Συνέχεια από 6 Οκτωβρίου 2025
Η γένεση της δυτικής έννοιας της ψυχής
Του Francesco Sarri
Με εισαγωγή του Giovanni Reale
Δεύτερη έκδοση πλήρως αναθεωρημένη, Vita e Pensiero, 1997
Εισαγωγή γ
6. Με ποια κριτήρια πρέπει να διαβάζονται και να ερμηνεύονται οι πηγές που μας πληροφορούν για τη σκέψη του Σωκράτη
Ας προχωρήσουμε στο δεύτερο από τα σοβαρά ερμηνευτικά σφάλματα στα οποία υπέπεσαν οι μελετητές του Σωκράτη, δηλαδή στη θέση του Γίγκον, σύμφωνα με την οποία γνωρίζουμε για τον Σωκράτη λιγότερα απ’ όσα γνωρίζουμε για τους προσωκρατικούς, διότι από τον ίδιο δεν κατέχουμε ούτε ένα απόσπασμα, ενώ οι διάφορες πηγές βρίσκονται μεταξύ τους σε σοβαρές αντιφάσεις και, επομένως, είναι εντελώς αναξιόπιστες.
Και όμως, το βιβλίο του Γίγκον είναι εξαιρετικό, καθώς αποτελεί ένα αληθινό υπόδειγμα εσφαλμένης θέσης που παρουσιάζεται με τρόπο άψογο.
Ας δούμε εν συντομία ποιος είναι ο συλλογισμός του.
Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη αποτελούν μια παρωδία του Σωκράτη, η οποία περιέχει γνήσιες κατηγορίες εναντίον του· ωστόσο πρόκειται για έργο φαντασίας, γεμάτο δραματουργικές επινοήσεις, που το καθιστούν –όπως λέγεται– άνευ ιστορικής αξίας.
Ο Πλάτων, αντιθέτως, μετατρέπει τον Σωκράτη σε σύμβολο του αληθινού διαλεκτικού, του ηθικού ήρωα, του εγκρατούς, του δίκαιου, του σοφού και, μάλιστα, του μοναδικού αληθινού πολιτικού. Επιπλέον, βάζει στο στόμα του Σωκράτη μεγάλο μέρος από τις δικές του διδασκαλίες. Συνεπώς, δεν υπάρχει κανένα κριτήριο που να επιτρέπει τη διάκριση ανάμεσα σε ό,τι ανήκει πράγματι στον Σωκράτη και σε ό,τι ανήκει στον Πλάτωνα.
Ο Ξενοφών, από την άλλη, υπήρξε μαθητής του Σωκράτη μόνο για σύντομο διάστημα στα νεανικά του χρόνια και συνέγραψε τα σωκρατικά του έργα σε προχωρημένη ηλικία. Παρουσιάζει δε τη σκέψη του Σωκράτη με τρόπο περιορισμένο και στο απλό επίπεδο της κοινής λογικής. Έτσι προκύπτει η εικόνα ενός στοχαστή που καθιστά ακατανόητη την εχθρότητα που συνάντησε ο Σωκράτης στους Αθηναίους και τους λόγους για τους οποίους καταδικάστηκε σε θάνατο.
Οι Σωκρατικοί που ίδρυσαν τις λεγόμενες «μικρές σωκρατικές σχολές» δεν παρουσιάζουν παρά μόνο μερικές ακτίνες της σκέψης του Σωκράτη, οι οποίες, στις περισσότερες περιπτώσεις, έχουν αλλοιωθεί μέσα από τα πρίσματα που μεταβάλλουν τις αρχικές τους τροχιές.
Ο Αριστοτέλης, τέλος, που δεν υπήρξε άμεσος μαθητής του Σωκράτη, παρουσιάζει τη σωκρατική σκέψη διαμορφώνοντάς την σύμφωνα με τις κατηγορίες του δικού του φιλοσοφικού συστήματος.
Επομένως, η εύρεση ενός ελάχιστου κοινού παρονομαστή που να συνδέει αυτές τις διαφορετικές πηγές είναι εξαιρετικά δύσκολη και, κατά τον Γίγκον, απολύτως αδύνατη.
Ωστόσο, ως προς αυτό, μπορεί να γίνει μια πρώτη πολύ σημαντική παρατήρηση: η εξαιρετική μεγαλοσύνη του Σωκράτη δεν μπορούσε να γίνει αντιληπτή παρά μόνο με διαφορετικό τρόπο κάθε φορά, ανάλογα με τις δυνατότητες της προσωπικότητας που τον δεχόταν. Περισσότερο από κάθε άλλη περίπτωση, εδώ επιβεβαιώνεται η αλήθεια της ρήσης quidquid recipitur ad modum recipientis recipitur («κάθε τι γίνεται δεκτό σύμφωνα με τον τρόπο του αποδέκτη»).
Επομένως, ένα από τα κριτήρια έρευνας των πηγών πρέπει να συνίσταται ακριβώς σε αυτό: στον εντοπισμό των παραμέτρων σύμφωνα με τις οποίες η κάθε πηγή φιλτράρει τα σωκρατικά μηνύματα και των τρόπων με τους οποίους τα αξιολογεί· και, κατά συνέπεια, στην αποκωδικοποίηση αυτών των μηνυμάτων με την αποδέσμευσή τους από τα εν λόγω φίλτρα. Προχωρώντας κατ’ αυτόν τον τρόπο, αναπόφευκτα έρχεται στο φως ένας ελάχιστος κοινός παρονομαστής.
Όμως αυτό το κριτήριο δεν μπορεί να εφαρμοστεί σωστά παρά μόνο σε συνέργεια με ένα δεύτερο, πιο σύνθετο κριτήριο, το οποίο αποτελεί τον κύριο άξονα του έργου του Σάρρι, τον οποίο θα ήθελα να συνοψίσω εν συντομία, προκειμένου να προετοιμάσω τον αναγνώστη κατάλληλα για την ανάγνωση του βιβλίου.
7. Η ανάλυση της έννοιας της ψυχής “πριν” και “μετά” τον Σωκράτη ως κλειδί για την ανασύνθεση της σωκρατικής σκέψης.
Μια σειρά ερευνών, που πραγματοποιήθηκαν κυρίως κατά το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, κατέστησε πλήρως κατανοητή τη μεγάλη σημασία των μελετών σχετικά με την εξέλιξη των σημασιών των όρων σε συνάρτηση με την εξέλιξη του πολιτισμού και των μέσων επικοινωνίας. Πολλές φορές γίνεται το λάθος να πιστεύεται ότι η σημασία ορισμένων λέξεων που εκφράζουν θεμελιώδεις έννοιες είναι ακριβώς εκείνη που είχαν ανέκαθεν.
Και όμως, μερικές φορές συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο. Ιδιαιτέρως διαφωτιστικό είναι, για ακόμη μια φορά, ένα απόσπασμα του Havelock. Εξηγώντας πώς γεννήθηκε η θεωρία του και, συγκεκριμένα, προσπαθώντας να διευκρινίσει τους λόγους της πολεμικής που εξαπέλυσε ο Πλάτων εναντίον της ποίησης στο όνομα της κουλτούρας του προφορικού λόγου, ο μελετητής επισημαίνει τα εξής:
«Στο μεταξύ, νέες παρορμήσεις για επανεξέταση της ιστορίας αυτού που ονομάζουμε “αρχαϊκή φιλοσοφία” άρχισαν να εμφανίζονται σε ένα νέο πεδίο, με τη δημοσίευση αρκετών μελετών σχετικά με τη χρήση του αρχαϊκού λεξιλογίου. Εδώ ήταν το άρθρο The Socratic Doctrine of the Soul του Burnet που άνοιξε τον δρόμο, δείχνοντας ότι μια ιδέα η οποία θεωρούνταν συνήθως θεμελιώδης για κάθε μορφή θεωρητικής δραστηριότητας, στην πραγματικότητα πιθανότατα επινοήθηκε κατά το δεύτερο μισό του 5ου αιώνα. Η μονογραφία του Stenzel για τον Σωκράτη, που δημοσιεύτηκε στην Pauly-Wissowa το 1927, συμπλήρωσε αυτή τη διαίσθηση, προτείνοντας τη γενική θέση ότι ο σωκρατισμός υπήρξε ουσιαστικά ένα πείραμα ενίσχυσης της γλώσσας — η ανακάλυψη ότι η γλώσσα, όταν χρησιμοποιείται αποτελεσματικά, έχει τη δύναμη όχι μόνο να ορίζει αλλά και να ελέγχει την πράξη. Οι μελέτες των Snell και von Fritz επισήμαναν ότι η ορολογία που χρησιμοποιούν ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης, επιχειρώντας να προσδιορίσουν με ακρίβεια τις διάφορες λειτουργίες της συνείδησης σε κατηγορίες που εμείς θεωρούμε αυτονόητες, έπρεπε να περάσει από μια μακρά περίοδο εξέλιξης προτού αποκτήσει αυτήν την ακρίβεια. Είναι λογικό να υποθέσουμε ότι, όσο δεν υπάρχει η κατάλληλη λέξη, δεν μπορεί να υπάρξει και η αντίστοιχη ιδέα, και ότι η λέξη, για να γίνει κατάλληλη, απαιτεί ένα ανάλογο συμφραζόμενο για τη χρήση της. Διάφορες ενδείξεις επιτρέπουν να υποθέσουμε ότι οι μελετητές προετοιμάζονται να υιοθετήσουν την ίδια ιστορικο-γενετική προσέγγιση και σε άλλους τομείς ορολογίας και σκέψης, για παράδειγμα προσπαθώντας να κατανοήσουν τις αρχικές ελληνικές αντιλήψεις για τον χρόνο».
Ε, λοιπόν, ακριβώς το ζήτημα της εξέλιξης της σημασίας του όρου ψυχή (psyché) επιβάλλεται ως παραδειγματικό: πριν από τον Σωκράτη ο όρος είχε σημασίες πολύ διαφορετικές από εκείνη που του αποδίδουν οι πηγές μας, οι οποίες συμφωνούν στο ότι, μετά τον Σωκράτη, ο ελληνικός πολιτισμός απέκτησε οριστικά αυτό το νέο νόημα της ψυχής, αποδίδοντάς το σε εκείνον — άμεσα ή έμμεσα.
Επομένως, τα συμπεράσματα που προκύπτουν είναι τα εξής:
εφόσον πριν από τον Σωκράτη η ψυχή είχε μια ορισμένη σημασία, ενώ μετά τον Σωκράτη αποκτά μιαν άλλη, και εφόσον αυτή η νέα σημασία αποδίδεται (με διάφορους τρόπους και μορφές) ακριβώς στον Σωκράτη, τότε ο ίδιος ο Σωκράτης πρέπει να θεωρηθεί δημιουργός και συστηματοποιητής αυτής της νέας έννοιας της ψυχής ως ικανότητας κατανόησης και βούλησης προς το αγαθό.
Όπως ήδη ανέφερα και επαναλαμβάνω τώρα καταληκτικά, το βιβλίο του Σάρρι εξετάζει με εξαιρετικό τρόπο τον όρο ψυχή σε όλο το φάσμα των σημασιών του, καθορίζοντας με ακρίβεια τις διαφορετικές σημασιολογικές περιοχές που αυτός κάλυψε από τον Όμηρο έως τον 4ο αιώνα π.Χ., δηλαδή πριν και μετά τον Σωκράτη.
Τα διάφορα κεφάλαια παρουσιάζονται και διαρθρώνονται με μεγάλη φροντίδα, και από ορισμένα εξ αυτών έμαθα πολλά ο ίδιος. Ιδιαίτερα ξεχωρίζουν οι σελίδες για τον Όμηρο, τον Αριστοφάνη, τον Ισοκράτη και τους ρήτορες, όπου παρουσιάζονται πραγματικές καινοτομίες.
Η παρούσα έκδοση αποτελεί σχεδόν πλήρη αναθεώρηση της πρώτης και περιλαμβάνει, επιπλέον, ένα εντελώς νέο μεθοδολογικό μέρος.
Η βασική θέση, φυσικά, παραμένει η ίδια· ωστόσο, ο συγγραφέας εμπλουτίζει το έργο όχι μόνο με μια σειρά από διευκρινίσεις και αποσαφηνίσεις, αλλά και με μια νέα διάρθρωση των κεφαλαίων και μια πιο λεπτοδουλεμένη ανάπτυξη των επιχειρημάτων.
Ακόμη περισσότερο από την προηγούμενη έκδοση, αυτή καθίσταται ουσιαστική και αναντικατάστατη συμβολή για όποιον επιθυμεί να γνωρίσει τον Σωκράτη.
Τέλος Εισαγωγής
Ψυχή Αγέννητος- Άγιος Μάξιμος ο ομολογητής.
“Πεύσεις και αποκρίσεις”, τόμος 14Α, εκδόσεις Μερετάκη, Ερώτησις 104, Απόκρισις:
«Η ψυχή, νους υπάρχουσα κατά την δύναμιν αυτής, έχει ως αγέννητον εαυτήν, εαυτώ γεννώντα γεννητώς, ως είναι τον λόγον τον εν τω νω και εκ του νου γεννώμενον άλλον αυτώ εκείνο τον γεννώντα νουν μετά της κατά την γέννησιν ιδιότητος της μηδαμώς δεχομένης αντιστροφήν.
Διότι άφετον και απλούν κατά την ουσίαν η μόνον το Θείον, τα δε άλλα πάντα, όσα μετά Θεόν και εκ Θεού το είναι έχει, εξ ουσίας και ποιότητος ήτουν δυνάμεως είναι, τουτέστιν εξ ουσίας και συμβεβηκότος.
Αυτός ουν ο λόγος ο ούτω και ων και γεννώμενος, της υπουργού φύσεως την φωνήν λαμβάνων, προφέρεται και γεννά λόγον εν άλλω νοί, διά της του δεχομένου ακοής τω νω παραπεμπόμενος.»
ΣΗΜΕΡΑ ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΙΣΤΕΡΗ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΒΑΠΤΙΖΟΥΜΕ ΤΗΝ ΠΙΣΤΗ ΜΑΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟ ΥΛΙΣΜΟ ΠΡΟΚΕΙΜΕΝΟΥ Ο ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΟΣ ΔΙΕΘΝΙΣΜΟΣ ΝΑ ΚΑΛΥΨΕΙ ΤΟΝ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΣΜΟ ΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ ΜΑΣ ΚΑΙ ΔΙΑΘΕΤΟΥΜΕ ΚΕΙΜΕΝΑ ΟΠΩΣ Η ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ ΤΑ ΟΠΟΙΑ ΔΙΑΣΤΡΕΦΟΥΝ ΤΗΝ ΑΣΚΗΤΙΚΗ ΜΑΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗ. ΕΠΙΠΛΕΟΝ ΔΙΑΣΤΡΕΦΕΤΑΙ Η ΘΕΛΗΣΗ ΤΗΝ ΟΠΟΙΑ ΔΙΕΚΔΙΚΗΣΕ Ο ΜΑΞΙΜΟΣ ΣΤΗΝ ΔΙΑΜΑΧΗ ΤΟΥ ΜΟΝΟΦΥΣΙΤΙΣΜΟΥ ΜΕ ΤΗΝ ΕΠΙΘΥΜΙΑ ΤΟΥ ΛΑΚΑΝ ΓΙΑ ΝΑ ΑΝΤΙΚΑΤΑΣΤΑΘΕΙ Η ΕΞΟΜΟΛΟΓΗΣΗ ΜΕ ΤΗΝ ΨΥΧΑΝΑΛΥΣΗ.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου