PAUL FRIEDLȀNDER, ΠΛΑΤΩΝ (179)

  Συνέχεια από: Πέμπτη 27 Νοεμβρίου 2025

PAUL FRIEDLȀNDER
ΠΛΑΤΩΝ
ΤΡΙΤΟΣ ΤΟΜΟΣ
ΤΑ ΠΛΑΤΩΝΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ –
ΔΕΥΤΕΡΗ ΚΑΙ ΤΡΙΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ
ΤΡΙΤΗ ΜΕΣΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ: ΤΟ ΟΨΙΜΟ ΕΡΓΟ
ΠΡΩΤΗ ΟΜΑΔΑ ΔΙΑΛΟΓΩΝ : Η ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ

28. Φίληβος 

Φίληβος

(Ή περί ηδονής, Ηθικός)

III 2. 64 B–66 D

Αφού η μεικτή ζωή της ηδονής και της γνώσεως της αλήθειας (όπως εκτέθηκε στο δεύτερο μέρος) και το γένος του όντος που προκύπτει από τη σύμμειξη του πέρατος και του απείρου (αντικείμενο του πρώτου μέρους) έχουν, τρόπον τινά, ταυτιστεί, τίθεται πλέον το ερώτημα: ποια είναι η αιτία της μείξεως καθαυτής; Ή, με άλλα λόγια, τι είναι εκείνο που καθιστά τη μείξη αγαθή, άρα και τεταγμένη, «πραγματική»;
Πρέπει να σημειωθεί ότι αυτό που έχουμε ενώπιόν μας δεν είναι ένα αδιαμόρφωτο άθροισμα, ένα αδιακρίτως συσσωρευμένο σύνολο, αλλά μια γνήσια «μείξη». Αιτίες της είναι, λοιπόν, το μέτρο (μέτρον) και η αναλογία ή συμμετρία (σύμμετρος φύσις – συμμετρία). Έτσι, το «Αγαθό» που καταδιώκουμε βρίσκει καταφύγιο στο «Ωραίο», αφού η συμμετρία και η αναλογία αποτελούν τα γνωρίσματα του κάλλους ή, όπως λέγει ο Σωκράτης, «του κάλλους και της αρετής» (χωρίς αυτό να σημαίνει ότι το κάλλος πρέπει να αναχθεί απλώς σε ένα «αισθητικό» φαινόμενο και η αρετή απλώς σε ένα «ηθικό»).
Εδώ, ωστόσο, όπως σε ένα σύμβολο, ερχόμαστε αντιμέτωποι με ένα θεμελιώδες γεγονός: δεν είναι δυνατόν να συλλάβει κανείς το Αγαθό καθόλου «σε μία και μόνη μορφή» (μιᾷ ἰδέᾳ τὸ ἀγαθὸν θηρεῦσαι). Αυτό διαφωτίζει την προηγούμενη νύξη στη «μαντεία» (μαντευτέον) του Αγαθού και το γεγονός ότι εδώ βρισκόμαστε «στον προθάλαμο, στο προαύλιο του Αγαθού». Αναλογιζόμενοι το πρότυπο του Αγαθού στην Πολιτεία, δεν θα μπορούσαμε να αναμένουμε κάτι διαφορετικό. Ωστόσο, όπως ακριβώς τότε είχαμε καταλήξει να βλέπουμε μόνο τον καρπό του, έτσι και εδώ θα πρέπει να αρκεστούμε στο ότι το συλλάβαμε συγκεκριμένα (σαν μέσα από τη διάθλαση ενός πρίσματος) σε τρεις μορφές. Δεν μας επιτρέπεται η είσοδος στο εσωτερικό της κατοικίας του Τέλειου Αγαθού. Η υπερβατικότητα παραμένει ως έχει· μπορούμε όμως να τη «μαντέψουμε».
Αφού επιτευχθεί αυτή η κορυφή, αναζωπυρώνεται η αντιδικία ανάμεσα στην ηδονή και στη γνώση: «ποιο από τα δύο μοιάζει περισσότερο με το Αγαθό και η κατοχή του είναι πιο αγαπητή σε ανθρώπους και θεούς» (65 A 8 κ.ε.).
Το ζήτημα αυτό είχε ήδη προηγουμένως λυθεί εις βάρος της ηδονής, έτσι ώστε κατά την επανεμφάνισή του δεν ενδιαφέρει μια νέα απόφαση υπέρ ή κατά, αλλά —αφού ο λόγος έχει εξεταστεί σε σχέση με τους τρεις τρόπους του Είναι— η ανάδυση μιας νέας αρμονίας.
Πρώτον, ο λόγος είναι συγγενής προς την αλήθεια ή και ταυτίζεται με αυτήν. Έτσι, αφού ο λόγος είχε αποδειχθεί μια υψηλή δύναμη στο πρώτο μέρος του διαλόγου (το οντολογικό), συγκλίνει πλέον οριστικά στη σφαίρα του Αγαθού.
Δεύτερον, ο λόγος είναι συγγενής προς το μέτρο και την αναλογία. Όπου υπάρχει κάποια μορφή τάξης, αυτή είναι έργο του λόγου.
Και, τρίτον, ο λόγος αποτελεί μέρος του κάλλους.

Ο νεαρός Πρώταρχος γνωρίζει από την ίδια του την εμπειρία ότι η ηδονή αντιτίθεται στον λόγο από κάθε άποψη: όσο ισχυρότερη είναι η ηδονή τόσο περισσότερο μπορεί να παραπλανήσει· η ηδονή είναι χωρίς μέτρο· η ηδονή είναι συχνά ευτελής και κρύβεται από ντροπή. Δεν παραπέμπεται εδώ, για μια ακόμη φορά, στη διαμάχη περί της αληθινής και της ψευδούς Αφροδίτης, η οποία λειτουργούσε ως θεμελιώδες διακοσμητικό μοτίβο σε όλο το πρώτο μέρος του διαλόγου;

Συμπερασματικά, οι ύψιστες μορφές του Είναι, η γνώση και η ηδονή που εξετάζονται στον Φίληβο, συνοψίζονται και ταξινομούνται εκ νέου σε ένα σύστημα αποτελούμενο από πέντε βαθμίδες:
1. Το βασίλειο του μέτρου. Εδώ έχουν τον τόπο τους όλα τα «πέρατα» (τα «όρια») και όλες οι μορφές.
2. Το βασίλειο της αναλογίας, της συμμετρίας, του κάλλους και της τελειότητας. Εδώ ανήκουν η κοινωνία, η πολλαπλότητα στην ενότητα, ο κόσμος του πεπερασμένου.
3. Νους και σκέψη. Αυτός είναι ο τόπος της αλήθειας υπό τρεις όψεις: η ορθότητα του νοείν, η «ἀλήθεια» ως ἀποκάλυψη του είναι (Heidegger), και η αλήθεια του ανθρώπινου εἶναι-ἐν-τῷ-κόσμῳ, της ύπαρξης.
4. Οι γνώσεις μέσα στην ψυχή. Μια φθίνουσα τάξη εκτείνεται από τις επιμέρους επιστήμες στις τέχνες, στα επαγγέλματα και, τέλος, στις αληθείς δόξες.
5. Οι καθαρές ηδονές της ψυχής. Και εδώ υπάρχει φθίνουσα τάξη, από εκείνες που συνοδεύουν την καθαρή γνώση έως εκείνες που συνδέονται με τις πιο καθαρές αισθήσεις. Στην ίδια αυτή ομάδα μπορούν να ενταχθούν και οι ηδονές που μνημονεύθηκαν προηγουμένως (63 E 4–5), δηλαδή όσες συνδέονται με την υγεία, τη σωφροσύνη και την αρετή γενικότερα.
Δεν χρειάζεται να ειπωθεί ότι στον Πλάτωνα αυτό το σύστημα δεν απαντά ασφαλώς γραμμένο ως δόγμα σε κάποιο δογματικό κείμενο, έστω κι αν προσθέτει τη σποραδική παρατήρηση «δεν θα απέχεις πολύ από την αλήθεια» (66 B 6). Ωστόσο, βλέπουμε και πάλι, διατεταγμένα σε ιεραρχική τάξη, τα ύψιστα βασίλεια του Είναι, του λόγου και της ηδονής. Το σύστημα αυτό αποκτά το οριστικά ανθρώπινο —ή υπαρξιακό— νόημά του χάρη στη νοούμενη εντός του ηθική προσταγή: έτσι πρέπει να Είσαι.

III 3. 66 D–67 B.
Μόλις το σύστημα περιγραφεί, ο κύκλος του διαλόγου κλείνει στην ολότητά του επιστρέφοντας στο αρχικό θέμα της αγωνιστικής συνάντησης· ανακηρύσσεται ο νικητής και διακηρύσσεται το πρωτείο του φιλοσοφικού «αισθητηρίου», της φιλοσοφικής «αίσθησης» έναντι των δοξασιών της μάζας που είναι αφοσιωμένη στην ηδονή.

Και αν, επομένως, το συμπέρασμα «κατακρημνίζεται» από τα ύψη που κατακτήθηκαν στο αρχικό επίπεδο, αυτό δεν συμβαίνει μόνο για τυπικούς λόγους, αλλά αποσκοπεί στο να υποδηλώσει ότι κάθε οντολογία και κάθε μεταφυσική δεν μπορούν παρά να επιστρέφουν στον «πραγματισμό» της καθημερινής ζωής, από τον οποίο αναδύθηκαν. Το ερώτημα για το πώς πρέπει να ζει κανείς, τόσο απλό και όμως τόσο καθολικά καθοριστικό, οδηγεί αναγκαστικά στην ανάπτυξη μιας έρευνας για τα γένη του Είναι, η οποία μας φέρνει στο πρόθυρο της οικίας του Αγαθού. Ωστόσο, αυτή η ανάβαση έχει νόημα μόνο εφόσον επιστρέφει, με μια απάντηση, στο ερώτημα από το οποίο εκκίνησε.