του ERICH NEUMANN
ΚΕΦΑΛΑΙΟ V
ΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΚΑΙ ΟΙ ΑΞΙΕΣ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΗΘΙΚΗΣ (συνέχεια)
Σε αντίθεση με την ψυχολογία του αποδιοπομπαίου, στην οποία το άτομο εξαφανίζει το δικό του κακό προβάλλοντάς το στον «ασθενέστερο αδελφό» του, τώρα βλέπουμε ότι συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο: βρισκόμαστε μπροστά στο φαινόμενο του «αντιπροσωπευτικού πάθους». Το άτομο αναλαμβάνει προσωπική ευθύνη για ένα μέρος από το φορτίο του συνόλου, και απομολυσματικοποιεί το κακό αφομοιώνοντάς το στην δική του εσωτερική διαδικασία μεταμόρφωσης. Εάν αυτό το έργο επιτύχη, οδηγεί στην εσωτερική απελευθέρωση του συνόλου, το οποίο, κατά ένα μέρος τουλάχιστον, λυτρώνεται από αυτό το κακό. (Σημ: Οι ιδέες που εκφράζονται σε αυτό το βιβλίο, που η διαμόρφωση των περισσοτέρων τους ολοκληρώθηκε το 1943, οδηγήθηκαν σε ένα πιο προχωρημένο στάδιο από τις σημαντικές παρατηρήσεις του C.G.Jung σχετικά με την αντίληψη της ψυχολογικής συλλογικής ενοχής στο έργο του: «Δοκίμια επάνω σε σύγχρονα γεγονότα». 1947, σ. 46 κ.ε. Άπαντα, τόμος10, σ. 194 κ.ε.). Η ψυχολογική συλλογική ενοχή βασίζεται στο γεγονός ότι, εξ αιτίας της ασυνείδητης ταύτισης όλων των ατόμων-μελών της ομάδας – δηλαδή εξ αιτίας της «μυστικής τους συμμετοχής» – η ομαδική ψυχή είναι, σε μεγάλο βαθμό, ο κυρίαρχος παράγοντας μέσα στο σύνολο. Συνέπεια αυτού είναι ότι η ομαδική ηθική είναι υπεύθυνη για τις πράξεις του συνόλου. Σε ομαδικά ζητήματα, η ατομική ηθική αναιρείται – παράδειγμα, η κατάργηση στον πόλεμο του ταμπού του φόνου, που κανονικά είναι δεσμευτικό για το άτομο. Αλλά αυτό λογικά προϋποθέτει την συλλογική ευθύνη όλων των μελών της ομάδας για τις συλλογικές ενέργειες που εκτελούνται κάτω από τις επιταγές της πρωτόγονης ομαδικής ηθικής (δες παραπάνω). Αυτή είναι η πραγματική βάση για την «ψυχολογική» συλλογική ενοχή, και πρέπει να αναγνωρισθή σαν τέτοια από το άτομο, αφού αυτό είναι μέλος της ομάδας. Ένα άλλο αποτέλεσμα της επιστροφής στην ομαδική ηθική είναι η εισαγωγή του στοιχείου της συλλογικής τιμωρίας. Στην συνείδηση του «αθώου» ατόμου, αυτό φαίνεται άδικο. Αλλά όταν ο ρόλος που παίζεται από το άτομο σαν ένα ολοκληρωμένο πρόσωπο στα ομαδικά ζητήματα περιληφθή στην σφαίρα της ηθικής υπευθυνότητας (σύμφωνα με το πνεύμα της καθολικής ηθικής), τότε η ηθική μας εκτίμηση επίσης θα αλλάξη. Με αυτήν την έννοια, η αναγνώριση και η αποδοχή της συλλογικής ενοχής είναι στην πραγματικότητα μια απαίτηση της νέας ηθικής, επειδή γι’ αυτήν την ηθική η υπευθυνότητα του ανθρώπου δεν περιορίζεται στα συνειδητά του όρια.
Τα όλο ζήτημα της δικαιοσύνης όσον αφορά την σχέση ανάμεσα στο άτομο και το σύνολο συζητήθηκε ήδη με διεισδυτική σαφήνεια στην αντιπαράθεση του Αβραάμ με τον Γιαχβέ που έγινε πριν από την πτώση των Σοδόμων (Γένεση 18, 23 κ.ε.). Και αυτή η συζήτηση, στην οποία ο Αβραάμ διαμαρτύρεται επειδή «συναπόλλυται δίκαιος μετά ασεβούς», τελειώνει με μια αναγνώριση της συλλογικής ενοχής ακόμη και των δικαίων.
Όταν αντιμετωπίζουμε το πρόβλημα του αντιπροσωπευτικού πάθους και της λύτρωσης, βρισκόμαστε ήδη βαθειά μέσα στην περιοχή της θρησκείας, η οποία είναι αναπόσπαστα δεμένη με την ηθική. Εξ αιτίας της αποδοχής της σκοτεινής πλευράς, στο άτομο υπενθυμίζεται συνεχώς η σχετικότητα της κατασκευής του, ο γήινος χαρακτήρας της ύπαρξης του και η συνεξάρτησή του από τα ένστικτα και τις ορμές· σε αυτήν την διαδικασία το άτομο εξανθρωπίζεται. Έτσι τώρα, αντιμετωπίζει και το ίδιο το θεϊκό στοιχείο με ανθρώπινη μορφή – δηλαδή, το βιώνει όχι στην απολυτότητα του αφηρημένου ή μιας απειρότητας χωρίς περιεχόμενο, αλλά στην σχετική περατότητα μιας πραγματικής αποκάλυψης μέσα στην ανθρώπινη περιοχή – σαν μια Φωνή.
Ακριβώς όταν η σκοτεινή πλευρά της ζωής γίνεται αποδεκτή, αρχίζουν να ανοίγωνται δυνατότητες μιας εμπειρίας, νέας εμπειρίας – όχι μόνο στην ηθική, αλλά επίσης και στην θρησκεία. Αυτές οι δυνατότητες είναι αλήθεια ότι έρχονται σε αντίθεση με την παλιά ηθική, και τον παλιό τύπο θρησκείας που συνδέεται μαζί της· έχουν, πάντως, το πλεονέκτημα ό,τι είναι σε θέση να συνδυάζουν την ζωτικότητα της νέας μας εικόνας για τον άνθρωπο με την νέα και μεταμορφωμένη εικόνα του θεού που έρχεται στην επιφάνεια,
Στο ανθρώπινο επίπεδο, η αφομοίωση της σκιάς δημιουργεί έναν δεσμό ανάμεσα στο εγώ και σε κείνα τα στρώματα της ψυχής που αντιστοιχούν στον κόσμο της κατώτερης λειτουργίας και στο επίπεδο του πρωτόγονου ανθρώπου. Πίσω από τα προσωπικά ηθικά προβλήματα του ατόμου, το ηθικό πρόβλημα του συνόλου στο οποίο ανήκει το άτομο έρχεται στην επιφάνεια, και αυτό συνεπάγεται την συνειδητοποίηση των συλλογικών του ψευδών και απωθήσεων, της ανεπάρκειας και της καθυστέρησής του σε ένα παρωχημένο χρονικό επίπεδο. Το τελικό στάδιο που πρόκειται να αποκαλυφθή, πάντως, είναι το ηθικό πρόβλημα ολόκληρης της ανθρώπινης φυλής, που είναι συγχρόνως το ηθικό πρόβλημα της θεότητας.
Σε αυτό το σημείο στην εσωτερική μας εμπειρία, το ηθικό πρόβλημα υπερβαίνει τα όρια του προσωπικού, και γίνεται το ευρύτερο πρόβλημα του κακού στην ανθρωπότητα ή του κακού καθ’ εαυτό – δηλαδή, με θεολογικούς όρους, το πρόβλημα του κακού στον θεό. Η νέα ηθική συμφωνεί με την αντίληψη του Ιουδαϊσμού, κατά την οποία η θεότητα δημιούργησε το φως και το σκοτάδι, το καλό και το κακό, κατά την οποία ο Θεός και ο Σατανάς δεν ήταν χωρισμένοι μεταξύ τους, αλλά ήταν αλληλοσχετιζόμενες όψεις του θείου. Αυτό το προφανώς πρωτόγονο χαρακτηριστικό στην Ιουδαϊκή αντίληψη για τον θεό υπονοεί ότι, δίπλα στην εικόνα του θεού-πατέρα, η πλευρά της άλογης δύναμης του θεού είχε σαφώς διατηρηθή σαν ένα στοιχείο ζωντανής εμπειρίας.
Στον κλασικό Ιουδαϊσμό, ο άνθρωπος του θεού δεν διακρινόταν με κανέναν τρόπο αναγκαστικά από το υψηλό επίπεδο της ηθικής του συμπεριφοράς. Η σχέση ανάμεσα στην θεότητα και στον κόσμο, στον οποίο ο άνθρωπος ήταν πραγματικά ενσωματωμένος, υλοποιείτο αρχικά από το άκουσμα της εσωτερικής Φωνής της θεότητας μέσα στον άνθρωπο, όχι από την εκτέλεση προδιαγεγραμμένων ηθικών καθηκόντων. Ο Αβραάμ, που εγκατέλειψε τον πατέρα του, ο Ιακώβ που εξαπάτησε τον αδελφό του, ο Μωυσής που έκανε φόνο και ο Δαυίδ ο μοιχός, δεν περιβάλλονταν με κανένα τρόπο από το φωτοστέφανο του νικητή που υποτάσσει τον δράκοντα του σκότους – αν και τέτοιου είδους χαρακτηριστικά βρίσκονταν επίσης στη φύση τους. Στην πραγματικότητα, οι προσωπικότητές τους ρίχνουν μια μακρυά σκιά, αλλά γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο το κέντρο της ύπαρξής τους παρέμεινε σε επαφή με την θεότητα, κατ’ εικόνα της οποίας είχαν δημιουργηθή. Επειδή αυτή η θεότητα δεν ήταν απλώς πανάγαθη και πάνσοφη, αλλά η δικαιοσύνη και το έλεος ήταν ενωμένα με την οργή και την ζηλοτυπία, το καταληπτό συνυπήρχε με το ακατάληπτο, και το φως και το σκοτάδι λειτουργούσαν μαζί στα απροσμέτρητα βάθη της, υπάρχοντας μέσα στον καθαρό χρόνο.
Σε ένα σύγχρονο όνειρο, η Φωνή κάποιου αόρατου όντος φώναζε στον ονειρευόμενο, ο οποίος προσπαθούσε να αποφύγει τις φανταστικές μορφές της αρρώστειας και του θανάτου. «Και ο Θεός αγαπάει την δική του πανούκλα!» Το μήνυμα και η εντολή αυτής της πρότασης συντρίβουν την παλιά ηθική, συντρίβουν μαζί της την παλιά διατύπωση του προβλήματος των αντιθέτων, και υποχρεώνουν το εγώ να αναζητήση έναν νέο προσανατολισμό, ο οποίος θα απαιτήση μια σχετικοποίηση του καλού και του κακού σαν προϋπόθεση για μια σωστή ζωή.
«Σταμάτα να πολεμάς την πανούκλα! Σταμάτα απλώς να την αποδέχεσαι – και αγάπησέ την!» Αυτή είναι λοιπόν η παράδοξη απαίτηση που αντιμετωπίζει ο άνθρωπος ο οποίος ψάχνει για έναν ηθικό προσανατολισμό; Αμέσως, μια επικίνδυνη άβυσσος τρέλλας , εγκλήματος και θανάτου ανοίγεται και χάσκει κάτω από τα πόδια μας. Έχει κανένα νόημα να μιλάμε για «προσανατολισμό» σε αυτήν την περίπτωση; Αυτό δεν είναι μάλλον η άρνηση κάθε ηθικής – ένας χωρίς νόημα, εντελώς ακατανόητος πειρασμός, με τον οποίο αυτό το ον που ονομαζόταν κάποτε Σατανάς και που τώρα παρελαύνει με το σύγχρονο ένδυμα των απαιτήσεων του ασυνειδήτου, μας παραπλανά και μας οδηγεί προς την καταστροφή μας;
Είναι απόλυτα αληθινό ότι το στοιχείο του τρόμου που υπάρχει σε αυτήν την κατάσταση υπερβαίνει όλες τις δυνατότητες της ανθρώπινης κατανόησης· παρ’ όλα αυτά, περιέχει μια αυτό-αποκάλυψη της θεότητας που βάζει τέλος μια για πάντα στην αφέλεια της παραδοσιακής ηθικής αντίληψης που σχίζει και διαιρεί τον κόσμο του θεού σε φως και σε σκοτάδι, καθαρότητα και ακαθαρσία, υγεία και αρρώστεια. Ο δημιουργός του φωτός και του σκότους, των καλών και των κακών ενστίκτων, της υγείας και της αρρώστειας, στέκεται απέναντι στον σύγχρονο άνθρωπο στην ενότητα της θεϊκής του αμφισημίας με μια απροσμέτρητη δύναμη, σε σύγκριση με την οποία ο προσανατολισμός της παλιάς ηθικής φαίνεται καθαρά σαν μια υπερβολικά αυτοδικαιωμένη και παιδική στάση.
Η εμφάνιση της νέας ηθικής, και της νέας ηθικής απαίτησης να αναλάβη ο άνθρωπος ευθύνη για τον εαυτό του σαν μια συνολική ενότητα, σημαίνει ότι είρθε τώρα ο καιρός η αρχή της τελειότητας να θυσιασθή στον βωμό της ολότητας. Η καθολική ηθική αντιστοιχεί σε μια πραγματική κατάσταση ατέλειας που αγκαλιάζει τον άνθρωπο τον κόσμο και τον θεό, αφού και η ίδια η θεότητα είναι ατελής επειδή, και στον βαθμό που περιέχει μέσα της την αρχή των αντιθέτων.
Η κατάσταση της ολότητας πέρα από τα αντίθετα μέσα από τα οποία πρέπει να επιτευχθή, είναι μια ενότητα, στην οποία οι απαιτήσεις όχι μόνο της αισθητικής και της ηθικής, αλλά επίσης και της θρησκείας, συμπίπτουν. Η εντολή ότι πρέπει συνειδητά να αναγνωρίσουμε αυτήν την ενότητα και να επιτύχουμε μια νέα στάση απέναντι σ’ αυτήν την ολότητα, δείχνει τον δρόμο προς ένα από τα βασικά καθήκοντα του σύγχρονου ανθρώπου. Η καινούργια άποψη που αποδέχεται το σκοτάδι και την αρνητική πλευρά, συνδυάζει μέσα της τα θετικά στοιχεία του Χριστιανισμού, την κατάφαση απέναντι στον κόσμο του Ιουδαϊσμού, και την «εγκόσμια» συγκέντρωση του ενδιαφέροντος επάνω σε αυτήν την γη που είναι χαρακτηριστικό του σύγχρονου ανθρώπου, ο οποίος αντέδρασε στην κατάρρευση του ανθρωποκεντρικού κόσμου με μια μετατόπιση της έμφασης προς τις υπέρ-προσωπικές ανθρώπινες αξίες και την αδελφότητα των ανθρώπων, που γίνεται συνεχώς όλο και πιο φανερή.
Η πτώση του παλιού κοσμοειδώλου και η συνακόλουθη εκθρόνιση του ανθρώπου έχει οδηγήσει σε μια χαώδη από ψυχολογικής πλευράς κατάσταση. Ο σύγχρονος άνθρωπος βλέπει τώρα τον εαυτό του σαν ένα περιθωριακό πλάσμα σε έναν μικροσκοπικό πλανήτη, που ζη μέσα σε ένα νεκρό από φυσικής πλευράς άπειρο, και αποκτάει συνείδηση της σχετικότητάς του μέσα από την γνώση της προσδιορισμένης και προκαθορισμένης ύπαρξής του· γνωρίζει ότι περιορίζεται στις δυνατότητές του για λύτρωση από τα όρια που τίθενται από την ανθρώπινη φύση γενικά και από την δική του ατομική ψυχο-σωματική ιδιοσυγκρασία ειδικά.
Η αυξανόμενη γνώση εκ μέρους μας των περιορισμών της ανθρώπινης κατάστασης θα πρέπει αναπόφευκτα να οδηγήση κατά τους επόμενους αιώνες σε μια μεγαλύτερη αίσθηση της ενότητας μεταξύ των ανθρώπων, και στην αναγνώριση του γεγονότος ότι, παρ’ όλες τις διαφορές, η δομή της ανθρώπινης φύσης είναι παντού, στην ουσία, η ίδια. Οι κοινές ρίζες όλων των θρησκειών και των φιλοσοφικών συστημάτων στο συλλογικό ασυνείδητο της ανθρώπινης φυλής αρχίζουν να γίνονται φανερές. Ακόμη, γίνεται σαφές ότι, παρόλο που διαφορετικές αρχετυπικές κρυσταλλώσεις μπορούν να είναι κυρίαρχα ή δευτερεύοντα χαρακτηριστικά σε διάφορα έθνη και φυλές και σε διαφορετικούς καιρούς, το ανθρώπινο γένος είναι, εν τούτοις, ένα και αδιαίρετο στην βασική πνευματική του δομή.
Αλλά, όπως ακριβώς αυτή η ενότητα του γένους μας είναι υπεύθυνη για την εσωτερική ιστορία του ανθρώπινου γένους, έτσι και η ενότητα του πλανήτη γη θα αποφασίση την ιστορία του μέλλοντος. Μοιάζει σαν το ανθρώπινο γένος, καθώς το περισφίγγει η παγωνιά του άδειου, χωρίς ζωή κοσμικού διαστήματος, που το ατενίζει με τρόμο από κάθε πλευρά, χωρίς θεό, χωρίς ψυχή και χωρίς ανθρωπιά, να μην έχη άλλη επιλογή από το να συσπειρωθή όλο μαζί, προκειμένου να διατηρήση την θέση του απέναντι σε αυτήν την τυραννική δύναμη. Αργά αλλά σταθερά, η ανθρώπινη φυλή αποσύρει τις ψυχολογικές προβολές μέσω των οποίων είχε επανδρώσει την κενότητα του σύμπαντος με ιεραρχίες θεών και πνευμάτων, ουρανών και κολάσεων· και τώρα, με κατάπληξη, για πρώτη φορά δοκιμάζει την δημιουργική πληρότητα του δικού της αρχέγονου ψυχικού εδάφους.
Και ακόμη, από την μέση αυτού του κύκλου της ανθρωπότητας, που αρχίζει να παίρνει σχήμα με την συγκέντρωση κάθε κομματιού του ανθρώπινου γένους – εθνών και φυλών, ηπείρων και πολιτισμών – η ίδια δημιουργική θεότητα που προηγουμένως γέμιζε τους ουρανούς και τους πλανήτες του σύμπαντος γύρω μας, αναδύεται, ασχημάτιστη και πολύπλευρη, μέσα στο ανθρώπινο πνεύμα.
Aμέθυστος
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου