Συνέχεια από: Πέμπτη 4 Δεκεμβρίου 2025
Meister Eckhart Η γέννηση του «Γερμανικού Μυστικισμού» από το πνεύμα της αραβικής φιλοσοφίας 1
Του Kurt Flasch, Εκδόσεις: C. H. Beck, 2013
Αυτό το βιβλίο μεταβάλλει την εικόνα του Eckhart μέσω νέων πραγματολογικών αποδείξεων. Δεν κατασκευάζει μια νέα «παράδοση», αλλά ανασυνθέτει μια τεκμηριώσιμη, πολυκύμαντη φιλοσοφική συζήτηση. Η μέθοδος, επομένως, δεν είναι η διαίσθηση ή ο συνειρμός, αλλά η ιστορικο-φιλολογική απόδειξη. Στο πλαίσιο αυτό καθίσταται φανερό ότι, με τη μεσολάβηση του Albertus Magnus και του Dietrich von Freiberg, ο Άραβας φιλόσοφος Averroes διαδραματίζει κεντρικό ρόλο στη σκέψη του Eckhart. Δεν πρόκειται εδώ για την παρουσία ή την ποσότητα παραθεμάτων από τον Averroes, αλλά για τη λειτουργία των θεωριών του Averroes ως επιχειρημάτων μέσα στη σκέψη του Eckhart.
Μέσω του Albert και του Dietrich του ανοίχθηκε ένα αραβοεβραϊκό πνευματικό περιβάλλον, στο οποίο έχουν σημασία και ο Avicenna καθώς και ο Moses Maimonides. Με συνεκτική φιλολογική επιχειρηματολογία, ο Flasch σκιαγραφεί μια νέα, ασυνήθιστη εικόνα του Meister Eckhart.
Ο Kurt Flasch, γεννημένος το 1930, θεωρείται ο σημαντικότερος Γερμανός ιστορικός της μεσαιωνικής φιλοσοφίας. Εδώ και πάνω από μισό αιώνα έχει παρουσιάσει πολυάριθμες λόγιες μελέτες, από τις οποίες πολλές έχουν καταστεί έργα αναφοράς του κλάδου. Οι εισαγωγές του στη μεσαιωνική φιλοσοφία κατέστησαν το πεδίο αυτό προσιτό και σε ένα ευρύτερο κοινό. Ο Kurt Flasch έχει τιμηθεί με πολλές διακρίσεις, μεταξύ των οποίων το 2000 με το Sigmund-Freud-Preis για επιστημονική πρόζα, το 2009 με το Hannah-Arendt-Preis, το 2010 με το Lessing-Preis για την κριτική, καθώς και με το Essay-Preis Tractatus, και το 2012 με το Joseph-Breitbach-Preis.
Περιεχόμενα
Του Kurt Flasch, Εκδόσεις: C. H. Beck, 2013
Αυτό το βιβλίο μεταβάλλει την εικόνα του Eckhart μέσω νέων πραγματολογικών αποδείξεων. Δεν κατασκευάζει μια νέα «παράδοση», αλλά ανασυνθέτει μια τεκμηριώσιμη, πολυκύμαντη φιλοσοφική συζήτηση. Η μέθοδος, επομένως, δεν είναι η διαίσθηση ή ο συνειρμός, αλλά η ιστορικο-φιλολογική απόδειξη. Στο πλαίσιο αυτό καθίσταται φανερό ότι, με τη μεσολάβηση του Albertus Magnus και του Dietrich von Freiberg, ο Άραβας φιλόσοφος Averroes διαδραματίζει κεντρικό ρόλο στη σκέψη του Eckhart. Δεν πρόκειται εδώ για την παρουσία ή την ποσότητα παραθεμάτων από τον Averroes, αλλά για τη λειτουργία των θεωριών του Averroes ως επιχειρημάτων μέσα στη σκέψη του Eckhart.
Μέσω του Albert και του Dietrich του ανοίχθηκε ένα αραβοεβραϊκό πνευματικό περιβάλλον, στο οποίο έχουν σημασία και ο Avicenna καθώς και ο Moses Maimonides. Με συνεκτική φιλολογική επιχειρηματολογία, ο Flasch σκιαγραφεί μια νέα, ασυνήθιστη εικόνα του Meister Eckhart.
Ο Kurt Flasch, γεννημένος το 1930, θεωρείται ο σημαντικότερος Γερμανός ιστορικός της μεσαιωνικής φιλοσοφίας. Εδώ και πάνω από μισό αιώνα έχει παρουσιάσει πολυάριθμες λόγιες μελέτες, από τις οποίες πολλές έχουν καταστεί έργα αναφοράς του κλάδου. Οι εισαγωγές του στη μεσαιωνική φιλοσοφία κατέστησαν το πεδίο αυτό προσιτό και σε ένα ευρύτερο κοινό. Ο Kurt Flasch έχει τιμηθεί με πολλές διακρίσεις, μεταξύ των οποίων το 2000 με το Sigmund-Freud-Preis για επιστημονική πρόζα, το 2009 με το Hannah-Arendt-Preis, το 2010 με το Lessing-Preis για την κριτική, καθώς και με το Essay-Preis Tractatus, και το 2012 με το Joseph-Breitbach-Preis.
Περιεχόμενα
Πρόλογος
Εισαγωγή: Eckhart-Wilder
I. Κόσμοι ζωής: Cordoba
Paris
II. Averroes χωρίς Averroismus
III. Albert der Große: άνοιγμα προς τον αραβικό κόσμο
IV. Dietrich von Freiberg: μια νέα μεταφυσική
V. Eckhart και Averroes
VI. Eckhart και Avicenna
VII. Eckhart και Rabbi Moyses
VIII. Ό,τι έπρεπε να αποδειχθεί
Σημειώσεις
Πρόλογος
Το ενδιαφέρον για τον Meister Eckhart αυξάνεται. Υπάρχουν γι’ αυτό καλοί λόγοι. Ωστόσο, η εικόνα του ταλαντεύεται μέσα στην ιστορία. Πέθανε το 1328. Ο ίδιος, τα έργα του και οι σκέψεις του αποτελούν ένα ιστορικό αντικείμενο. Υπάρχουν αντιστάσεις απέναντι σε αυτή την απλή διαπίστωση. Από την εποχή του Ρομαντισμού πολλοί προσπάθησαν να τον μεταφέρουν στη δική τους εκάστοτε επικαιρότητα. Όμως ανήκει οριστικά και αμετάκλητα στον χρόνο γύρω στο 1300. Γι’ αυτό το βιβλίο επιχειρεί μια ιστορική εισαγωγή στα κεντρικά μοτίβα της σκέψης του.
Αποφεύγει τις εκτεταμένες συνειρμικές προσεγγίσεις. Δεν πραγματεύεται τον Eckhart και τον Fichte, τον Eckhart και τον Nietzsche ή τον Eckhart και τον Ζεν-Βουδισμό. Αναζητεί τη σκέψη του Eckhart στο αποδείξιμο ιστορικό της πλαίσιο. Παρακολουθεί την αντιπαράθεσή του με συγγραφείς που αποδεδειγμένα διάβασε και εν μέρει γνώρισε προσωπικά. Πρόκειται για ένα σύνθετο δίκτυο. Για την περιγραφή του θα ήταν δυνατά και άλλα σημεία εκκίνησης, όπως ο Augustinus, ο Dionysius Areopagita ή ο Thomas von Aquino. Χωρίς να αρνούμαι τη σημασία αυτών των συγγραφέων ή έστω να την υποτιμώ, επιλέγω ως αφετηρία τον Άραβα στοχαστή Ibn Rushd, τον δικό μας Averroes, και δείχνω ότι ο Averroes, προετοιμασμένος μέσω του διαμεσολαβητικού έργου του Albert και του Dietrich von Freiberg, ενέπνευσε ουσιώδεις διανοητικές συλλήψεις του Eckhart. Στη συνέχεια διευρύνω σταδιακά το πλαίσιο και περιγράφω τη σχέση του Eckhart με τον Avicenna και με τον εβραίο στοχαστή Moses Maimonides.
Φυσικά δεν ισχυρίζομαι ότι ο Eckhart και ο Averroes, ο Dietrich και ο Albert σκέφτηκαν «το ίδιο». Το βιβλίο μου περιγράφει με μικρά βήματα την αποδείξιμη ενασχόληση του Albert, του Dietrich και του Eckhart με αραβοεβραϊκά ερεθίσματα. Εντοπίζει φιλοσοφικές σκέψεις και δείχνει μικρό ενδιαφέρον για αφηρημένες ιστορικιστικές ετικέτες όπως «γερμανικός μυστικισμός» ή «σχολή του Albert». Προσπαθώ να κρατήσω τέτοιες κατατάξεις σε απόσταση. Με ενδιαφέρει το τι ακριβώς σκεφτόταν. Προσκαλώ σε μια νέα θέαση του στοχαστή Eckhart.
Στη Δύση, για στέρεους λόγους, το ενδιαφέρον για τον αραβικό κόσμο έχει αναζωπυρωθεί. Εν μέρει έχει γίνει μόδα. Από αυτή την κατηγορία θεωρώ τον εαυτό μου απαλλαγμένο. Όταν πριν από πολλά χρόνια έθεσα ως έργο ζωής την έρευνα της φιλοσοφικής σκέψης μεταξύ Augustinus και Machiavelli, άρχισε το κυνήγι μου για τα λατινικά κείμενα των αραβοεβραίων στοχαστών. Τότε κυριαρχούσε ανάμεσά μας ένας δυτικισμός, που σήμερα θα τον ονομάζαμε «ευρωκεντρισμό». Ως αντίβαρο, από το 1961 και εξής προχώρησα σε ανατυπώσεις σπάνιων παλαιών εκδόσεων των λατινικών κειμένων: ο Avicenna, Paris 1508, εμφανίστηκε ξανά στη Frankfurt το 1961· τα έργα του Averroes, Venedig 1562, επανεκδόθηκαν στη Frankfurt το 1962· και ο Dux neutrorum του Moses Maimonides, Paris 1520, ακολούθησε στη Frankfurt το 1964. Οι ανατυπώσεις μου βρίσκονται σήμερα σε ολόκληρο τον κόσμο, χρησιμοποιούνται ακόμη και αποτελούν τη βάση των κειμένων της παρούσας εργασίας, η οποία έχει προετοιμαστεί μακροχρόνια.
Τέλος, θα ήθελα να απευθύνω ένα αίτημα στους αναγνώστες μου: ας μη με κατηγορήσουν εκείνοι ή εκείνες υπερβολικά γρήγορα για σχολαστικότητα ή έλλειψη διακριτικότητας, αλλά ας λάβουν υπόψη ότι το θέμα μου και το επίπεδο της συζήτησης απαιτούν τεκμηρίωση με κείμενα. Αυτή δεν υπάρχει χωρίς λατινικά αποσπάσματα. Παρ’ όλα αυτά προσπάθησα να συνοψίζω κάθε φορά σύντομα το περιεχόμενο των παραθεμάτων και να διαμορφώσω το κείμενό μου έτσι ώστε, αν χρειαστεί, να μπορεί να διαβαστεί απρόσκοπτα ακόμη και χωρίς αυτά.
Δεν θέλησα να μεταφράσω τα ξενόγλωσσα παραθέματα που προηγούνται του βιβλίου ως μότο. Θα ήθελα έναν αναγνώστη που να τα μεταφράσει ή να τα αποκρυπτογραφήσει ή να τα αναθέσει προς μετάφραση και να αναρωτηθεί με ένα μειδίαμα γιατί βρέθηκαν σε εκείνο ακριβώς το σημείο. Είναι πασσάλοι φράχτη που οριοθετούν το πεδίο της εργασίας μου. Με πασσάλους φράχτη δεν χαιρετά κανείς.
Mainz, 1 Νοεμβρίου 2005
Kurt Flasch
Προμετωπίδα
«Ήταν οι Άραβες που υπήρξαν οι δάσκαλοι και οι παιδαγωγοί της λατινικής Δύσης.»
Alexandre Koyré,
Études d'histoire de la pensée scientifique,
Paris 1973, σ. 25.
Εισαγωγή: Eckhart-Wilder
I. Κόσμοι ζωής: Cordoba
Paris
II. Averroes χωρίς Averroismus
III. Albert der Große: άνοιγμα προς τον αραβικό κόσμο
IV. Dietrich von Freiberg: μια νέα μεταφυσική
V. Eckhart και Averroes
VI. Eckhart και Avicenna
VII. Eckhart και Rabbi Moyses
VIII. Ό,τι έπρεπε να αποδειχθεί
Σημειώσεις
Πρόλογος
Το ενδιαφέρον για τον Meister Eckhart αυξάνεται. Υπάρχουν γι’ αυτό καλοί λόγοι. Ωστόσο, η εικόνα του ταλαντεύεται μέσα στην ιστορία. Πέθανε το 1328. Ο ίδιος, τα έργα του και οι σκέψεις του αποτελούν ένα ιστορικό αντικείμενο. Υπάρχουν αντιστάσεις απέναντι σε αυτή την απλή διαπίστωση. Από την εποχή του Ρομαντισμού πολλοί προσπάθησαν να τον μεταφέρουν στη δική τους εκάστοτε επικαιρότητα. Όμως ανήκει οριστικά και αμετάκλητα στον χρόνο γύρω στο 1300. Γι’ αυτό το βιβλίο επιχειρεί μια ιστορική εισαγωγή στα κεντρικά μοτίβα της σκέψης του.
Αποφεύγει τις εκτεταμένες συνειρμικές προσεγγίσεις. Δεν πραγματεύεται τον Eckhart και τον Fichte, τον Eckhart και τον Nietzsche ή τον Eckhart και τον Ζεν-Βουδισμό. Αναζητεί τη σκέψη του Eckhart στο αποδείξιμο ιστορικό της πλαίσιο. Παρακολουθεί την αντιπαράθεσή του με συγγραφείς που αποδεδειγμένα διάβασε και εν μέρει γνώρισε προσωπικά. Πρόκειται για ένα σύνθετο δίκτυο. Για την περιγραφή του θα ήταν δυνατά και άλλα σημεία εκκίνησης, όπως ο Augustinus, ο Dionysius Areopagita ή ο Thomas von Aquino. Χωρίς να αρνούμαι τη σημασία αυτών των συγγραφέων ή έστω να την υποτιμώ, επιλέγω ως αφετηρία τον Άραβα στοχαστή Ibn Rushd, τον δικό μας Averroes, και δείχνω ότι ο Averroes, προετοιμασμένος μέσω του διαμεσολαβητικού έργου του Albert και του Dietrich von Freiberg, ενέπνευσε ουσιώδεις διανοητικές συλλήψεις του Eckhart. Στη συνέχεια διευρύνω σταδιακά το πλαίσιο και περιγράφω τη σχέση του Eckhart με τον Avicenna και με τον εβραίο στοχαστή Moses Maimonides.
Φυσικά δεν ισχυρίζομαι ότι ο Eckhart και ο Averroes, ο Dietrich και ο Albert σκέφτηκαν «το ίδιο». Το βιβλίο μου περιγράφει με μικρά βήματα την αποδείξιμη ενασχόληση του Albert, του Dietrich και του Eckhart με αραβοεβραϊκά ερεθίσματα. Εντοπίζει φιλοσοφικές σκέψεις και δείχνει μικρό ενδιαφέρον για αφηρημένες ιστορικιστικές ετικέτες όπως «γερμανικός μυστικισμός» ή «σχολή του Albert». Προσπαθώ να κρατήσω τέτοιες κατατάξεις σε απόσταση. Με ενδιαφέρει το τι ακριβώς σκεφτόταν. Προσκαλώ σε μια νέα θέαση του στοχαστή Eckhart.
Στη Δύση, για στέρεους λόγους, το ενδιαφέρον για τον αραβικό κόσμο έχει αναζωπυρωθεί. Εν μέρει έχει γίνει μόδα. Από αυτή την κατηγορία θεωρώ τον εαυτό μου απαλλαγμένο. Όταν πριν από πολλά χρόνια έθεσα ως έργο ζωής την έρευνα της φιλοσοφικής σκέψης μεταξύ Augustinus και Machiavelli, άρχισε το κυνήγι μου για τα λατινικά κείμενα των αραβοεβραίων στοχαστών. Τότε κυριαρχούσε ανάμεσά μας ένας δυτικισμός, που σήμερα θα τον ονομάζαμε «ευρωκεντρισμό». Ως αντίβαρο, από το 1961 και εξής προχώρησα σε ανατυπώσεις σπάνιων παλαιών εκδόσεων των λατινικών κειμένων: ο Avicenna, Paris 1508, εμφανίστηκε ξανά στη Frankfurt το 1961· τα έργα του Averroes, Venedig 1562, επανεκδόθηκαν στη Frankfurt το 1962· και ο Dux neutrorum του Moses Maimonides, Paris 1520, ακολούθησε στη Frankfurt το 1964. Οι ανατυπώσεις μου βρίσκονται σήμερα σε ολόκληρο τον κόσμο, χρησιμοποιούνται ακόμη και αποτελούν τη βάση των κειμένων της παρούσας εργασίας, η οποία έχει προετοιμαστεί μακροχρόνια.
Τέλος, θα ήθελα να απευθύνω ένα αίτημα στους αναγνώστες μου: ας μη με κατηγορήσουν εκείνοι ή εκείνες υπερβολικά γρήγορα για σχολαστικότητα ή έλλειψη διακριτικότητας, αλλά ας λάβουν υπόψη ότι το θέμα μου και το επίπεδο της συζήτησης απαιτούν τεκμηρίωση με κείμενα. Αυτή δεν υπάρχει χωρίς λατινικά αποσπάσματα. Παρ’ όλα αυτά προσπάθησα να συνοψίζω κάθε φορά σύντομα το περιεχόμενο των παραθεμάτων και να διαμορφώσω το κείμενό μου έτσι ώστε, αν χρειαστεί, να μπορεί να διαβαστεί απρόσκοπτα ακόμη και χωρίς αυτά.
Δεν θέλησα να μεταφράσω τα ξενόγλωσσα παραθέματα που προηγούνται του βιβλίου ως μότο. Θα ήθελα έναν αναγνώστη που να τα μεταφράσει ή να τα αποκρυπτογραφήσει ή να τα αναθέσει προς μετάφραση και να αναρωτηθεί με ένα μειδίαμα γιατί βρέθηκαν σε εκείνο ακριβώς το σημείο. Είναι πασσάλοι φράχτη που οριοθετούν το πεδίο της εργασίας μου. Με πασσάλους φράχτη δεν χαιρετά κανείς.
Mainz, 1 Νοεμβρίου 2005
Kurt Flasch
Προμετωπίδα
«Ήταν οι Άραβες που υπήρξαν οι δάσκαλοι και οι παιδαγωγοί της λατινικής Δύσης.»
Alexandre Koyré,
Études d'histoire de la pensée scientifique,
Paris 1973, σ. 25.
«Αυτή όμως η διαμάχη είναι εξαιρετικά δύσκολη. Και δεν πρέπει να γίνονται δεκτοί σε αυτήν παρά μόνον όσοι έχουν τραφεί με τη φιλοσοφία· διότι όλοι οι άλλοι μπορούν βέβαια να ακούν τις λέξεις, αλλά δεν είναι κατάλληλοι για να κατανοήσουν το νόημά τους. Σχεδόν ολόκληρη η ομάδα όσων μιλούν για την ψυχή έχει μετατοπιστεί στο να μιλά γι’ αυτήν σύμφωνα με τη φαντασία.»
Albertus Magnus, De unitate intellectus, Praelibatio,
εκδ. A. Hufnagel, Editio Coloniensis XVII,
Münster 1975, σ. 3b.
«Τα νέα και τα σπάνια ερεθίζουν την ψυχή πιο ευχάριστα από τα συνηθισμένα, ακόμη κι αν εκείνα ήταν καλύτερα και σπουδαιότερα.»
Meister Eckhart,
Prologus generalis in opus tripartitum,
αρ. 2, LW 1, 149, 1–2.
«Πάντα έβρισκα», είπε ο Goethe γελώντας, «ότι είναι καλό να ξέρει κανείς κάτι.»
Προς τον Eckermann, 17 Φεβρουαρίου 1831.
Εισαγωγή: Εικόνες του Eckhart
Φαίνεται να τους χωρίζουν ολόκληροι κόσμοι, τους δύο στοχαστές των οποίων τη σύνδεση εξετάζουμε κατ’ αρχάς: εκεί, στην Córdoba, ο μουσουλμάνος Averroes, ιατρός και νομικός, στον οποίο το σχολαστικό του σχόλιο στον Αριστοτέλη χάρισε τον τίτλο Commentator, και ο οποίος, ακόμη κι αν δεν υπήρξε εχθρός και των τριών μεσογειακών θρησκειών, απέρριψε ωστόσο για φιλοσοφικούς λόγους ειδικά χριστιανικά δόγματα όπως τη δημιουργία εκ του μηδενός, την Τριάδα και την Ενσάρκωση· ο κύριος εχθρός των χριστιανών απολογητών από περίπου το 1260 και ο πατέρας σχεδόν όλων των αιρέσεων του 14ου αιώνα. Εδώ, στο Paris, στην Köln και στο Straßburg, ο χριστιανός θεολόγος Eckhart, μάγιστρος του πλέον επιφανoύς χριστιανικού πανεπιστημίου, από το οποίο πήρε και τον τίτλο «Meister», μοναχός σε υψηλά αξιώματα, που ποτέ δεν θέλησε να είναι αιρετικός, κήρυκας και ποιμενάρχης ψυχών, προφήτης της γερμανικής εσωτερικότητας, προ-προτεστάντης, ο μυστικιστής, του οποίου την πνευματική καταγωγή προτιμούν να ανάγουν στη Hildegard von Bingen, τον Bernhard von Clairvaux ή τη Mechtild von Magdeburg, παρά στην αραβική φιλοσοφία.
Ανεπίδεκτη αμφισβήτησης είναι η θρησκευτική, πολιτισμική και γεωγραφική απόσταση· προστίθεται σε αυτήν και η χρονική: ο Averroes πέθανε το 1198, ο Eckhart το 1328. Ανάμεσά τους μεσολαβούν 130 χρόνια εντονότατης πνευματικής εξέλιξης. Ιδίως μεταξύ 1265 και 1330 αυτή απέκτησε τόσο ραγδαίο ρυθμό, ώστε ορισμένοι σύγχρονοι φίλοι του Μεσαίωνα θεωρούν μια τέτοια συγκρουσιακή δυναμική ως μη μεσαιωνική. Δεν την αναμένουν σε μια εποχή που τη φαντάζονται ιδεολογικά ενιαία και γι’ αυτό δεν την αναζητούν καν. Άλλοι την καταγράφουν απλώς ως παρακμή και διάλυση των υψηλομεσαιωνικών συνθέσεων.[ΤΟ 1204 ΕΠΕΣΕ Η ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΛΕΗΛΑΤΗΘΗΚΕ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΟΥΣ]
Παρά όλες τις ιστορικές διαφορές, που αποκλείουν το να θελήσει κανείς να «παράγει» τον Eckhart από τον Averroes, θα ήθελα να φέρω κοντά τους δύο στοχαστές· όχι όμως με τον τρόπο των συνδυαστικών τεχνασμάτων της παλαιότερης γερμανικής επιστήμης του πνεύματος, η οποία επικαλούνταν μια διαισθητικά συλλαμβανόμενη πνευματική συγγένεια και κατόρθωνε να συνδυάζει τον Eckhart τόσο με τον Ζεν-Βουδισμό όσο και με τον Nietzsche, αλλά με έγγραφα στο χέρι. Πρόκειται για φιλολογικο-ιστορική έρευνα, για αποδείξεις της συγκεκριμένης λειτουργίας των κειμένων του Averroes, και στη συνέχεια και του Avicenna και του Moses Maimonides, στη λατινική Δύση. Δεν επιθυμώ να διευρύνω υπάρχουσες ιστοριογραφικές κατηγορίες όπως «Avicennismus» ή «Averroismus» και να τις εφαρμόσω στον Eckhart, αλλά να τις αναστείλω μεθοδολογικά. Ο Eckhart δεν ήταν «Averroist», αν με αυτόν τον όρο εννοείται, όπως συνήθως, ένας συγγραφέας που υποστηρίζει την αιωνιότητα του κόσμου και τη μοναδικότητα του δυνατού νοῦ για όλους τους ανθρώπους. Αυτές οι δύο αιρέσεις, στις οποίες εκκλησιαστικοί άνδρες και θεολόγοι αφιέρωσαν πολλή προσοχή, με ενδιαφέρουν μόνον παρεμπιπτόντως.
Ωστόσο, σημειώνω εξαρχής: όταν ο πάπας Johannes XXII., στις 27 Μαρτίου 1329, καταδίκασε τον Eckhart με επίσημο τρόπο, άνοιξε τον κατάλογο των 28 πλανών του Eckhart με τρεις θέσεις σχετικά με την αιωνιότητα του κόσμου. Ο πάπας και η επιτροπή του τοποθέτησαν έτσι τον Eckhart κοντά στον «Averroismus». Οι πάπες όμως έχουν άλλα καθήκοντα και άλλες οπτικές από τους ιστορικούς των ιδεών· γι’ αυτό η επιχειρηματολογία μου δεν στηρίζεται στην παπική καταδίκη, αλλά αποκλειστικά στα κείμενα των αραβικών στοχαστών Avicenna και Averroes και του εβραίου φιλοσόφου Moses Maimonides, τα οποία ήταν διαθέσιμα στη λατινική γλώσσα γύρω στο 1300.
Και έπειτα υπάρχει ακόμη το φοβερό χάσμα των 130 ετών. Δεν υπήρξε κανένας μοναχικός διάλογος πνευμάτων του Eckhart με τον στοχαστή από την Córdoba, που να γεφυρώνει αυτό το χάσμα. Ανάμεσα στον Eckhart και τον Averroes χρειάστηκαν στάδια διαμεσολάβησης. Ο Eckhart σκεφτόταν και έγραφε μέσα σε ένα ακόμη λίγο ερευνημένο πνευματικό περιβάλλον. Σήμερα διαγράφεται καθαρά η χρονική και προσωπική του εγγύτητα προς τον Albertus Magnus και τον Dietrich von Freiberg. Διαμορφώθηκε επίσης από τις συνθήκες ζωής και τους κανονισμούς της επαρχίας του τάγματός του. Αυτοί τον προώθησαν αλλά και τον περιόρισαν ταυτόχρονα. Στο τάγμα του, το οποίο κατά το δεύτερο μισό του 13ου αιώνα ανήλθε στην κυρίαρχη πνευματική δύναμη του λατινικού Δυτικού κόσμου, ξέσπασε μετά τον θάνατο του Thomas von Aquino το 1274 μια εσωτερική διαμάχη: έπρεπε ο Thomas von Aquino να καταστεί ο δεσμευτικός διδάσκαλος του τάγματος; Στην γερμανική επαρχία υπήρξαν αντιστάσεις, που μπορούσαν να επικαλεστούν τον Albert. Οι ηγετικές μορφές τους ήταν ο Dietrich και ο Eckhart. Σε αυτή τη σύγκρουση διακυβευόταν το ερώτημα ποια χρήση επιτρεπόταν να κάνουν οι χριστιανοί στοχαστές της εποχής γύρω στο 1300 από ελληνο-αραβο-εβραϊκά ερεθίσματα.
Η αποστολή μου γίνεται πιο σύνθετη. Γι’ αυτό δίνω εδώ κατ’ αρχάς μια επισκόπηση όσων ακολουθούν: Μετά από μια εισαγωγή για τη διαφορετικότητα των κόσμων ζωής του Averroes και του Eckhart, ακολουθούν έξι βήματα. Πρώτον, διαβάζω τον Averroes ως φιλόσοφο. Διαχωρίζω τον Averroes από τον «Averroismus» και θέτω μεθοδολογικά σε δεύτερο πλάνο τις θεολογικές λογοκρισίες του λεγόμενου Averroismus. Θα ήταν όμως ανιστόρητο να θελήσει κανείς να πηδήξει απευθείας από τον Averroes στον Eckhart· υπήρξαν ενδιάμεσα στάδια που πρέπει να ληφθούν υπόψη. Γι’ αυτό, δεύτερον, μελετώ τον Albertus Magnus και εξετάζω πώς τοποθετήθηκε απέναντι στον Averroes. Εκεί μετρούν μόνο τα κείμενα του Albert και όχι ο αγιογραφικός θρύλος του Albert ως «φίλου» του Thomas von Aquino. Τη νεοσχολαστική επινόηση μιας ενιαίας αλβερτο-θωμιστικής φιλοσοφίας την αφήνω κατά μέρος. Στη συνέχεια, τρίτον, εξετάζω τη συνάφεια ανάμεσα στον Eckhart και τον Dietrich von Freiberg. Τα έργα του τελευταίου εκδόθηκαν από το 1977 έως το 1985 σε τέσσερις τόμους, η προσωπική του σχέση με τον κατά περίπου 15 χρόνια νεότερο Eckhart έχει τεκμηριωθεί με ακρίβεια από τον Loris Sturlese, όμως αυτή η γνώση έχει αξιοποιηθεί στην ερμηνεία του Eckhart μόνον αποσπασματικά και, ως προς την παρουσία του Averroes, καθόλου. Αυτό αναλαμβάνει να καλύψει ένα τέταρτο στάδιο εργασίας, το οποίο τεκμηριώνει την παρουσία του Averroes σε κεντρικές διδασκαλίες του Eckhart. Πέμπτον, το ενδιαφέρον στρέφεται στον Avicenna και, έκτον, στον Moses Maimonides μέσα στη σκέψη του Eckhart.
Σε αυτές τις διεργασίες τα λατινικά συγγράμματα του Eckhart αποκτούν, έναντι των γερμανικών του κειμένων, μεθοδολογική προτεραιότητα: οριοθετούν με μεγαλύτερη ακρίβεια τη διανοητική του θέση απέναντι σε προδρόμους και συγχρόνους· παραθέτουν και ερμηνεύουν τις αυθεντίες του· χρησιμοποιούν μια επεξεργασμένη ορολογία και τεχνική επιχειρηματολογίας. Μόνον αυτά επιτρέπουν την ανασύνθεση των αυθεντικών πλαισίων διαλόγου του Eckhart, τα οποία είναι αναγκαία για να τοποθετηθούν τα γερμανικά του κείμενα στο πρωτογενές τους συμφραζόμενο. Σε αυτή την εργασία έχουν συμβάλει κορυφαίοι ειδικοί της μεσαιωνικής φιλοσοφίας: Alain de Libera, Ruedi Imbach, Burkhard Mojsisch και Loris Sturlese. Αν κάποιος Γερμανός φιλόλογος, προκειμένου να συνεχίσει να εφαρμόζει στον Eckhart την κατηγορία του «μυστικισμού», θελήσει να συμπεράνει από τη μεθοδολογία μας ότι υποτιμούμε τα γερμανικά κείμενα του Eckhart, αυτό δεν μας αφορά. Το αντίθετο αποδεικνύεται, το αργότερο, από τη Lectura Eckhardi, Stuttgart 1998 κ.ε. Εμείς απλώς αποκαθιστούμε μεθοδολογικά το αποδείξιμο διεθνές πλαίσιο.
Έτσι καθίσταται σαφές τι επιδιώκω εδώ: παρουσιάζω τον Eckhart στο πραγματικό πλαίσιο της εργασίας του. Διαφορετικά δεν υπάρχει ιστορική εισαγωγή στον ιστορικό Meister Eckhart. Εντοπίζω το δίκτυο μέσα στο οποίο μπόρεσε να αναπτύξει τις σκέψεις του. Πρόκειται για τεράστια σώματα κειμένων: Averroes 16 τόμοι, Albert 36 τόμοι, Dietrich τέσσερις τόμοι, Eckhart περίπου οκτώ τόμοι. Προστίθενται ο Avicenna και ο Moses Maimonides, καθώς και ο Thomas von Aquino, ο Bonaventura και άλλοι σύγχρονοι, όπως ο Heinrich von Gent και ο Gottfried von Fontaines. Η έρευνα σημαντικών θεματικών πεδίων αυτών των συγγραφέων εκκρεμεί εν μέρει ακόμη, και δεν είναι δυνατή χωρίς ακριβή γνώση του Αριστοτέλη, του Αυγουστίνου και του Πρόκλου. Σε αυτό το δάσος γεγονότων και καθηκόντων ανοίγω έξι διαδρομές. Το ότι στην πραγματικότητα όλα ήταν πιο σύνθετα είναι αυτονόητο.
Albertus Magnus, De unitate intellectus, Praelibatio,
εκδ. A. Hufnagel, Editio Coloniensis XVII,
Münster 1975, σ. 3b.
«Τα νέα και τα σπάνια ερεθίζουν την ψυχή πιο ευχάριστα από τα συνηθισμένα, ακόμη κι αν εκείνα ήταν καλύτερα και σπουδαιότερα.»
Meister Eckhart,
Prologus generalis in opus tripartitum,
αρ. 2, LW 1, 149, 1–2.
«Πάντα έβρισκα», είπε ο Goethe γελώντας, «ότι είναι καλό να ξέρει κανείς κάτι.»
Προς τον Eckermann, 17 Φεβρουαρίου 1831.
Εισαγωγή: Εικόνες του Eckhart
Φαίνεται να τους χωρίζουν ολόκληροι κόσμοι, τους δύο στοχαστές των οποίων τη σύνδεση εξετάζουμε κατ’ αρχάς: εκεί, στην Córdoba, ο μουσουλμάνος Averroes, ιατρός και νομικός, στον οποίο το σχολαστικό του σχόλιο στον Αριστοτέλη χάρισε τον τίτλο Commentator, και ο οποίος, ακόμη κι αν δεν υπήρξε εχθρός και των τριών μεσογειακών θρησκειών, απέρριψε ωστόσο για φιλοσοφικούς λόγους ειδικά χριστιανικά δόγματα όπως τη δημιουργία εκ του μηδενός, την Τριάδα και την Ενσάρκωση· ο κύριος εχθρός των χριστιανών απολογητών από περίπου το 1260 και ο πατέρας σχεδόν όλων των αιρέσεων του 14ου αιώνα. Εδώ, στο Paris, στην Köln και στο Straßburg, ο χριστιανός θεολόγος Eckhart, μάγιστρος του πλέον επιφανoύς χριστιανικού πανεπιστημίου, από το οποίο πήρε και τον τίτλο «Meister», μοναχός σε υψηλά αξιώματα, που ποτέ δεν θέλησε να είναι αιρετικός, κήρυκας και ποιμενάρχης ψυχών, προφήτης της γερμανικής εσωτερικότητας, προ-προτεστάντης, ο μυστικιστής, του οποίου την πνευματική καταγωγή προτιμούν να ανάγουν στη Hildegard von Bingen, τον Bernhard von Clairvaux ή τη Mechtild von Magdeburg, παρά στην αραβική φιλοσοφία.
Ανεπίδεκτη αμφισβήτησης είναι η θρησκευτική, πολιτισμική και γεωγραφική απόσταση· προστίθεται σε αυτήν και η χρονική: ο Averroes πέθανε το 1198, ο Eckhart το 1328. Ανάμεσά τους μεσολαβούν 130 χρόνια εντονότατης πνευματικής εξέλιξης. Ιδίως μεταξύ 1265 και 1330 αυτή απέκτησε τόσο ραγδαίο ρυθμό, ώστε ορισμένοι σύγχρονοι φίλοι του Μεσαίωνα θεωρούν μια τέτοια συγκρουσιακή δυναμική ως μη μεσαιωνική. Δεν την αναμένουν σε μια εποχή που τη φαντάζονται ιδεολογικά ενιαία και γι’ αυτό δεν την αναζητούν καν. Άλλοι την καταγράφουν απλώς ως παρακμή και διάλυση των υψηλομεσαιωνικών συνθέσεων.[ΤΟ 1204 ΕΠΕΣΕ Η ΠΟΛΗ ΚΑΙ ΛΕΗΛΑΤΗΘΗΚΕ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΟΥΣ]
Παρά όλες τις ιστορικές διαφορές, που αποκλείουν το να θελήσει κανείς να «παράγει» τον Eckhart από τον Averroes, θα ήθελα να φέρω κοντά τους δύο στοχαστές· όχι όμως με τον τρόπο των συνδυαστικών τεχνασμάτων της παλαιότερης γερμανικής επιστήμης του πνεύματος, η οποία επικαλούνταν μια διαισθητικά συλλαμβανόμενη πνευματική συγγένεια και κατόρθωνε να συνδυάζει τον Eckhart τόσο με τον Ζεν-Βουδισμό όσο και με τον Nietzsche, αλλά με έγγραφα στο χέρι. Πρόκειται για φιλολογικο-ιστορική έρευνα, για αποδείξεις της συγκεκριμένης λειτουργίας των κειμένων του Averroes, και στη συνέχεια και του Avicenna και του Moses Maimonides, στη λατινική Δύση. Δεν επιθυμώ να διευρύνω υπάρχουσες ιστοριογραφικές κατηγορίες όπως «Avicennismus» ή «Averroismus» και να τις εφαρμόσω στον Eckhart, αλλά να τις αναστείλω μεθοδολογικά. Ο Eckhart δεν ήταν «Averroist», αν με αυτόν τον όρο εννοείται, όπως συνήθως, ένας συγγραφέας που υποστηρίζει την αιωνιότητα του κόσμου και τη μοναδικότητα του δυνατού νοῦ για όλους τους ανθρώπους. Αυτές οι δύο αιρέσεις, στις οποίες εκκλησιαστικοί άνδρες και θεολόγοι αφιέρωσαν πολλή προσοχή, με ενδιαφέρουν μόνον παρεμπιπτόντως.
Ωστόσο, σημειώνω εξαρχής: όταν ο πάπας Johannes XXII., στις 27 Μαρτίου 1329, καταδίκασε τον Eckhart με επίσημο τρόπο, άνοιξε τον κατάλογο των 28 πλανών του Eckhart με τρεις θέσεις σχετικά με την αιωνιότητα του κόσμου. Ο πάπας και η επιτροπή του τοποθέτησαν έτσι τον Eckhart κοντά στον «Averroismus». Οι πάπες όμως έχουν άλλα καθήκοντα και άλλες οπτικές από τους ιστορικούς των ιδεών· γι’ αυτό η επιχειρηματολογία μου δεν στηρίζεται στην παπική καταδίκη, αλλά αποκλειστικά στα κείμενα των αραβικών στοχαστών Avicenna και Averroes και του εβραίου φιλοσόφου Moses Maimonides, τα οποία ήταν διαθέσιμα στη λατινική γλώσσα γύρω στο 1300.
Και έπειτα υπάρχει ακόμη το φοβερό χάσμα των 130 ετών. Δεν υπήρξε κανένας μοναχικός διάλογος πνευμάτων του Eckhart με τον στοχαστή από την Córdoba, που να γεφυρώνει αυτό το χάσμα. Ανάμεσα στον Eckhart και τον Averroes χρειάστηκαν στάδια διαμεσολάβησης. Ο Eckhart σκεφτόταν και έγραφε μέσα σε ένα ακόμη λίγο ερευνημένο πνευματικό περιβάλλον. Σήμερα διαγράφεται καθαρά η χρονική και προσωπική του εγγύτητα προς τον Albertus Magnus και τον Dietrich von Freiberg. Διαμορφώθηκε επίσης από τις συνθήκες ζωής και τους κανονισμούς της επαρχίας του τάγματός του. Αυτοί τον προώθησαν αλλά και τον περιόρισαν ταυτόχρονα. Στο τάγμα του, το οποίο κατά το δεύτερο μισό του 13ου αιώνα ανήλθε στην κυρίαρχη πνευματική δύναμη του λατινικού Δυτικού κόσμου, ξέσπασε μετά τον θάνατο του Thomas von Aquino το 1274 μια εσωτερική διαμάχη: έπρεπε ο Thomas von Aquino να καταστεί ο δεσμευτικός διδάσκαλος του τάγματος; Στην γερμανική επαρχία υπήρξαν αντιστάσεις, που μπορούσαν να επικαλεστούν τον Albert. Οι ηγετικές μορφές τους ήταν ο Dietrich και ο Eckhart. Σε αυτή τη σύγκρουση διακυβευόταν το ερώτημα ποια χρήση επιτρεπόταν να κάνουν οι χριστιανοί στοχαστές της εποχής γύρω στο 1300 από ελληνο-αραβο-εβραϊκά ερεθίσματα.
Η αποστολή μου γίνεται πιο σύνθετη. Γι’ αυτό δίνω εδώ κατ’ αρχάς μια επισκόπηση όσων ακολουθούν: Μετά από μια εισαγωγή για τη διαφορετικότητα των κόσμων ζωής του Averroes και του Eckhart, ακολουθούν έξι βήματα. Πρώτον, διαβάζω τον Averroes ως φιλόσοφο. Διαχωρίζω τον Averroes από τον «Averroismus» και θέτω μεθοδολογικά σε δεύτερο πλάνο τις θεολογικές λογοκρισίες του λεγόμενου Averroismus. Θα ήταν όμως ανιστόρητο να θελήσει κανείς να πηδήξει απευθείας από τον Averroes στον Eckhart· υπήρξαν ενδιάμεσα στάδια που πρέπει να ληφθούν υπόψη. Γι’ αυτό, δεύτερον, μελετώ τον Albertus Magnus και εξετάζω πώς τοποθετήθηκε απέναντι στον Averroes. Εκεί μετρούν μόνο τα κείμενα του Albert και όχι ο αγιογραφικός θρύλος του Albert ως «φίλου» του Thomas von Aquino. Τη νεοσχολαστική επινόηση μιας ενιαίας αλβερτο-θωμιστικής φιλοσοφίας την αφήνω κατά μέρος. Στη συνέχεια, τρίτον, εξετάζω τη συνάφεια ανάμεσα στον Eckhart και τον Dietrich von Freiberg. Τα έργα του τελευταίου εκδόθηκαν από το 1977 έως το 1985 σε τέσσερις τόμους, η προσωπική του σχέση με τον κατά περίπου 15 χρόνια νεότερο Eckhart έχει τεκμηριωθεί με ακρίβεια από τον Loris Sturlese, όμως αυτή η γνώση έχει αξιοποιηθεί στην ερμηνεία του Eckhart μόνον αποσπασματικά και, ως προς την παρουσία του Averroes, καθόλου. Αυτό αναλαμβάνει να καλύψει ένα τέταρτο στάδιο εργασίας, το οποίο τεκμηριώνει την παρουσία του Averroes σε κεντρικές διδασκαλίες του Eckhart. Πέμπτον, το ενδιαφέρον στρέφεται στον Avicenna και, έκτον, στον Moses Maimonides μέσα στη σκέψη του Eckhart.
Σε αυτές τις διεργασίες τα λατινικά συγγράμματα του Eckhart αποκτούν, έναντι των γερμανικών του κειμένων, μεθοδολογική προτεραιότητα: οριοθετούν με μεγαλύτερη ακρίβεια τη διανοητική του θέση απέναντι σε προδρόμους και συγχρόνους· παραθέτουν και ερμηνεύουν τις αυθεντίες του· χρησιμοποιούν μια επεξεργασμένη ορολογία και τεχνική επιχειρηματολογίας. Μόνον αυτά επιτρέπουν την ανασύνθεση των αυθεντικών πλαισίων διαλόγου του Eckhart, τα οποία είναι αναγκαία για να τοποθετηθούν τα γερμανικά του κείμενα στο πρωτογενές τους συμφραζόμενο. Σε αυτή την εργασία έχουν συμβάλει κορυφαίοι ειδικοί της μεσαιωνικής φιλοσοφίας: Alain de Libera, Ruedi Imbach, Burkhard Mojsisch και Loris Sturlese. Αν κάποιος Γερμανός φιλόλογος, προκειμένου να συνεχίσει να εφαρμόζει στον Eckhart την κατηγορία του «μυστικισμού», θελήσει να συμπεράνει από τη μεθοδολογία μας ότι υποτιμούμε τα γερμανικά κείμενα του Eckhart, αυτό δεν μας αφορά. Το αντίθετο αποδεικνύεται, το αργότερο, από τη Lectura Eckhardi, Stuttgart 1998 κ.ε. Εμείς απλώς αποκαθιστούμε μεθοδολογικά το αποδείξιμο διεθνές πλαίσιο.
Έτσι καθίσταται σαφές τι επιδιώκω εδώ: παρουσιάζω τον Eckhart στο πραγματικό πλαίσιο της εργασίας του. Διαφορετικά δεν υπάρχει ιστορική εισαγωγή στον ιστορικό Meister Eckhart. Εντοπίζω το δίκτυο μέσα στο οποίο μπόρεσε να αναπτύξει τις σκέψεις του. Πρόκειται για τεράστια σώματα κειμένων: Averroes 16 τόμοι, Albert 36 τόμοι, Dietrich τέσσερις τόμοι, Eckhart περίπου οκτώ τόμοι. Προστίθενται ο Avicenna και ο Moses Maimonides, καθώς και ο Thomas von Aquino, ο Bonaventura και άλλοι σύγχρονοι, όπως ο Heinrich von Gent και ο Gottfried von Fontaines. Η έρευνα σημαντικών θεματικών πεδίων αυτών των συγγραφέων εκκρεμεί εν μέρει ακόμη, και δεν είναι δυνατή χωρίς ακριβή γνώση του Αριστοτέλη, του Αυγουστίνου και του Πρόκλου. Σε αυτό το δάσος γεγονότων και καθηκόντων ανοίγω έξι διαδρομές. Το ότι στην πραγματικότητα όλα ήταν πιο σύνθετα είναι αυτονόητο.
Συνεχίζεται
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου