«Ἡ θεολογία τοῦ π Ἰωάννη Ρωμανίδη» Ναυπάκτου Ἱερόθεος ΑΕΑΑ γ 2025.12.10
Και αυτό το βλέπουμε πάρα πολύ καλά όταν διαβάζουμε λίγο τις Πράξεις των Αποστόλων, τα κηρύγματα που έκαναν οι Απόστολοι αμέσως μετά την Πεντηκοστή· ο Απόστολος Πέτρος, ο Απόστολος Παύλος, συνέχεια αυτό τόνιζαν: «Εἶναι ἡ συνέχεια· ἐμεῖς δὲν εἴμαστε κάτι ἄλλο· συνέχεια εἴμαστε»· τόνιζαν στους Εβραίους εκεί: «Αὐτὸν ποὺ πιστεύετε, αὐτὸς σεσαρκώθηκε»· «αὐτὸς ὁ Θεὸς τοῦ Ἀβραάμ, τοῦ Ἰσαάκ καὶ τοῦ Ἰακώβ». Τώρα, υπάρχει ενότητα μεταξύ των προφητών, των Αποστόλων και των Πατέρων· ενότητα στην εμπειρία και στη γνώση, εμπειρική γνώση. Υπάρχει διαφορά στην ορολογία· άλλο η ορολογία, άλλο η εμπειρία. Γιατί οι Πατέρες χρειάστηκε… στην πρώτη περίοδο έλεγαν: «ἄσαρκος, σεσαρκωμένος»· μετά μπήκε το «Πατήρ, Υἱός καὶ Αγιον Πνεῦμα», μετά «ὁμοούσιος», «οἱ τρεῖς ὑποστάσεις»· αυτή είναι η ορολογία, γιατί χρειάστηκε να απαντήσουν στις φιλοσοφικές αναζητήσεις των ανθρώπων — ή, τέλος πάντων, στις φιλοσοφικές αναπτύξεις των ανθρώπων — και μπήκαν μετά στην ορολογία «οὐσία», «ὑπόσταση», «ὑποστατικὸ ἰδίωμα». Είναι το ίδιο πράγμα.[ΟΥΤΕ ΤΟ ΙΔΙΟ ΠΡΑΓΜΑ ΕΙΝΑΙ ΟΥΤΕ ΟΙ ΕΝΤΟΛΕΣ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ ΕΙΝΑΙ Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ. Ο ΚΥΡΙΟΣ ΟΛΟΚΛΗΡΩΣΕ ΤΟΝ ΝΟΜΟ. Η ΜΕΤΑΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΡΟΔΡΟΜΟΥ ΚΑΙ Η ΜΕΤΑΝΟΙΑ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ ΔΕΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΖΟΝΤΑΙ ΑΠΟ ΣΥΝΕΧΕΙΑ.]
Και έλεγε ο Ρωμανίδης ένα πολύ εύστοχο;;; παράδειγμα: αν υπάρχουν τρεις επιστήμονες, οι οποίοι ο ένας είναι στην Αμερική, ο άλλος στην Ευρώπη και ο άλλος είναι στην Κίνα, στην Ιαπωνία, και χρησιμοποιούν το ίδιο μικροσκόπιο ή τηλεσκόπιο — το μικροσκόπιο — και μελετούν τα κύτταρα, αυτός στην Αμερική μελετώντας με το ίδιο μικροσκόπιο ανακαλύπτει DNA· κάτι ανακαλύπτει και θεωρεί ότι αυτό είναι κάτι καινούριο. Και όταν γίνεται ένα επιστημονικό συνέδριο, πηγαίνει και το αναφέρει: «Ξέρετε, εγώ βρήκα αυτό και αυτό και αυτό». Λέει ο άλλος: «Και εγώ το βρήκα», αλλά είχαν δώσει τρία διαφορετικά ονόματα. Οπότε, στο συνέδριο αυτό το επιστημονικό, καθορίζουν ότι θα του δώσουμε αυτό το όνομα. Αυτό έκανε η Οικουμενική Σύνοδος· η Οικουμενική Σύνοδος προσπάθησε να συμπέσει στην ορολογία.[ΤΟ ΚΑΘΩΣ ΗΔΥΝΑΝΤΟ ΔΕΝ ΣΗΜΑΙΝΕΙ ΤΟ ΙΔΙΟ ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΟ]
Λέει ένα καταπληκτικό ο Ρωμανίδης. Σας είπα προηγουμένως ότι έχω από τα κατάλοιπα του πατρός Στεφάνου Αβραμίδου — η κόρη του μας τα έδωσε — τις σημειώσεις που κρατούσαν οι φοιτητές κατά τις παραδόσεις στη Θεολογική Σχολή. Εκεί λέει το εξής — το είδα εγώ, το μελέτησα και στα κείμενα του Μεγάλου Αθανασίου: ο Μέγας Αθανάσιος μιλούσε «ὁμοιούσιος» καταρχάς· ξεκίνησε με το «ὁμοιούσιος», «ὁμοία οὐσία» με τον Πατέρα, γιατί εφόσον είναι άκτιστος, άρα ομοία, άκτιστος Θεός· υπάρχει η διαφορά μεταξύ ακτίστου και κτιστού. Όταν λέμε «ὁμοία οὐσία με τον Πατέρα», σημαίνει άκτιστο. Όταν όμως μετά εθεωρείτο το «ὁμοιούσιος» σαν ταυτιπόστατος, επειδή ταυτιζόταν κατά τον Παύλο Σαμοσατέα η οὐσία με την ὑπόσταση, τότε είπαν: «Όχι, ὁμοούσιος είναι», τότε μπήκε το «ὁμοούσιος». Και μάλιστα λέει εκεί ο Ρωμανίδης — κάνει μια μεγάλη ανάλυση, την οποία θα τη δημοσιεύσω ίσως — λέει ότι πάει με την ορολογία «ὁμοιούσιος» και όταν βλέπει ότι πιθανόν γινόταν αποδεκτή και από τους ημιαριανούς το «ὁμοιούσιος» ως κάτι άλλο…
Ομοίως, έπεισε τους Ορθοδόξους να χρησιμοποιήσουν το «ὁμοούσιος», αφού του έδωσε νέα νοηματοδότηση· όχι ως ταυτιπόστατος, «ἄλλη ὑπόστασις», αλλά «ὁμοούσιος», επειδή χωρίστηκε τότε η ουσία από την υπόσταση. Αργότερα, βέβαια, χρειάστηκε να χωριστεί η ουσία από τη φύση, γιατί μέχρι την Πρώτη Οικουμενική Σύνοδο ταυτιζόταν η φύση με την ουσία. Και έχουμε λοιπόν μετά — έρχεται η Τρίτη, η Τέταρτη Οικουμενική Σύνοδος — και ξεχωρίζει το θέμα. Οπότε, βλέπετε, έχουμε την ίδια εμπειρία των Προφητών, των Αποστόλων και των Πατέρων, αλλάζει η ορολογία.[ΠΩΣ ΕΙΝΑΙ ΙΔΙΑ ΕΜΠΕΙΡΙΑ. ΧΩΡΙΣ ΤΗΝ ΠΕΝΤΗΚΟΣΤΗ ΤΙ ΗΤΑΝ ΟΙ ΑΠΟΣΤΟΛΟΙ; Ο, ΤΙ ΚΑΙ ΟΙ ΠΡΟΦΗΤΕΣ. ΤΑΥΤΙΖΕΤΑΙ Ο ΑΣΑΡΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΜΕ ΤΟΝ ΕΝΣΕΡΚΩΜΕΝΟ ΧΡΙΣΤΟ;. Η ΕΝΣΑΡΚΩΣΗ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ. Ο ΚΥΡΙΟΣ ΑΝΑΚΑΙΝΙΣΕ. ΙΔΟΥ ΚΑΙΝΑ ΠΟΙΩ ΠΑΝΤΑ. Ο ΠΡΟΦΗΤΗΣ ΥΠΕΡΕΒΑΙΝΑΝ ΤΟΝ ΠΑΛΑΙΟ ΑΝΘΡΩΠΟ;]
Γιαχβέ, μετά γίνεται «Πατήρ, Υἱός». Το τριαδικό του Θεού φανέρωθηκε στην Παλαιά Διαθήκη — το έλεγε, ήταν βασική θεωρία του Ρωμανίδη — το «Αγιος,Αγιος,Αγιος» και πολλά άλλα. Λοιπόν, έχουμε: Γιαχβέ, Αδωναΐ, Γιαχβέ Πνεῦμα Κυρίου, Ελοχίμ, Γιαχβέ Πνεῦμα· μετά έρχεται και λέει: Πατήρ, Υἱός και Αγιο Πνεῦμα, γιατί το ίδιο ο Χριστός το είπε: «ὁ Πατήρ μου», οπότε Πατήρ, Υἱός και Αγιο Πνεῦμα. Μετά έρχεται και πάλι, αλλάζει το θέμα, και λέμε: μπαίνει μέσα η «οὐσία», το «πρόσωπο», η «ὑπόσταση» κτλ. Επομένως η ορολογία αλλάζει, αλλά η εμπειρία είναι η ίδια.
Και έλεγε ο Ρωμανίδης: σκοπός της θεολογίας είναι να οδηγείς τον άνθρωπο στη θέωση, για να καταργηθεί η θεολογία. Μετά τι θα πεις; Τώρα, μετά, τι θα θεολογήσεις; Όπως το λέει ο Απόστολος Παύλος — από εκεί ξεκινάει, μιλάει για την αγάπη — λέει: «τρία ταῦτα· πίστις, ἐλπίς, ἀγάπη· μείζων δὲ τούτων ἡ ἀγάπη». Και «ὅταν ἔλθῃ τὸ τέλειον, τότε τὸ ἐκ μέρους καταργηθήσεται». Όταν φτάσει κανείς στην εμπειρία, τώρα τι θα κάνει; Στοχασμό θα κάνει και ορολογία;[ΟΤΙ ΕΚΑΝΑΝ ΟΙ ΠΑΤΕΡΕΣ. ΔΕΝ ΤΑΥΤΙΖΕΤΑΙ Ο ΛΟΓΟΣ ΜΕ ΤΗΝ ΓΛΩΣΣΑ.ΠΟΙΟΝ ΟΔΗΓΗΣΕ Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΡΩΜΑΝΙΔΗ; Η ΘΕΩΣΗ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΝΙΡΒΑΝΑ.]
Πριν πάω στον κύριο συνάδελφο, τον Πλατιπόδη, να προσθέσω ότι ο Σεβασμιώτατος έχει εκδώσει εδώ και τέσσερα ή πέντε χρόνια ένα βιβλίο για τη χριστολογική ερμηνεία της Παλαιάς Διαθήκης — θεωρώ ότι είναι «ὁ Κύριος τῆς Δόξης» ένα από τα προαπαιτούμενα, όχι μόνο για τη μελέτη της Βίβλου αλλά και της δογματικής θεολογίας. Ο Κύριος της δόξης. Χριστολογική ερμηνεία της Παλαιάς Διαθήκης.
Ο κύριος Πλατιπόδης έχει ζητήσει τον λόγο και… μάλλον… (γιατί στο τέλος το -κα δεν παίρνει -γκε).
— Σας ευχαριστούμε για τη φωτισμένη ομιλία. Δεν είχα ζητήσει, αλλά δράττομαι της ευκαιρίας να κάνω μια ερώτηση. Θεραπεύω την αρχαία ελληνική φιλολογία και φιλοσοφία. Σχετικά με το προπατορικό αμάρτημα, ο πατήρ Ιωάννης Ρωμανίδης ασχολείται με το κακό και τη θεολογία, όπως, για παράδειγμα, ο Ιερός Φώτιος θα έλεγε; Και ποια είναι η άποψή του γενικότερα για το «φιλοσοφικό κακό»;
— Ναι. Όχι, περισσότερο κάνει θεολογία. Εκεί, στο Προπατορικό αμάρτημα, έχει υπόψη τον Θωμά Ακινάτη και ουσιαστικά «χτυπά» τον Θωμά Ακινάτη, με την έννοια ότι το κακό, σε πολλές φιλοσοφίες, είναι κάτι το αφηρημένο· «το κακό είναι μη-ὄν», έτσι; «Το κακό είναι μη-ὄν». Ο Ρωμανίδης έλεγε περισσότερο το κακό — το προσδιορίζει — στον διάβολο. Έλεγε δηλαδή ότι ο διάβολος, όπως αναλύοντας τα κείμενα της Παλαιάς Διαθήκης, παρεκίνησε την Εύα να αμαρτήσει· αμάρτησε και ήρθε ο θάνατος. Άρα έχουμε μια συνάντηση, μία σύνθεση μεταξύ του διαβόλου, της αμαρτίας και του θανάτου· δεν μιλούσε αφηρημένα. Και μάλιστα έλεγε, σε κείμενά του που γράφει, ότι το μεγαλύτερο πρόβλημα σήμερα στη θεολογία και στα κείμενα τα οποία γράφονται, σε συναντήσεις, συνέδρια κτλ., είναι ότι δεν μιλάνε καθόλου για τον διάβολο.
Αυτός το είδε από τα πρώτα μελετήματά του· δηλαδή, από τη μελέτη του για την Εκκλησιολογία κατά τον Άγιο Ιγνάτιο τον Θεοφόρο, είδε από τα πρώτα κείμενά του — λέει ότι πρώτα γνωρίζουμε την αρνητική πλευρά της Εκκλησίας ως πολεμική εναντίον του διαβόλου και μετά γνωρίζουμε τη θετική πλευρά της Εκκλησίας ως αγάπη στον Θεό. Γιατί όσο πολεμούμε τον διάβολο, στα όρια της προσωπικής μας ζωής, τότε καταλαβαίνουμε την αγάπη του Θεού. Και έλεγε ότι πρέπει να τονίζεται αυτό, γιατί άλλωστε, αν διαβάσει κανείς το βιβλίο — το εξαίρετο βιβλίο — Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς Ὀρθοδόξου Πίστεως του Αγίου Ιωάννου Δαμασκηνού, εκεί στα τελευταία κεφάλαιά του, το τονίζει αυτό: τι ήρθε να κάνει ο Χριστός στον κόσμο; Ακριβώς, επειδή ο διάβολος, διά της αμαρτίας, έφερε τον θάνατο — πρώτα πνευματικό και έπειτα σωματικό — ήρθε να νικήσει τον διάβολο, την αμαρτία και τον θάνατο. Και αυτή η νίκη γίνεται μέσα στον χώρο της Εκκλησίας.
— Είναι η κυρία Κολυβού που έχει ζητήσει τον λόγο, μετά ο πατήρ…, η κυρία Μαυροσκά και ο πατήρ Αθηναίος.
— Πάρα πολύ ωραία. Ευχαριστούμε, Σεβασμιώτατε. Προσωπικά με συγκινήσατε — το είπαμε και προηγουμένως στο διάδρομο — ότι είχα τη χαρά και την τιμή να είμαι από εκείνους που αποτελούσαν τις ομάδες και ακούγαμε, μετά τα πανεπιστημιακά μαθήματα, τις ομιλίες του πατρός Ιωάννη Ρωμανίδη στην Αγία Μαρίνα Άνω Ιλισίων, στα τέλη της δεκαετίας του ’80, όταν, με προτροπή θα έλεγα του τότε Father, κατόπιν, του πατρός Ιωάννη Ρωμανίδη. Οπότε με γυρίσατε πολλά χρόνια πίσω και όλα αυτά που λέγατε νομίζω ότι μου θύμισαν πολλά από εκείνα που ο πατήρ Ιωάννης Ρωμανίδης προσπαθούσε, με απλό επιστημονικό, ακαδημαϊκό τρόπο, να μας μεταφέρει.
Μία μόνο ερώτηση, γιατί με προβληματίσατε. Δεν το ήξερα, να πω την αλήθεια, ότι στα σύγχρονα επιστημονικά, ακαδημαϊκά περιβάλλοντα δεν επιτρέπεται η παραπομπή — όπως σε κάποια (περίπτωση) είπε ο πατήρ Παύλος, έχουμε γνώση. Γιατί γίνεται αυτό;
— Νομίζω, ναι, έχω άποψη και έχω ερμηνεία του θέματος· δεν ξέρω κατά πόσο μπορώ όλη αυτή να την κάνω εδώ, και την ερμηνεία. Σας είπα ότι ο πατήρ Ιωάννης Ρωμανίδης ήταν Καππαδόκης· ήταν δυνατός, πολλές φορές και απόλυτος. Δεύτερον, είχε καταλήξει σε μεγάλα… σε όλα αυτά τα συμπεράσματα, την έρευνα την οποία έκανε στην Αμερική· είχε καταλήξει. Οπότε, όταν έρχεται στην Ελλάδα και βλέπει αυτά τα οποία αυτός έχει απορρίψει, εδώ τα δέχονταν ως θέσφατα, ως ορθόδοξα. Ως Καππαδόκης, αγανακτούσε. Ίσως δεν είχε το χάρισμα, όπως πολλοί συγγραφείς, να κάτσει και να κάνει ανάλυση: «λες αυτό» και να κάνει μια ανάλυση, όπως οι μεγάλοι συγγραφείς και οι μεγάλοι ερευνητές· δεν κάνουν αυτό το έργο, λένε «αυτό βρήκα, δεν με ενδιαφέρει τι θα κάνετε εσείς».
Λοιπόν, νομίζω υπάρχει αυτό· ήταν και ο χαρακτήρας του λίγο· και βεβαίως, έθιγε μεγάλα πράγματα με απόλυτο τρόπο· τα βρήκε αυτός, και οι άλλοι αντιδρούσαν. Τώρα, έκανε κριτική σε συναδέλφους του, είτε κατά τη διάρκεια της διδασκαλίας του — φαίνεται καθαρά, το έχω στα απομαγνητοφωνημένα — είτε μετά· και εξαναγκάστηκε να φύγει από τη Θεολογική Σχολή, με πρόωρη συνταξιοδότηση για πολλούς και διαφορετικούς λόγους. Δεν ήταν παρόν, έτσι, και έκανε και κριτική των έργων αυτών. Εντάξει, υπάρχουν πολλοί παράγοντες· οι άλλοι είχαν επηρεαστεί τόσο πολύ από τη δυτική θεολογία, που δεν μπορούσαν να αποδεχθούν αυτά που έλεγε ο Ρωμανίδης με απόλυτο τρόπο.
Τώρα, σε αναφορά γι’ αυτό — το ξέρω, θα σας κάνω μια αποκάλυψη, πρώτη φορά θα το πω, δεν το είπα ποτέ δημόσια. Ένα βιβλίο μου, το 1985, δημοσιεύθηκε, Ορθόδοξη ψυχοθεραπεία. Αυτό το ετοίμαζα για διατριβή. Λοιπόν, και πήγα στη Θεολογική Σχολή να ζητήσω το θέμα, πώς μπορεί να περάσει, και μου είπαν ότι πρώτον θα σου αλλάξουμε τον τίτλο — ενώ ο τίτλος έκανε θραύση μετά, και ήδη η Αμερικανική Ψυχολογική Εταιρεία το συμπεριέλαβε μέσα σε έναν ογκώδη τόμο που μιλάει για τα θέματα αυτά, πώς το λένε, Εγχειρίδιο ψυχοθεραπείας και θρησκευτικής επικοινωνίας, και το βάζει μέσα και εισήγαγε τον όρο «Orthodox psychotherapy» — τότε ήταν: «Τι θα πει Ορθόδοξη ψυχοθεραπεία;». Και δεύτερον, ότι η αναφορά στον Ρωμανίδη πρέπει να σβήσει. Κι εγώ δεν δέχτηκα να το υποβάλω για διατριβή. Γιατί να δεχθώ να προδώσω από πού πήρα την ιδέα, και την ιδέα από εκείνον; Και βέβαια το βιβλίο αυτό δεν έγινε διατριβή, και δεν με ενδιαφέρει· μεταφράστηκε σε είκοσι γλώσσες, σε πολλές γλώσσες, και γίνονται διατριβές πάνω σε αυτό. Στην ίδια Θεολογική Σχολή υπάρχει διατριβή που έγινε, που κατά βάση αντέγραψε το βιβλίο μου και πέρασε. Δεν υπάρχει περίπτωση· είναι μια προσωπική, ας το πω, εμπειρία.
— Να κλείσουμε με την κυρία Μαυροσκά, επειδή δεν έχουμε πολύ χρόνο· πολύ σύντομη ερωτησούλα.
— Έχουμε χρόνο μέχρι μία η ώρα.
— Πολύ σύντομη. Έχω από το «κοντρόλ» άλλη ενημέρωση, κύριε Παναγόπουλε, ευχαριστώ. Έχουμε σύμπτωση. Αν δεν έχετε αντίρρηση, κύριε Πρόεδρε, να κλείσουμε με τελευταία ερώτηση — και άλλως είναι και η κυρία που πρέπει να…
— Ευχαριστώ λοιπόν. Σε ένα σημείο είπατε για τις επιστολές του πατρός Ρωμανίδη προς τον πατέρα Γεώργιο Φλορόφσκι και αναφέρατε ότι εκεί μέσα εκφράζεται η αγωνία και των δύο για τα θεολογικά και εκκλησιαστικά δρώμενα της εποχής τους.
Αυτά τα θέματα θεωρείτε ότι ισχύουν μέχρι και σήμερα; Υπάρχουν οι ίδιες αγωνίες; Και αν ναι;
Ο πατήρ Γεώργιος Φλορόφσκι ήταν μεγάλος θεολόγος και μάλιστα, σε ένα βιβλίο που έγραψε ο Μπλέιν και έχει δημοσιευθεί και μεταφραστεί στα ελληνικά, εκεί φαίνεται η αγωνία την οποία είχε ο πατήρ Γεώργιος Φλορόφσκι για τα θέματα των διαλόγων. Ήταν στο Παγκόσμιο Συμβούλιο Εκκλησιών, ήταν υπέρ των διαλόγων, και ο Ρωμανίδης ήταν υπέρ των διαλόγων. Δεν είμαστε εναντίον — κι εγώ είμαι υπέρ των διαλόγων· δεν είμαστε εναντίον των διαλόγων, δεν έχουμε τον αυτοαπομονωτισμό· πρέπει να γίνονται διάλογοι. Το θέμα είναι ποια είναι η βάση των διαλόγων αυτών.
Η αγωνία τους τότε εκφραζόταν για το Παγκόσμιο Συμβούλιο Εκκλησιών· ήταν στο «Πίστη και Τάξη». Είχε αρχίσει ο Φλορόφσκι στο Παγκόσμιο Συμβούλιο Εκκλησιών, μετά από το «Πίστη και Τάξη» πήγαν σε άλλα, στα κοινωνικά θέματα· είχε μια αγωνία ο Φλορόφσκι ότι ξεφεύγει από τον θεολογικό διάλογο και πάει στα κοινωνικά και στα ηθικά και στα πολιτιστικά κλπ., και λίγο τον «παρόπλισαν» και από το Παγκόσμιο Συμβούλιο Εκκλησιών τον Φλορόφσκι. Και ο Ρωμανίδης υφίστατο και το ίδιο, και είχαν μια αγωνία γι’ αυτό το θέμα.
Πρώτον αυτό. Τη δεύτερη αγωνία που είχαν, την είχαν για τις ρωσικές απόψεις περί θεολογίας. Ξέρετε, ο Φλορόφσκι αγωνίστηκε πολύ εναντίον των ρωσικών απόψεων του Αλεξίου Χομιακόφ και, αργότερα, του Μπουλγκάκοφ, που μιλούσε για το ότι στον Θεό υπάρχει μία ουσία που είναι ανεξάρτητη θεότητα — η Σοφία, μάλλον· η «σοφιoλογία» του Μπουλγκάκοφ. Και ήρθε σε αντίθεση ο Φλορόφσκι εκεί, στο Ινστιτούτο του Αγίου Σεργίου, και από εκεί έφυγε, πήγε στην Αμερική. Τον έστειλε όμως ο Ρωμανίδης στον Άγιο Σεργίο για να σπουδάσει, και παρέμεινε εκεί εξάμηνο και πήρε από εκεί ένα πτυχίο, και μελέτησε, και εκεί έγραψε το κείμενο για τον Αλέξιο Χομιακόφ.
Και η αγωνία (τους) ήταν ότι η ρωσική θεολογία του Αλεξίου Χομιακόφ, η οποία πέρασε στον Άγιο Σεργίο και κυρίως στηρίχθηκε στην αγάπη και στην ελευθερία — απλώς, ελευθερία και αγάπη — και στην οντολογία του προσώπου, η οποία οντολογία ξεκινάει από τον γερμανικό ιδεαλισμό, τον υπαρξισμό, την ψυχολογία και περνάει και μέσα στη θεολογία· αυτή την έννοια του προσώπου ως ελευθερίας και αγάπης, κτλ., τα είπα, είχαν αγωνία γι’ αυτά τα θέματα.
Και, βεβαίως, είχαν τη μεγάλη αγωνία και τη μεγάλη συνταύτιση για το πού πάνε οι θεολογικές σπουδές στην Αμερική, στο Holy Cross. Δηλαδή, τι έβλεπαν εκεί και οι δύο — αυτό έρχεται και εδώ, στην Ελλάδα, τώρα — αλλά εκεί το βλέπουμε καθαρά: ότι υπήρχαν δύο παραδόσεις. Η μία, των Ρωμαιοκαθολικών, με τη σχολαστική θεολογία, και η δεύτερη, των Προτεσταντών, η οποία πήρε τη σχολαστική θεολογία και πήγαινε στην Καινή Διαθήκη, Παλαιά και Καινή Διαθήκη, και εξουδετέρωναν όλους αυτούς τους αιώνες.
Λοιπόν, και έβλεπε και ο ένας και ο άλλος ότι δεν υπήρχαν κριτήρια ορθόδοξα· δηλαδή, εάν ο Ορθόδοξος ήθελε να μιλήσει για να δει τι είναι οι Ρωμαιοκαθολικοί, έπαιρνε τα επιχειρήματα των Προτεσταντών εναντίον των Ρωμαιοκαθολικών, και αν ήθελε να δει τι λένε οι Προτεστάντες, έπαιρνε τα επιχειρήματα των Ρωμαιοκαθολικών εναντίον των Προτεσταντών. Και έλεγε: μα, δεν έχουμε δικά μας επιχειρήματα, δεν έχουμε δική μας θεολογική βάση.
Και έψαχναν — και αυτό έκανε και ο Φλορόφσκι με το Επιστροφή στους Πατέρες κτλ. — και ήδη, στα τελευταία κείμενά του, τόνιζε πάρα πολύ τη Φιλοκαλία. Δεν το ανέπτυξε πάρα πολύ· αυτό το πέρασε ο πατήρ Ιωάννης Ρωμανίδης.
Λοιπόν, και (τόνιζαν) ότι η Ορθόδοξη Εκκλησία έχει δικά της ερμηνευτικά κλειδιά· έχει δικά της ερμηνευτικά κριτήρια, με τα οποία ερμηνεύει και κρίνει και τους μεν και τους δε.
Και υπάρχει ένα πάρα πολύ ωραίο κείμενο του Ρωμανίδη, «Ορθόδοξες σπουδές, ορθόδοξη θεολογία στην Αμερική», και άλλα κείμενα, τα οποία, εντάξει, δεν έχουν μελετηθεί επαρκώς. Και εγώ θέλω να εκφράσω τη λύπη μου — με την ευχή αυτή — διότι υπάρχουν μερικοί θεολόγοι που απομονώνουν μια φράση· κάπου διάβασαν μια φράση του Ρωμανίδη που ίσως ήταν λίγο απόλυτη και παρεξηγήσιμη. Δεν την αναλύουν, δεν την εντάσσουν μέσα σε όλη την προοπτική της θεολογίας του και απορρίπτουν συλλήβδην τον Ρωμανίδη. Δηλαδή, λένε: «Ο Ρωμανίδης μιλάει για τη μετρήσιμη χάρη, με την κάθαρση, σαν τον βουδισμό». Δεν είναι αυτό ο Ρωμανίδης, «η μετρήσιμη χάρη». Ή ότι ο Ρωμανίδης τονίζει ότι μπορούμε με τα μηχανήματα να δούμε αν υπάρχει άκτιστη (χάρη). Δεν είναι γι’ αυτό το πράγμα ο Ρωμανίδης.
Προηγουμένως — γι’ αυτό σας το διάβασα, επίτηδες το διάβασα — λέει ότι χρησιμοποιούμε το παράδειγμα αυτό για να δούμε πώς ο αστρονόμος βλέπει τα άστρα, χρησιμοποιεί το τηλεσκόπιο και παρατηρεί, ως παράδειγμα· αλλά στη θεολογία είναι απερίγραπτη (η πραγματικότητα), ούτε τηλεσκόπιο έχουμε, κτιστά μέσα· είναι απερίγραπτη· και δεν μπορεί με κτιστά μέσα — γι’ αυτό μιλούσε για τον νου και μιλούσε για τον οφθαλμό — του δίνεται η άκτιστη ενέργεια του Θεού.
Σήμερα δε, στην εποχή μας, που διαβάζονται και δημοσιεύονται κείμενα του Αγίου Παϊσίου, του Αγίου Σωφρονίου, του Αγίου Ιωσήφ του Ησυχαστού, του Αγίου Εφραίμ του Κατουνακιώτη, βλέπουμε: αυτά που λέει ο Ρωμανίδης, σε όλα τα λένε αυτοί. Ας πούμε, υπάρχουν μερικοί που λένε: «Ο Ρωμανίδης λέει ότι όταν κατεβεί ο νους στην καρδιά, εκεί πέρα γίνεται ένα μπαλάκι». Είναι εμπειρία. Ξέρω σήμερα εμπειρική διδασκαλία που λέει — επειδή είχα μια επικοινωνία με τη γερόντισσα Γαλακτία της Κρήτης και είχα εκεί μάλιστα αλληλογραφία — της είπα: «Τι ρωτούσαν; Τι είναι η νοερά προσευχή;» Και έλεγε: «Ξέρετε, δεν ξέρω τι είναι, αλλά είναι μια βοή· ακούγεται μια βοή· το Άγιο Πνεύμα είναι βοή· ακόμη και κάποτε αυτό μπαίνει μέσα στην καρδιά σαν μια μικρή μπαλίτσα και γυρνάει, γυρνάει μέσα στην καρδιά, λέγοντας το όνομα του Χριστού». Πού ήξερε αυτή για τον Ρωμανίδη; Δεν είχε διαβάσει τον Ρωμανίδη. Δηλαδή, θέλω να πω ότι αυτά που έλεγε ο Ρωμανίδης σήμερα επιβεβαιώνονται στην πράξη από τους ίδιους τους ησυχαστές Αγίους.
Να ευχαριστήσουμε από καρδιάς τον Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη για την τιμή της παρουσίας του, της διδασκαλίας του, της εισηγήσεώς του και της αναλύσεως που ακολούθησε. Εγώ, προσωπικά, εύχομαι να σας ξαναδούμε το ταχύτερο δυνατό εδώ στη Σχολή και να σας ξανακούσουμε. Και να ευχαριστήσουμε και το έτερο μέλος της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας μας, τον Μητροπολίτη Καστορίας, που μας τίμησε με την παρουσία του.
Και την αποφώνηση της σημερινής συνεδρίασης του επιμορφωτικού κύκλου θα την κάνει ο Διευθυντής Σπουδών, κ. Παπαθανασίου. Να προσθέσω μόνο — οι ευχαριστίες είναι αυτονόητες — και για την προθυμία της επισκέψεως του Σεβασμιωτάτου και για τον κόπο της θεολογικής παρουσίασης. Να προσθέσω ότι, από πλευράς του επιμορφωτικού κύκλου, ευχόμαστε καλά Χριστούγεννα· από πλευράς του επιμορφωτικού κύκλου — έχουμε μαθητήματα της Σχολής ακόμα, έτσι· και πρόγραμμα θα βγει, θα ανακοινωθεί εγκαίρως για το νέο έτος. Να είμαστε όλοι καλά.
https://www.youtube.com/watch?v=rrXJnpEzDNQ
Και αυτό το βλέπουμε πάρα πολύ καλά όταν διαβάζουμε λίγο τις Πράξεις των Αποστόλων, τα κηρύγματα που έκαναν οι Απόστολοι αμέσως μετά την Πεντηκοστή· ο Απόστολος Πέτρος, ο Απόστολος Παύλος, συνέχεια αυτό τόνιζαν: «Εἶναι ἡ συνέχεια· ἐμεῖς δὲν εἴμαστε κάτι ἄλλο· συνέχεια εἴμαστε»· τόνιζαν στους Εβραίους εκεί: «Αὐτὸν ποὺ πιστεύετε, αὐτὸς σεσαρκώθηκε»· «αὐτὸς ὁ Θεὸς τοῦ Ἀβραάμ, τοῦ Ἰσαάκ καὶ τοῦ Ἰακώβ». Τώρα, υπάρχει ενότητα μεταξύ των προφητών, των Αποστόλων και των Πατέρων· ενότητα στην εμπειρία και στη γνώση, εμπειρική γνώση. Υπάρχει διαφορά στην ορολογία· άλλο η ορολογία, άλλο η εμπειρία. Γιατί οι Πατέρες χρειάστηκε… στην πρώτη περίοδο έλεγαν: «ἄσαρκος, σεσαρκωμένος»· μετά μπήκε το «Πατήρ, Υἱός καὶ Αγιον Πνεῦμα», μετά «ὁμοούσιος», «οἱ τρεῖς ὑποστάσεις»· αυτή είναι η ορολογία, γιατί χρειάστηκε να απαντήσουν στις φιλοσοφικές αναζητήσεις των ανθρώπων — ή, τέλος πάντων, στις φιλοσοφικές αναπτύξεις των ανθρώπων — και μπήκαν μετά στην ορολογία «οὐσία», «ὑπόσταση», «ὑποστατικὸ ἰδίωμα». Είναι το ίδιο πράγμα.[ΟΥΤΕ ΤΟ ΙΔΙΟ ΠΡΑΓΜΑ ΕΙΝΑΙ ΟΥΤΕ ΟΙ ΕΝΤΟΛΕΣ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ ΕΙΝΑΙ Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ. Ο ΚΥΡΙΟΣ ΟΛΟΚΛΗΡΩΣΕ ΤΟΝ ΝΟΜΟ. Η ΜΕΤΑΝΟΙΑ ΤΟΥ ΠΡΟΔΡΟΜΟΥ ΚΑΙ Η ΜΕΤΑΝΟΙΑ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ ΔΕΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΖΟΝΤΑΙ ΑΠΟ ΣΥΝΕΧΕΙΑ.]
Και έλεγε ο Ρωμανίδης ένα πολύ εύστοχο;;; παράδειγμα: αν υπάρχουν τρεις επιστήμονες, οι οποίοι ο ένας είναι στην Αμερική, ο άλλος στην Ευρώπη και ο άλλος είναι στην Κίνα, στην Ιαπωνία, και χρησιμοποιούν το ίδιο μικροσκόπιο ή τηλεσκόπιο — το μικροσκόπιο — και μελετούν τα κύτταρα, αυτός στην Αμερική μελετώντας με το ίδιο μικροσκόπιο ανακαλύπτει DNA· κάτι ανακαλύπτει και θεωρεί ότι αυτό είναι κάτι καινούριο. Και όταν γίνεται ένα επιστημονικό συνέδριο, πηγαίνει και το αναφέρει: «Ξέρετε, εγώ βρήκα αυτό και αυτό και αυτό». Λέει ο άλλος: «Και εγώ το βρήκα», αλλά είχαν δώσει τρία διαφορετικά ονόματα. Οπότε, στο συνέδριο αυτό το επιστημονικό, καθορίζουν ότι θα του δώσουμε αυτό το όνομα. Αυτό έκανε η Οικουμενική Σύνοδος· η Οικουμενική Σύνοδος προσπάθησε να συμπέσει στην ορολογία.[ΤΟ ΚΑΘΩΣ ΗΔΥΝΑΝΤΟ ΔΕΝ ΣΗΜΑΙΝΕΙ ΤΟ ΙΔΙΟ ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΟ]
Λέει ένα καταπληκτικό ο Ρωμανίδης. Σας είπα προηγουμένως ότι έχω από τα κατάλοιπα του πατρός Στεφάνου Αβραμίδου — η κόρη του μας τα έδωσε — τις σημειώσεις που κρατούσαν οι φοιτητές κατά τις παραδόσεις στη Θεολογική Σχολή. Εκεί λέει το εξής — το είδα εγώ, το μελέτησα και στα κείμενα του Μεγάλου Αθανασίου: ο Μέγας Αθανάσιος μιλούσε «ὁμοιούσιος» καταρχάς· ξεκίνησε με το «ὁμοιούσιος», «ὁμοία οὐσία» με τον Πατέρα, γιατί εφόσον είναι άκτιστος, άρα ομοία, άκτιστος Θεός· υπάρχει η διαφορά μεταξύ ακτίστου και κτιστού. Όταν λέμε «ὁμοία οὐσία με τον Πατέρα», σημαίνει άκτιστο. Όταν όμως μετά εθεωρείτο το «ὁμοιούσιος» σαν ταυτιπόστατος, επειδή ταυτιζόταν κατά τον Παύλο Σαμοσατέα η οὐσία με την ὑπόσταση, τότε είπαν: «Όχι, ὁμοούσιος είναι», τότε μπήκε το «ὁμοούσιος». Και μάλιστα λέει εκεί ο Ρωμανίδης — κάνει μια μεγάλη ανάλυση, την οποία θα τη δημοσιεύσω ίσως — λέει ότι πάει με την ορολογία «ὁμοιούσιος» και όταν βλέπει ότι πιθανόν γινόταν αποδεκτή και από τους ημιαριανούς το «ὁμοιούσιος» ως κάτι άλλο…
Ομοίως, έπεισε τους Ορθοδόξους να χρησιμοποιήσουν το «ὁμοούσιος», αφού του έδωσε νέα νοηματοδότηση· όχι ως ταυτιπόστατος, «ἄλλη ὑπόστασις», αλλά «ὁμοούσιος», επειδή χωρίστηκε τότε η ουσία από την υπόσταση. Αργότερα, βέβαια, χρειάστηκε να χωριστεί η ουσία από τη φύση, γιατί μέχρι την Πρώτη Οικουμενική Σύνοδο ταυτιζόταν η φύση με την ουσία. Και έχουμε λοιπόν μετά — έρχεται η Τρίτη, η Τέταρτη Οικουμενική Σύνοδος — και ξεχωρίζει το θέμα. Οπότε, βλέπετε, έχουμε την ίδια εμπειρία των Προφητών, των Αποστόλων και των Πατέρων, αλλάζει η ορολογία.[ΠΩΣ ΕΙΝΑΙ ΙΔΙΑ ΕΜΠΕΙΡΙΑ. ΧΩΡΙΣ ΤΗΝ ΠΕΝΤΗΚΟΣΤΗ ΤΙ ΗΤΑΝ ΟΙ ΑΠΟΣΤΟΛΟΙ; Ο, ΤΙ ΚΑΙ ΟΙ ΠΡΟΦΗΤΕΣ. ΤΑΥΤΙΖΕΤΑΙ Ο ΑΣΑΡΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΜΕ ΤΟΝ ΕΝΣΕΡΚΩΜΕΝΟ ΧΡΙΣΤΟ;. Η ΕΝΣΑΡΚΩΣΗ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ. Ο ΚΥΡΙΟΣ ΑΝΑΚΑΙΝΙΣΕ. ΙΔΟΥ ΚΑΙΝΑ ΠΟΙΩ ΠΑΝΤΑ. Ο ΠΡΟΦΗΤΗΣ ΥΠΕΡΕΒΑΙΝΑΝ ΤΟΝ ΠΑΛΑΙΟ ΑΝΘΡΩΠΟ;]
Γιαχβέ, μετά γίνεται «Πατήρ, Υἱός». Το τριαδικό του Θεού φανέρωθηκε στην Παλαιά Διαθήκη — το έλεγε, ήταν βασική θεωρία του Ρωμανίδη — το «Αγιος,Αγιος,Αγιος» και πολλά άλλα. Λοιπόν, έχουμε: Γιαχβέ, Αδωναΐ, Γιαχβέ Πνεῦμα Κυρίου, Ελοχίμ, Γιαχβέ Πνεῦμα· μετά έρχεται και λέει: Πατήρ, Υἱός και Αγιο Πνεῦμα, γιατί το ίδιο ο Χριστός το είπε: «ὁ Πατήρ μου», οπότε Πατήρ, Υἱός και Αγιο Πνεῦμα. Μετά έρχεται και πάλι, αλλάζει το θέμα, και λέμε: μπαίνει μέσα η «οὐσία», το «πρόσωπο», η «ὑπόσταση» κτλ. Επομένως η ορολογία αλλάζει, αλλά η εμπειρία είναι η ίδια.
Και έλεγε ο Ρωμανίδης: σκοπός της θεολογίας είναι να οδηγείς τον άνθρωπο στη θέωση, για να καταργηθεί η θεολογία. Μετά τι θα πεις; Τώρα, μετά, τι θα θεολογήσεις; Όπως το λέει ο Απόστολος Παύλος — από εκεί ξεκινάει, μιλάει για την αγάπη — λέει: «τρία ταῦτα· πίστις, ἐλπίς, ἀγάπη· μείζων δὲ τούτων ἡ ἀγάπη». Και «ὅταν ἔλθῃ τὸ τέλειον, τότε τὸ ἐκ μέρους καταργηθήσεται». Όταν φτάσει κανείς στην εμπειρία, τώρα τι θα κάνει; Στοχασμό θα κάνει και ορολογία;[ΟΤΙ ΕΚΑΝΑΝ ΟΙ ΠΑΤΕΡΕΣ. ΔΕΝ ΤΑΥΤΙΖΕΤΑΙ Ο ΛΟΓΟΣ ΜΕ ΤΗΝ ΓΛΩΣΣΑ.ΠΟΙΟΝ ΟΔΗΓΗΣΕ Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΡΩΜΑΝΙΔΗ; Η ΘΕΩΣΗ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΝΙΡΒΑΝΑ.]
Πριν πάω στον κύριο συνάδελφο, τον Πλατιπόδη, να προσθέσω ότι ο Σεβασμιώτατος έχει εκδώσει εδώ και τέσσερα ή πέντε χρόνια ένα βιβλίο για τη χριστολογική ερμηνεία της Παλαιάς Διαθήκης — θεωρώ ότι είναι «ὁ Κύριος τῆς Δόξης» ένα από τα προαπαιτούμενα, όχι μόνο για τη μελέτη της Βίβλου αλλά και της δογματικής θεολογίας. Ο Κύριος της δόξης. Χριστολογική ερμηνεία της Παλαιάς Διαθήκης.
Ο κύριος Πλατιπόδης έχει ζητήσει τον λόγο και… μάλλον… (γιατί στο τέλος το -κα δεν παίρνει -γκε).
— Σας ευχαριστούμε για τη φωτισμένη ομιλία. Δεν είχα ζητήσει, αλλά δράττομαι της ευκαιρίας να κάνω μια ερώτηση. Θεραπεύω την αρχαία ελληνική φιλολογία και φιλοσοφία. Σχετικά με το προπατορικό αμάρτημα, ο πατήρ Ιωάννης Ρωμανίδης ασχολείται με το κακό και τη θεολογία, όπως, για παράδειγμα, ο Ιερός Φώτιος θα έλεγε; Και ποια είναι η άποψή του γενικότερα για το «φιλοσοφικό κακό»;
— Ναι. Όχι, περισσότερο κάνει θεολογία. Εκεί, στο Προπατορικό αμάρτημα, έχει υπόψη τον Θωμά Ακινάτη και ουσιαστικά «χτυπά» τον Θωμά Ακινάτη, με την έννοια ότι το κακό, σε πολλές φιλοσοφίες, είναι κάτι το αφηρημένο· «το κακό είναι μη-ὄν», έτσι; «Το κακό είναι μη-ὄν». Ο Ρωμανίδης έλεγε περισσότερο το κακό — το προσδιορίζει — στον διάβολο. Έλεγε δηλαδή ότι ο διάβολος, όπως αναλύοντας τα κείμενα της Παλαιάς Διαθήκης, παρεκίνησε την Εύα να αμαρτήσει· αμάρτησε και ήρθε ο θάνατος. Άρα έχουμε μια συνάντηση, μία σύνθεση μεταξύ του διαβόλου, της αμαρτίας και του θανάτου· δεν μιλούσε αφηρημένα. Και μάλιστα έλεγε, σε κείμενά του που γράφει, ότι το μεγαλύτερο πρόβλημα σήμερα στη θεολογία και στα κείμενα τα οποία γράφονται, σε συναντήσεις, συνέδρια κτλ., είναι ότι δεν μιλάνε καθόλου για τον διάβολο.
Αυτός το είδε από τα πρώτα μελετήματά του· δηλαδή, από τη μελέτη του για την Εκκλησιολογία κατά τον Άγιο Ιγνάτιο τον Θεοφόρο, είδε από τα πρώτα κείμενά του — λέει ότι πρώτα γνωρίζουμε την αρνητική πλευρά της Εκκλησίας ως πολεμική εναντίον του διαβόλου και μετά γνωρίζουμε τη θετική πλευρά της Εκκλησίας ως αγάπη στον Θεό. Γιατί όσο πολεμούμε τον διάβολο, στα όρια της προσωπικής μας ζωής, τότε καταλαβαίνουμε την αγάπη του Θεού. Και έλεγε ότι πρέπει να τονίζεται αυτό, γιατί άλλωστε, αν διαβάσει κανείς το βιβλίο — το εξαίρετο βιβλίο — Ἔκδοσις ἀκριβὴς τῆς Ὀρθοδόξου Πίστεως του Αγίου Ιωάννου Δαμασκηνού, εκεί στα τελευταία κεφάλαιά του, το τονίζει αυτό: τι ήρθε να κάνει ο Χριστός στον κόσμο; Ακριβώς, επειδή ο διάβολος, διά της αμαρτίας, έφερε τον θάνατο — πρώτα πνευματικό και έπειτα σωματικό — ήρθε να νικήσει τον διάβολο, την αμαρτία και τον θάνατο. Και αυτή η νίκη γίνεται μέσα στον χώρο της Εκκλησίας.
— Είναι η κυρία Κολυβού που έχει ζητήσει τον λόγο, μετά ο πατήρ…, η κυρία Μαυροσκά και ο πατήρ Αθηναίος.
— Πάρα πολύ ωραία. Ευχαριστούμε, Σεβασμιώτατε. Προσωπικά με συγκινήσατε — το είπαμε και προηγουμένως στο διάδρομο — ότι είχα τη χαρά και την τιμή να είμαι από εκείνους που αποτελούσαν τις ομάδες και ακούγαμε, μετά τα πανεπιστημιακά μαθήματα, τις ομιλίες του πατρός Ιωάννη Ρωμανίδη στην Αγία Μαρίνα Άνω Ιλισίων, στα τέλη της δεκαετίας του ’80, όταν, με προτροπή θα έλεγα του τότε Father, κατόπιν, του πατρός Ιωάννη Ρωμανίδη. Οπότε με γυρίσατε πολλά χρόνια πίσω και όλα αυτά που λέγατε νομίζω ότι μου θύμισαν πολλά από εκείνα που ο πατήρ Ιωάννης Ρωμανίδης προσπαθούσε, με απλό επιστημονικό, ακαδημαϊκό τρόπο, να μας μεταφέρει.
Μία μόνο ερώτηση, γιατί με προβληματίσατε. Δεν το ήξερα, να πω την αλήθεια, ότι στα σύγχρονα επιστημονικά, ακαδημαϊκά περιβάλλοντα δεν επιτρέπεται η παραπομπή — όπως σε κάποια (περίπτωση) είπε ο πατήρ Παύλος, έχουμε γνώση. Γιατί γίνεται αυτό;
— Νομίζω, ναι, έχω άποψη και έχω ερμηνεία του θέματος· δεν ξέρω κατά πόσο μπορώ όλη αυτή να την κάνω εδώ, και την ερμηνεία. Σας είπα ότι ο πατήρ Ιωάννης Ρωμανίδης ήταν Καππαδόκης· ήταν δυνατός, πολλές φορές και απόλυτος. Δεύτερον, είχε καταλήξει σε μεγάλα… σε όλα αυτά τα συμπεράσματα, την έρευνα την οποία έκανε στην Αμερική· είχε καταλήξει. Οπότε, όταν έρχεται στην Ελλάδα και βλέπει αυτά τα οποία αυτός έχει απορρίψει, εδώ τα δέχονταν ως θέσφατα, ως ορθόδοξα. Ως Καππαδόκης, αγανακτούσε. Ίσως δεν είχε το χάρισμα, όπως πολλοί συγγραφείς, να κάτσει και να κάνει ανάλυση: «λες αυτό» και να κάνει μια ανάλυση, όπως οι μεγάλοι συγγραφείς και οι μεγάλοι ερευνητές· δεν κάνουν αυτό το έργο, λένε «αυτό βρήκα, δεν με ενδιαφέρει τι θα κάνετε εσείς».
Λοιπόν, νομίζω υπάρχει αυτό· ήταν και ο χαρακτήρας του λίγο· και βεβαίως, έθιγε μεγάλα πράγματα με απόλυτο τρόπο· τα βρήκε αυτός, και οι άλλοι αντιδρούσαν. Τώρα, έκανε κριτική σε συναδέλφους του, είτε κατά τη διάρκεια της διδασκαλίας του — φαίνεται καθαρά, το έχω στα απομαγνητοφωνημένα — είτε μετά· και εξαναγκάστηκε να φύγει από τη Θεολογική Σχολή, με πρόωρη συνταξιοδότηση για πολλούς και διαφορετικούς λόγους. Δεν ήταν παρόν, έτσι, και έκανε και κριτική των έργων αυτών. Εντάξει, υπάρχουν πολλοί παράγοντες· οι άλλοι είχαν επηρεαστεί τόσο πολύ από τη δυτική θεολογία, που δεν μπορούσαν να αποδεχθούν αυτά που έλεγε ο Ρωμανίδης με απόλυτο τρόπο.
Τώρα, σε αναφορά γι’ αυτό — το ξέρω, θα σας κάνω μια αποκάλυψη, πρώτη φορά θα το πω, δεν το είπα ποτέ δημόσια. Ένα βιβλίο μου, το 1985, δημοσιεύθηκε, Ορθόδοξη ψυχοθεραπεία. Αυτό το ετοίμαζα για διατριβή. Λοιπόν, και πήγα στη Θεολογική Σχολή να ζητήσω το θέμα, πώς μπορεί να περάσει, και μου είπαν ότι πρώτον θα σου αλλάξουμε τον τίτλο — ενώ ο τίτλος έκανε θραύση μετά, και ήδη η Αμερικανική Ψυχολογική Εταιρεία το συμπεριέλαβε μέσα σε έναν ογκώδη τόμο που μιλάει για τα θέματα αυτά, πώς το λένε, Εγχειρίδιο ψυχοθεραπείας και θρησκευτικής επικοινωνίας, και το βάζει μέσα και εισήγαγε τον όρο «Orthodox psychotherapy» — τότε ήταν: «Τι θα πει Ορθόδοξη ψυχοθεραπεία;». Και δεύτερον, ότι η αναφορά στον Ρωμανίδη πρέπει να σβήσει. Κι εγώ δεν δέχτηκα να το υποβάλω για διατριβή. Γιατί να δεχθώ να προδώσω από πού πήρα την ιδέα, και την ιδέα από εκείνον; Και βέβαια το βιβλίο αυτό δεν έγινε διατριβή, και δεν με ενδιαφέρει· μεταφράστηκε σε είκοσι γλώσσες, σε πολλές γλώσσες, και γίνονται διατριβές πάνω σε αυτό. Στην ίδια Θεολογική Σχολή υπάρχει διατριβή που έγινε, που κατά βάση αντέγραψε το βιβλίο μου και πέρασε. Δεν υπάρχει περίπτωση· είναι μια προσωπική, ας το πω, εμπειρία.
— Να κλείσουμε με την κυρία Μαυροσκά, επειδή δεν έχουμε πολύ χρόνο· πολύ σύντομη ερωτησούλα.
— Έχουμε χρόνο μέχρι μία η ώρα.
— Πολύ σύντομη. Έχω από το «κοντρόλ» άλλη ενημέρωση, κύριε Παναγόπουλε, ευχαριστώ. Έχουμε σύμπτωση. Αν δεν έχετε αντίρρηση, κύριε Πρόεδρε, να κλείσουμε με τελευταία ερώτηση — και άλλως είναι και η κυρία που πρέπει να…
— Ευχαριστώ λοιπόν. Σε ένα σημείο είπατε για τις επιστολές του πατρός Ρωμανίδη προς τον πατέρα Γεώργιο Φλορόφσκι και αναφέρατε ότι εκεί μέσα εκφράζεται η αγωνία και των δύο για τα θεολογικά και εκκλησιαστικά δρώμενα της εποχής τους.
Αυτά τα θέματα θεωρείτε ότι ισχύουν μέχρι και σήμερα; Υπάρχουν οι ίδιες αγωνίες; Και αν ναι;
Ο πατήρ Γεώργιος Φλορόφσκι ήταν μεγάλος θεολόγος και μάλιστα, σε ένα βιβλίο που έγραψε ο Μπλέιν και έχει δημοσιευθεί και μεταφραστεί στα ελληνικά, εκεί φαίνεται η αγωνία την οποία είχε ο πατήρ Γεώργιος Φλορόφσκι για τα θέματα των διαλόγων. Ήταν στο Παγκόσμιο Συμβούλιο Εκκλησιών, ήταν υπέρ των διαλόγων, και ο Ρωμανίδης ήταν υπέρ των διαλόγων. Δεν είμαστε εναντίον — κι εγώ είμαι υπέρ των διαλόγων· δεν είμαστε εναντίον των διαλόγων, δεν έχουμε τον αυτοαπομονωτισμό· πρέπει να γίνονται διάλογοι. Το θέμα είναι ποια είναι η βάση των διαλόγων αυτών.
Η αγωνία τους τότε εκφραζόταν για το Παγκόσμιο Συμβούλιο Εκκλησιών· ήταν στο «Πίστη και Τάξη». Είχε αρχίσει ο Φλορόφσκι στο Παγκόσμιο Συμβούλιο Εκκλησιών, μετά από το «Πίστη και Τάξη» πήγαν σε άλλα, στα κοινωνικά θέματα· είχε μια αγωνία ο Φλορόφσκι ότι ξεφεύγει από τον θεολογικό διάλογο και πάει στα κοινωνικά και στα ηθικά και στα πολιτιστικά κλπ., και λίγο τον «παρόπλισαν» και από το Παγκόσμιο Συμβούλιο Εκκλησιών τον Φλορόφσκι. Και ο Ρωμανίδης υφίστατο και το ίδιο, και είχαν μια αγωνία γι’ αυτό το θέμα.
Πρώτον αυτό. Τη δεύτερη αγωνία που είχαν, την είχαν για τις ρωσικές απόψεις περί θεολογίας. Ξέρετε, ο Φλορόφσκι αγωνίστηκε πολύ εναντίον των ρωσικών απόψεων του Αλεξίου Χομιακόφ και, αργότερα, του Μπουλγκάκοφ, που μιλούσε για το ότι στον Θεό υπάρχει μία ουσία που είναι ανεξάρτητη θεότητα — η Σοφία, μάλλον· η «σοφιoλογία» του Μπουλγκάκοφ. Και ήρθε σε αντίθεση ο Φλορόφσκι εκεί, στο Ινστιτούτο του Αγίου Σεργίου, και από εκεί έφυγε, πήγε στην Αμερική. Τον έστειλε όμως ο Ρωμανίδης στον Άγιο Σεργίο για να σπουδάσει, και παρέμεινε εκεί εξάμηνο και πήρε από εκεί ένα πτυχίο, και μελέτησε, και εκεί έγραψε το κείμενο για τον Αλέξιο Χομιακόφ.
Και η αγωνία (τους) ήταν ότι η ρωσική θεολογία του Αλεξίου Χομιακόφ, η οποία πέρασε στον Άγιο Σεργίο και κυρίως στηρίχθηκε στην αγάπη και στην ελευθερία — απλώς, ελευθερία και αγάπη — και στην οντολογία του προσώπου, η οποία οντολογία ξεκινάει από τον γερμανικό ιδεαλισμό, τον υπαρξισμό, την ψυχολογία και περνάει και μέσα στη θεολογία· αυτή την έννοια του προσώπου ως ελευθερίας και αγάπης, κτλ., τα είπα, είχαν αγωνία γι’ αυτά τα θέματα.
Και, βεβαίως, είχαν τη μεγάλη αγωνία και τη μεγάλη συνταύτιση για το πού πάνε οι θεολογικές σπουδές στην Αμερική, στο Holy Cross. Δηλαδή, τι έβλεπαν εκεί και οι δύο — αυτό έρχεται και εδώ, στην Ελλάδα, τώρα — αλλά εκεί το βλέπουμε καθαρά: ότι υπήρχαν δύο παραδόσεις. Η μία, των Ρωμαιοκαθολικών, με τη σχολαστική θεολογία, και η δεύτερη, των Προτεσταντών, η οποία πήρε τη σχολαστική θεολογία και πήγαινε στην Καινή Διαθήκη, Παλαιά και Καινή Διαθήκη, και εξουδετέρωναν όλους αυτούς τους αιώνες.
Λοιπόν, και έβλεπε και ο ένας και ο άλλος ότι δεν υπήρχαν κριτήρια ορθόδοξα· δηλαδή, εάν ο Ορθόδοξος ήθελε να μιλήσει για να δει τι είναι οι Ρωμαιοκαθολικοί, έπαιρνε τα επιχειρήματα των Προτεσταντών εναντίον των Ρωμαιοκαθολικών, και αν ήθελε να δει τι λένε οι Προτεστάντες, έπαιρνε τα επιχειρήματα των Ρωμαιοκαθολικών εναντίον των Προτεσταντών. Και έλεγε: μα, δεν έχουμε δικά μας επιχειρήματα, δεν έχουμε δική μας θεολογική βάση.
Και έψαχναν — και αυτό έκανε και ο Φλορόφσκι με το Επιστροφή στους Πατέρες κτλ. — και ήδη, στα τελευταία κείμενά του, τόνιζε πάρα πολύ τη Φιλοκαλία. Δεν το ανέπτυξε πάρα πολύ· αυτό το πέρασε ο πατήρ Ιωάννης Ρωμανίδης.
Λοιπόν, και (τόνιζαν) ότι η Ορθόδοξη Εκκλησία έχει δικά της ερμηνευτικά κλειδιά· έχει δικά της ερμηνευτικά κριτήρια, με τα οποία ερμηνεύει και κρίνει και τους μεν και τους δε.
Και υπάρχει ένα πάρα πολύ ωραίο κείμενο του Ρωμανίδη, «Ορθόδοξες σπουδές, ορθόδοξη θεολογία στην Αμερική», και άλλα κείμενα, τα οποία, εντάξει, δεν έχουν μελετηθεί επαρκώς. Και εγώ θέλω να εκφράσω τη λύπη μου — με την ευχή αυτή — διότι υπάρχουν μερικοί θεολόγοι που απομονώνουν μια φράση· κάπου διάβασαν μια φράση του Ρωμανίδη που ίσως ήταν λίγο απόλυτη και παρεξηγήσιμη. Δεν την αναλύουν, δεν την εντάσσουν μέσα σε όλη την προοπτική της θεολογίας του και απορρίπτουν συλλήβδην τον Ρωμανίδη. Δηλαδή, λένε: «Ο Ρωμανίδης μιλάει για τη μετρήσιμη χάρη, με την κάθαρση, σαν τον βουδισμό». Δεν είναι αυτό ο Ρωμανίδης, «η μετρήσιμη χάρη». Ή ότι ο Ρωμανίδης τονίζει ότι μπορούμε με τα μηχανήματα να δούμε αν υπάρχει άκτιστη (χάρη). Δεν είναι γι’ αυτό το πράγμα ο Ρωμανίδης.
Προηγουμένως — γι’ αυτό σας το διάβασα, επίτηδες το διάβασα — λέει ότι χρησιμοποιούμε το παράδειγμα αυτό για να δούμε πώς ο αστρονόμος βλέπει τα άστρα, χρησιμοποιεί το τηλεσκόπιο και παρατηρεί, ως παράδειγμα· αλλά στη θεολογία είναι απερίγραπτη (η πραγματικότητα), ούτε τηλεσκόπιο έχουμε, κτιστά μέσα· είναι απερίγραπτη· και δεν μπορεί με κτιστά μέσα — γι’ αυτό μιλούσε για τον νου και μιλούσε για τον οφθαλμό — του δίνεται η άκτιστη ενέργεια του Θεού.
Σήμερα δε, στην εποχή μας, που διαβάζονται και δημοσιεύονται κείμενα του Αγίου Παϊσίου, του Αγίου Σωφρονίου, του Αγίου Ιωσήφ του Ησυχαστού, του Αγίου Εφραίμ του Κατουνακιώτη, βλέπουμε: αυτά που λέει ο Ρωμανίδης, σε όλα τα λένε αυτοί. Ας πούμε, υπάρχουν μερικοί που λένε: «Ο Ρωμανίδης λέει ότι όταν κατεβεί ο νους στην καρδιά, εκεί πέρα γίνεται ένα μπαλάκι». Είναι εμπειρία. Ξέρω σήμερα εμπειρική διδασκαλία που λέει — επειδή είχα μια επικοινωνία με τη γερόντισσα Γαλακτία της Κρήτης και είχα εκεί μάλιστα αλληλογραφία — της είπα: «Τι ρωτούσαν; Τι είναι η νοερά προσευχή;» Και έλεγε: «Ξέρετε, δεν ξέρω τι είναι, αλλά είναι μια βοή· ακούγεται μια βοή· το Άγιο Πνεύμα είναι βοή· ακόμη και κάποτε αυτό μπαίνει μέσα στην καρδιά σαν μια μικρή μπαλίτσα και γυρνάει, γυρνάει μέσα στην καρδιά, λέγοντας το όνομα του Χριστού». Πού ήξερε αυτή για τον Ρωμανίδη; Δεν είχε διαβάσει τον Ρωμανίδη. Δηλαδή, θέλω να πω ότι αυτά που έλεγε ο Ρωμανίδης σήμερα επιβεβαιώνονται στην πράξη από τους ίδιους τους ησυχαστές Αγίους.
Να ευχαριστήσουμε από καρδιάς τον Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη για την τιμή της παρουσίας του, της διδασκαλίας του, της εισηγήσεώς του και της αναλύσεως που ακολούθησε. Εγώ, προσωπικά, εύχομαι να σας ξαναδούμε το ταχύτερο δυνατό εδώ στη Σχολή και να σας ξανακούσουμε. Και να ευχαριστήσουμε και το έτερο μέλος της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας μας, τον Μητροπολίτη Καστορίας, που μας τίμησε με την παρουσία του.
Και την αποφώνηση της σημερινής συνεδρίασης του επιμορφωτικού κύκλου θα την κάνει ο Διευθυντής Σπουδών, κ. Παπαθανασίου. Να προσθέσω μόνο — οι ευχαριστίες είναι αυτονόητες — και για την προθυμία της επισκέψεως του Σεβασμιωτάτου και για τον κόπο της θεολογικής παρουσίασης. Να προσθέσω ότι, από πλευράς του επιμορφωτικού κύκλου, ευχόμαστε καλά Χριστούγεννα· από πλευράς του επιμορφωτικού κύκλου — έχουμε μαθητήματα της Σχολής ακόμα, έτσι· και πρόγραμμα θα βγει, θα ανακοινωθεί εγκαίρως για το νέο έτος. Να είμαστε όλοι καλά.
ΚΑΙ ΤΕΛΙΚΑ Η ΑΓΩΝΙΑ ΤΟΥ ΑΝΑΠΑΥΘΗΚΕ ΜΕ ΤΗΝ ΑΠΟΔΟΧΗ ΤΩΝ ΜΟΝΟΦΥΣΙΤΩΝ ΣΑΝ ΟΡΘΟΔΟΞΩΝ. ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΑΝΤΙΚΑΤΑΣΤΗΣΕΙ ΤΟΥΣ ΠΑΤΕΡΕΣ; Ο ΙΕΡΟΘΕΟΣ ΒΛΑΧΟΣ ΕΙΝΑΙ Η ΚΑΛΥΤΕΡΗ ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΡΩΜΑΝΙΔΗ ΚΑΙ ΤΟΥ ΦΛΩΡΟΦΣΚΙ.
ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΑΥΤΗΣ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΘΑ ΤΟ ΔΟΥΜΕ ΣΥΝΤΟΜΑ. ΑΠΛΩΣ ΑΡΧΙΣΕ ΣΤΗΝ ΝΙΚΑΙΑ.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου