερασμοί του Χέγκελ είναι κατηγορηματικοί:
«Για να αντλήσει κανείς από τους διαλόγους του Πλάτωνα τη νοητική κατανόηση της φιλοσοφίας του, πρέπει να διακρίνει από την φιλοσοφική ιδέα εκείνο που ανήκει στην αναπαράσταση, ιδίως όταν ο Πλάτων, για να εκθέσει μια φιλοσοφική ιδέα, καταφεύγει σε μύθους· μόνο έτσι μπορεί να αναγνωριστεί ότι ό,τι ανήκει απλώς στην αναπαράσταση, δεν αφορά τον στοχασμό, δεν είναι το ουσιώδες. Αν όμως δεν γνωρίζει κανείς αυτό που είναι καθαυτό έννοια, αυτό που είναι στοχαστικό, τότε δεν μπορεί να αποφύγει τον κίνδυνο να παρασυρθεί από αυτούς τους μύθους και να αποδώσει στους διαλόγους μια σειρά από προτάσεις και θεωρήματα παρουσιάζοντάς τα ως πλατωνικά φιλοσοφήματα, ενώ στην πραγματικότητα δεν είναι, αλλά ανήκουν μόνο στην αναπαράσταση» (Hegel, Διαλέξεις για την ιστορία της φιλοσοφίας, II, σ. 172.).
Ωστόσο, εδώ και κάποιο καιρό, σε αντίθεση με ό,τι υποστηριζόταν στη γραμμή της επιστημονικής επανάστασης και με βάση τις απόψεις του Χέγκελ, λαμβάνει χώρα μια αναθεώρηση/επανεκτίμηση της γνωστικής αξίας του μύθου, γενικά, και συνεπώς και του πλατωνικού μύθου ειδικότερα.
Ο Walter Hirsch, μαθητής του Heidegger, επανέφερε το ζήτημα αυτό στο προσκήνιο (W. Hirsch, Platons Weg zum Mythos/Ο δρόμος του Πλάτωνα προς τον μύθο, De Gruyter, Berlin 1971). Η θέση του, βέβαια, κινδυνεύει να πέσει σε υπερβολές αντίθετες από εκείνες που προαναφέρθηκαν, ωστόσο αποτελεί ένα σημαντικό μήνυμα, ικανό να λειτουργήσει ως διορθωτικό των αντίθετων σφαλμάτων.
Σύμφωνα με τον Hirsch, ο πλατωνικός μύθος δεν είναι κατάλοιπο προ-φιλοσοφικού στοχασμού, ούτε προτρεπτική και προσωρινή διατύπωση προβλημάτων που θα αναπτυχθούν αργότερα στο επίπεδο του καθαρού λόγου. Αλλά ο μύθος δεν είναι ούτε μια μορφή υπερ-εννοιακής ή μετα-εννοιακής γνώσης, μυστικιστικού τύπου και, συνεπώς, παράλογης.
Τι είναι, λοιπόν, ο μύθος;
Είναι μια μέθοδος κατανόησης και έκφρασης ορισμένων όψεων της πραγματικότητας που, εκ της φύσεώς τους, δεν μπορούν να συλληφθούν ούτε να εκφραστούν μέσω του καθαρού λόγου. Ο μύθος είναι ερμηνεία και έκφραση της “ζωής” και των προβλημάτων της, μέσα στη σύνθετη/πολύπλοκη δυναμική που τα χαρακτηρίζει.
Πιο συγκεκριμένα: η σκέψη εξηγεί μέσω του λόγου τον κόσμο των Ιδεών και του Είναι με καθαρά εννοιολογική γνώση. Όμως, ακριβώς ερχόμενη σε επαφή με τις Ιδέες και το Είναι, η σκέψη ανακαλύπτει μέσα της ένα ουσιώδες γνώρισμα που τη διαφοροποιεί από το ίδιο το Είναι : τη «ζωή».
Ως φορέας αυτής της διαφοράς —της ζωής έναντι του καθαρού Είναι— η σκέψη κατανοεί ότι είναι αδύνατο να συλλάβει την Ιδέα της ψυχής με την αυστηρή έννοια του εννοιολογικού λόγου, διότι η Ιδέα αντιστοιχεί στο «ακίνητο» Είναι, ενώ η ψυχή προϋποθέτει «κίνηση» και «ζωή».
Κατά συνέπεια, ο μύθος επιβάλλεται ως «μια αφήγηση του είναι-εκεί (Dasein) της ψυχής (αφήγηση που για τον λόγο παραμένει παράδοξη) μέσα στην ενότητα των αρχών και του τέλους της, ενότητα που υπερβαίνει τον χρόνο και κάθε γίγνεσθαι» (W. Hirsch, Platons Weg zum Mythos, σελ. Χ).
Και πράγματι, στον Πλάτωνα η μεγάλη πλειονότητα των μύθων, και οι πιο μεγαλοπρεπείς, από τον Γοργία έως τον Φαίδωνα, από την Πολιτεία έως τον Φαίδρο, αφορούν την ψυχή.
Κατά τον Hirsch, επομένως, όχι ο λόγος αλλά μόνον ο μύθος μπορεί να κατανοήσει τη ζωή και τα προβλήματά της· συνεπώς, σε αυτό το πλαίσιο, ο μύθος υπερβαίνει σαφώς τον λόγο και γίνεται μυθο-λογία, δηλαδή μορφή λόγου που εκφράζεται μέσω του μύθου.Έτσι νοούμενος, ο μύθος θα αποτελούσε την ανώτερη έκφραση της πλατωνικής μεταφυσικής.
Φυσικά, ενώ ο Hirsch αποδίδει δικαιοσύνη σε ό,τι ο Χέγκελ είχε αρνηθεί, από την άλλη πλευρά υπερβάλλει, υπερεκτιμώντας τον μύθο εις βάρος του λόγου.
Αλλά τι σημαίνει, στην πραγματικότητα, ο μύθος στον Πλάτωνα;
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου