Η ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΒΑΘΟΥΣ ΚΑΙ ΜΙΑ ΝΕΑ ΗΘΙΚΗ (19)

Συνέχεια από Δευτέρα,17Μαρτίου 2014
του ERICH NEUMANN 

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

ΣΚΕΨΕΙΣ  ΕΠΑΝΩ  ΣΤΗΝ  ΣΚΙΑ

(Σημ.: Αυτό το παράρτημα εμφανίσθηκε αρχικά σαν άρθρο στο «Der Psychologie», Τόμος ΙΙ, τεύχος 718, Ιούλιος/Αύγουστος 1950. [Αυτό ήταν ένα ειδικό τεύχος που τυπώθηκε με την ευκαιρία των εβδομηκοστών πέμπτων γενεθλίων του Jung.] Ήταν σκοπός του συγγραφέα να προσθέση αυτό το άρθρο σε μια δεύτερη έκδοση αυτού του βιβλίου, προκειμένου να διασαφήνιση την έννοια της σκιάς).

Κατ’ αρχήν, μπορεί να φαίνεται ότι η σκιά δεν είναι τίποτε περισσότερο από ένα πρόβλημα δευτερεύουσας σημασίας και ενδιαφέροντος, επειδή γενικά θεωρείται σαν μια μορφή που ανήκει στο προσωπικό ασυνείδητο – δηλαδή, στο ανώτερο στρώμα από εκείνες τις βαθειές ασυνείδητες διαδικασίες που η αναλυτική ψυχολογία έχει επιλέξει σαν το δικό της ιδιαίτερο πεδίο έρευνας. Ο αντικειμενικός σκοπός, όμως, αυτού του συγγράμματος, είναι το να υποστηρίξη ότι το πρόβλημα της σκιάς είναι  κ ε ν τ ρ ι κ ο ύ  ενδιαφέροντος για την σύγχρονη ψυχολογία καθ’ εαυτό, και ότι στο φάσμα των θεμάτων που περιλαμβάνει υπάρχουν μερικά από τα πιο βαθειά ερωτήματα που η αναλυτική ψυχολογία έχει προσπαθήσει να απαντήση. Δεν είναι σκοπός μας να επαναλάβουμε εδώ ό,τι έχει πει ο Jung σχετικά με την σκιά σε πολλά χωρία από τα έργα του. (Δες ιδιαίτερα τα έργα «Ψυχολογικοί Τύποι», «Οι σχέσεις ανάμεσα στο Εγώ και το Ασυνείδητο», Άπαντα, τόμος 7, «Τα Αρχέτυπα και το συλλογικό ασυνείδητο», Άπαντα, τόμος 9, Μέρος Ι, «Ψυχολογία και θρησκεία», Άπαντα, τόμος 11, «Μια ψυχολογική προσέγγιση στο δόγμα της Τριάδος», Άπαντα, τόμος 11, και «Αιών», Άπαντα, τόμος 9, Μέρος ΙΙ,).Πρέπει να αρκέση να θυμηθούμε ότι η σκιά είναι η άγνωστη πλευρά της προσωπικότητας, και ότι κανονικά συναντάει το εγώ, το κέντρο και τον εκπρόσωπο της φωτεινής πλευράς και της συνείδησης, με την μορφή μιας σκοτεινής, μυστηριώδους εικόνας του κακού. Η αντιμετώπιση της είναι πάντοτε μια μοιραία εμπειρία για το άτομο.

Στην μυθολογία, οι μορφές των εχθρικών αδελφών (για παράδειγμα: ο Όσιρις και ο Σηθ, ο Balder και ο Loki, ο Άβελ και ο Κάιν, ο Ιακώβ και ο Ησαύ), οι ανταγωνιστές όπως ο Siegfried και ο Hagen, ο Faust και ο  Mephisto, ο Dr. Jeckyll και ο Mr. Hyde, και οι μορφές «σωσία» των παραμυθιών και της ποίησης  (Σύγκρινε τους Hoffman, Chamisso, Edgar Allan Poe κλπ.) είναι προβολές αυτής της αλληλεξάρτησης ανάμεσα στα αντίθετα, η οποία συνδέει το εγώ με την σκιά. Η εμφάνιση αυτών των μορφών στην μυθολογία είναι από μόνη της μαρτυρία ότι αυτό που συζητείται εδώ είναι ένα παγκόσμιο ανθρώπινο πρόβλημα, που υπερβαίνει εντελώς οποιοδήποτε καθαρά προσωπικό πρόβλημα του ατόμου.

Αρχικά η μορφή της σκιάς βιώνεται εξωτερικά σαν ένας ξένος και εχθρός, αλλά κατά την πορεία της προοδευτικής της συνειδητοποίησης ενδοβάλλεται και αναγνωρίζεται σαν ένα συστατικό στοιχείο της προσωπικότητας κάποιου. Αλλά και όταν η προσωπική σκιά έχει αφομοιωθή, η  α ρ χ ε τ υ π ι κ ή  σ κ ι ά  (με την μορφή του διαβόλου ή του Αντιπάλου) παραμένει ακόμη ισχυρή μέσα στην ψυχή. Αυτή η αρχετυπική σκιώδης μορφή έχει μια ιδιαίτερη σημασία για τον άνθρωπο, σαν ανταγωνιστής του στην πορεία της ανάπτυξης προς την κατεύθυνση της συνειδητότητας. Η ίδια αντίληψη – ότι η ψυχολογική βάση για το φαινόμενο της σκιάς βρίσκεται στην ανάπτυξη του ανθρώπου προς την κατεύθυνση της συνειδητότητας – διατυπώθηκε από τον Jung με τις ακόλουθες λέξεις:

«Η διεύρυνση της φωτεινής πλευράς της συνείδησης έχει σαν αναγκαίο αποτέλεσμα το ότι εκείνο το μέρος της ψυχής που είναι λιγώτερο φωτεινό και λιγότερο ικανό για συνειδητοποίηση ρίχνεται μέσα στο σκοτάδι σε τέτοιο βαθμό, ώστε αργά ή γρήγορα συμβαίνει ένα ρήγμα στο ψυχικό σύστημα. Στην αρχή δεν αναγνωρίζεται σαν τέτοιο, και επομένως προβάλλεται –  δηλαδή εμφανίζεται σαν μια πνευματική προβολή, με την μορφή ενός χάσματος, ανάμεσα στις δυνάμεις του Φωτός και του Σκότους». (Βλ. Jung :  «Ο συμβολισμός του πνεύματος»: Το πνεύμα Ερμής», Άπαντα, τόμος 13).

Αυτό το «ρήγμα» το οποίο σε μια περισσότερο ή λιγώτερο εμφανή μορφή διατρέχει την ψυχή κάθε σύγχρονου ατόμου, παρουσιάζεται όταν οι διαδικασίες της διαφοροποίησης που οδηγούν στην ανάπτυξη της συνείδησης βάζουν σε κίνδυνο τον τρόπο επικοινωνίας με την σκοτεινή πλευρά του ασυνειδήτου (Δες το έργο του συγγραφέα: «Καταγωγή και Ιστορία του Συνειδητού», μέρος ΙΙ). Ο άνθρωπος μαθαίνει να ταυτίζει τον εαυτό του όσο το δυνατόν περισσότερο με το εγώ σαν το κέντρο του συνειδητού· μαθαίνει να συμμορφώνεται με τις ηθικές απαιτήσεις που παρουσιάζονται μπροστά του από το σύνολο, και να ταυτίζεται σε μεγάλο ποσοστό με τον φωτεινό κόσμο των ηθικών αξιών και της συνείδησης, και συγχρόνως να κάνη ό,τι μπορεί για να απαλλαγή από τις λεγόμενες «απαξίες» με τις τεχνικές της καταπίεσης και της απώθησης.

Απόδειξη αυτού του «ρήγματος» στο ψυχικό σύστημα αποτελεί το γεγονός ότι η διχασμένη προσωπικότητα ταυτίζεται με τις δυνάμεις του φωτός, ενώ αφήνει τις δυνάμεις του σκότους (την σκιώδη πλευρά) σε μορφή προβολής, και έπειτα τις βιώνει και τις πολεμάει με το σχήμα του «κακού εκεί έξω». Αυτή η ψυχολογία του αποδιοπομπαίου, όχι μόνο προκαλεί τα πιο καταστρεπτικά αποτελέσματα στην ζωή του συνόλου (επειδή οδηγεί σε πολέμους και στην εξάλειψη των ομάδων- μειονοτήτων που υποστηρίζουν διαφορετικές γνώμες)· βάζει επίσης το άτομο σε σοβαρό κίνδυνο. Ο κίνδυνος αυτός είναι το ίδιο μεγάλος, είτε το άτομο εμφανίζεται να έχη επιτύχει να απαλλαγή από την σκοτεινή πλευρά του, είτε αποτυγχάνει και απειλείται ή κατακλύζεται από τις «δυνάμεις του σκότους». Η κατάσταση της απειλής ή του κατακλυσμού από το σκοτεινό στοιχείο, το οποίο εισβάλλει από την «άλλη πλευρά», πέρα από το ρήγμα, εκδηλώνεται από τις περιπτώσεις πνευματικής κατάπτωσης, με τις οποίες η ψυχολογία του βάθους βρίσκεται σήμερα αντιμέτωπη. Το γεγονός ότι αυτές οι πτώσεις προκαλούνται από το «ασυνείδητο» σημαίνει φυσικά ότι είναι η «σκοτεινή πλευρά» που – είτε  για καλό είτε για κακό – παρουσιάζεται και διεκδικεί τα δικαιώματά της. Αυτό σημαίνει ότι η πνευματική αρρώστεια του σύγχρονου ανθρώπου οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην κατάσταση της εσωτερικής του διάσπασης· και το να ενεργή σαν να μην ανήκουν οι δυνάμεις του σκοταδιού στην ψυχή του δεν αποτελεί λύση στο πρόβλημα. Ο άνθρωπος πρέπει να συνειδητοποιήση ότι έχει μια σκιά, η οποία δεν είναι η σκοτεινή πλευρά της ίδιας του της προσωπικότητας· είναι υποχρεωμένος να αναγνωρίση την κατώτερη λειτουργία του, (Βλ. Jung:  «Ψυχολογικοί Τύποι», Άπαντα, τόμος 6) αν μη τι άλλο επειδή τόσο συχνά κατακλύζεται από αυτήν, με αποτέλεσμα ο φωτεινός κόσμος της συνείδησής του και των ηθικών του αξιών να υποκύπτει σε μια εισβολή από την σκοτεινή πλευρά. Ολόκληρο το πάθος που υφίσταται ο άνθρωπος από την βίωση του έμφυτου στην φύση του κακού – όλο το απροσμέτρητο, πραγματικά, πρόβλημα του «προπατορικού αμαρτήματος» - απειλεί να εκμηδενίση το άτομο βυθίζοντάς το σε μια συγκεχυμένη κατάσταση αγωνίας και αισθημάτων ενοχής.

Ακριβώς όταν το πρόβλημα της σκιάς έχει φτάσει σε αυτό το κρίσιμο σημείο, αρχίζει μια αποφασιστική νέα εξέλιξη – μια εξέλιξη που έχει κάνει την αναλυτική ψυχολογία του Jung φορέα μιας νέας συνείδησης ανθρωπισμού για τον σύγχρονο άνθρωπο. Ο Freud έβλεπε ακόμη την σεξουαλικότητα με απαισιόδοξο μάτι, από κάποια μειωτική οπτική γωνία, σαν μια δύναμη που προέρχεται από την σκοτεινή πλευρά του ασυνειδήτου και που θα πρέπει να «εξευγενισθή»· κατά την γνώμη του, η αφομοίωση του ασυνειδήτου οδηγεί, στην καλύτερη περίπτωση, στον «πολιτισμό και τα μειονεκτήματά του». Ο Jung βρίσκεται σε πλήρη αντίθεση με αυτήν την άποψη. Παρ’ όλη την αξεπέραστη γνώση του για τους κινδύνους που υπάρχουν στα βαθύτερα στρώματα της ανθρώπινης ψυχής, έχει μια μεγάλη και επαναστατική πίστη στην δημιουργικότητα της ανθρώπινης φύσης, και είναι ακριβώς η σκοτεινή και αμφίσημη μορφή της σκιάς που – σύμφωνα με την αναλυτική ψυχολογία – κρατάει το κλειδί για μια θετική ανάπτυξη, η οποία είναι προορισμένη να οδηγήση προς μια νέα ολοκλήρωση τον σύγχρονο άνθρωπο, και να θεραπεύση το καταστρεπτικό «ρήγμα» της ανθρωπότητας.

Κάτω από την παλιά τάξη πραγμάτων, οι υπερβολικές απαιτήσεις που επιβάλλονταν επάνω στην ανθρώπινη φύση στο όνομα του Απόλυτου, και του σλόγκαν «Omne bonum a deo, omne malum ab homine» («Όλο το καλό προέρχεται από τον Θεό, όλο το κακό από τον άνθρωπο»: Βλ. Jung: «Αιών», Άπαντα, τόμος 9, Μέρος ΙΙ, σ. 46), είχαν οδηγήσει σε μια καταστρεπτική διεύρυνση του χάσματος ανάμεσα στο φως και το σκοτάδι μέσα στην ψυχή, και είχαν αφήσει στον άνθρωπο μόνο δύο εναλλακτικές λύσεις – είτε να κατακλυσθή από την συνείδηση της σκιάς του, να αναγνωρίση ότι είναι αμαρτωλός, και έπειτα να «σωθή» με την μεσολάβηση της θρησκείας – ή αλλοιώς να κάνη μια ριζική προσπάθεια να απαλλαγή από την σκοτεινή πλευρά εντελώς. Σε αυτό ακριβώς το σημείο ο Jung εμφανίζεται σαν θεραπευτής του σύγχρονου ανθρώπου, και, με μια πραγματικά έξοχη επαναστατική κίνηση, βάζει τον εαυτό του στο πλευρό της ανθρωπότητας, στο πλευρό του ανθρώπινου όντος – και στο πλευρό της σκιάς.

[Αυτή η «κατώτερη» προσωπικότητα αποτελείται από ό,τι δεν ταιριάζει και δεν προσαρμόζεται στους νόμους και τους κανονισμούς της συνειδητής ζωής. Είναι φτιαγμένη από «ανυπακοή», και γι’ αυτόν τον λόγο απορρίπτεται, όχι μόνο για λόγους ηθικής, αλλά και για λόγους σκοπιμότητας… Αλλά η αφομοίωση της κατώτερης λειτουργίας δεν μπορεί να ολοκληρωθή και να στραφή προς ένα χρήσιμο σκοπό, εάν κάποιος δεν μπορέσει να αποδεχθή τις τάσεις που είναι δεμένες με την σκιά, και να τους επιτρέψη σε κάποιο μέτρο την υλοποίηση – ελεγχόμενη, ασφαλώς, από την απαραίτητη κριτική. Αυτό οδηγεί ενδεχομένως σε μια κατάσταση ανυπακοής και ίσως αηδίας στην αντιμετώπιση του εαυτού μας, αλλά επίσης και στην στήριξη επάνω στις ίδιες δυνάμεις μας, χωρίς την οποία η εξατομίκευση καθίσταται αδιανόητη. Η ιδιότητα της «διαφορετικής θέλησης», (Βλέπε και επιστολή του Απ. Παύλου προς Ρωμαίους ζ, 15: «ὃ γαρ κατεργάζομαι ου γιγνώσκω· ου γαρ ὃ τούτο πράσσω, αλλά ὃ μισώ τούτο ποιώ») θα πρέπει, δυστυχώς, να είναι αληθινή, εάν η ηθική έχει πραγματικά κάποια ιδιαίτερη σημασία. (Jung: «Μια ψυχολογική προσέγγιση στο δόγμα της Τριάδος» Άπαντα, τόμος 11, σελ. 198)].

Αυτή η ανυπακοή, όμως, δεν θα πρέπει να κατανοηθή σαν ανυπακοή προς την κοινωνία· το νόημά της είναι μάλλον υπαρξιακό και αρχετυπικού χαρακτήρα – περιλαμβάνει τα βασικά δομικά στοιχεία που διαμορφώνουν την όλη κατάσταση του ανθρώπου.

«Με την μεσολάβηση, όμως, του Αγίου Πνεύματος, ο άνθρωπος παίρνει μέρος στην θεϊκή διαδικασία, και αυτό σημαίνει πως η αρχή του διαχωρισμού και της αυτονομίας που στρέφεται ενάντια στον Θεό, και προσωποποιείται από τον Εωσφόρο σαν θέληση που αντιτίθεται στον Θεό, περιλαμβάνεται σε αυτήν την διαδικασία επίσης. Χωρίς αυτήν την θέληση δεν θα υπήρχε ούτε δημιουργία ούτε έργο σωτηρίας. Η σκιά και η αντιτιθέμενη θέληση είναι οι αναγκαίοι όροι κάθε ενεργοποίησης. Ένα αντικείμενο που  δεν έχει δική του θέληση, και που είναι ικανό, εάν χρειάζεται, να αντιτίθεται στον δημιουργό του, χωρίς ιδιότητες άλλες από αυτές του δημιουργού του, ένα τέτοιο αντικείμενο δεν έχει ανεξάρτητη ύπαρξη, είναι ανίκανο για ηθική απόφαση… Επομένως, ο Εωσφόρος ήταν πιθανώς αυτός που καταλάβαινε καλύτερα την θεία θέληση που αγωνιζόταν για να δημιουργήση τον κόσμο, και αυτός που εφάρμοσε αυτήν την θέληση πιο πιστά. Επειδή, επαναστατώντας ενάντια στον Θεό, έγινε η ενεργός αρχή μιας δημιουργίας, η οποία αντέταξε στον Θεό μια θέληση αντίθετη από την δική του» (Jung: ο. π., σελ. 196).

Συνεχίζεται   

Αμέθυστος