Ο Hans Georg Gadamer διηγείται την ιστορία της φιλοσοφίας 1

Ο Hans Georg Gadamer διηγείται την ιστορία της φιλοσοφίας 1

https://www.youtube.com/watch?v=V3ZgEtGmdSU&list=PL5rv0LxqofNqhH5Wq4bSEzGPUnNji3gvd

Πως άρχισαν όλα-Θαλής, Ηράκλειτος, Πλάτων, Αριστοτέλης

Τι είναι το όλον; Πώς προέκυψε το όλον; Πώς δημιουργήθηκε αυτή η κοσμική τάξη;
Αυτό είναι βυθισμένο στο μυστήριο της αρχής.
Υπάρχει μια περίφημη ρήση του Αριστοτέλη:
«Η αρχή είναι το ήμισυ του παντός.»
Τη γνωρίζουμε επίσης στη λαϊκή της εκδοχή ως:
«Κάθε αρχή είναι δύσκολη.»

Όπως κι αν έχει, το συμπέρασμα είναι ότι τέτοια ερωτήματα γεννούν το πρώτο θεωρητικό ενδιαφέρον για την τάξη του κόσμου, για οριακά ζητήματα — όπως το όριο του θανάτου, που πλανάται πάνω από κάθε ανθρώπινη ζωή και προσφέρει στις θρησκείες έναν ανεξάντλητο τόπο ελπίδας και υπόσχεσης.
Αναμφίβολα υπάρχουν και άλλα τέτοια ερωτήματα·
για παράδειγμα:

Τι υπήρχε πριν από το Big Bang, πριν από τη Μεγάλη Έκρηξη;
Ένα ερώτημα για το οποίο οι φυσικοί χαμογελούν κατανοητικά — κι όμως, είναι ένα ερώτημα που κανένας άνθρωπος δεν αποφεύγει να θέσει.

Θα δούμε ότι ήδη οι πρώτοι Έλληνες στοχαστές, των οποίων τα κείμενα έχουν φτάσει ως εμάς, ασχολήθηκαν κριτικά με αυτά τα θεμελιώδη ερωτήματα.
Τι ακριβώς όμως συνέβαινε τότε;
Σήμερα το γνωρίζουμε αρκετά καλά.

Φυσικά, ο Θαλής δεν έπεσε μέσα στο πηγάδι, όπως λέει ο μύθος — κατέβηκε μέσα του.
Γιατί αυτό το πηγάδι ήταν στην πραγματικότητα το αρχαίο τηλεσκόπιο.
Μέσα από τη σκοτεινή απόφραξη που δημιουργούσαν τα τοιχώματα του πηγαδιού, μπορούσε κανείς να παρακολουθήσει με ακρίβεια την πορεία των άστρων που βρίσκονταν ακριβώς επάνω από το άνοιγμα — και να δει έτσι πολύ καθαρότερα.
Ήταν, θα λέγαμε, ένα ελληνικό είδος τηλεσκοπίου.

Άρα, δεν επρόκειτο για έναν αφηρημένο σοφό που έπεσε κατά λάθος στο πηγάδι· μάλλον, η ιστορία έχει αλληγορικό χαρακτήρα: πρόκειται για μια τολμηρή πράξη θεωρητικού θάρρους — για την προθυμία να κατεβεί κανείς σε ένα άβολο βάθος για να παρατηρήσει καλύτερα τον ουρανό, ακόμα κι αν μετά χρειάζεται βοήθεια για να ξαναβγεί.
Η θεωρητική τόλμη και το πάθος της γνώσης εκφράζονται εδώ εξίσου έντονα όσο και η σαρκαστική διάθεση της ύστερης αρχαιότητας απέναντι στους «παράξενους σοφούς» της.

Έχει διασωθεί μια ιστορία:
Όταν δόθηκε στον Σωκράτη να διαβάσει το βιβλίο των αποσπασμάτων του Ηράκλειτου, είπε:
«Όσα κατάλαβα είναι εξαίσια· και είμαι βέβαιος ότι κι όσα δεν κατάλαβα είναι εξίσου εξαίσια. Μα χρειάζεται ένας άριστος δύτης, για να ανασύρει αυτά τα πολύτιμα πράγματα από τον βυθό της θάλασσας στο φως.»

Έτσι λοιπόν, το μυστηριώδες ύφος του Ηράκλειτου ήταν από την αρχή ελκυστικό ακριβώς λόγω του παράδοξου, της αιφνιδιαστικής αντιστροφής με την οποία λέει κανείς ότι «ο δρόμος προς τα πάνω και ο δρόμος προς τα κάτω είναι ο ίδιος».
Με αυτόν τον τρόπο σπάει την καθημερινή αναμονή και ανοίγει νέους ορίζοντες σκέψης.
Υπάρχει μια ρήση του Ηράκλειτου, η οποία ήταν χαραγμένη στη διάσημη καλύβα του Χάιντεγκερ στο Μέλανα Δρυμό, και στα γερμανικά λέει:

«Der Blitz steuert alles.»
(Ο κεραυνός κυβερνά τα πάντα.)

Πρέπει να ακούσουμε προσεκτικά, για να κατανοήσουμε τη δραματική αντιφατικότητα αυτής της φράσης. Δεν σημαίνει, όπως θα το ερμήνευε ένας απλοϊκός μυθικός τρόπος σκέψης, ότι «ο Δίας με τους κεραυνούς του κυβερνά τον κόσμο».
Αυτό θα ήταν εντελώς ανοήτως αντιηρακλείτειο, αντιφιλοσοφικό.

Βρισκόμαστε ήδη στο δρόμο προς τον Λόγο (Logos).
Και τι σημαίνει τότε; Τι σημαίνει πραγματικά;

Ας σκεφτούμε την εμπειρία του κεραυνού.
Τον βλέπουμε στην πλήρη του δύναμη μόνο μέσα στη νύχτα:
για μια στιγμή όλα φωτίζονται με εκτυφλωτικό φως, και την επόμενη στιγμή βυθίζονται πάλι σε βαθύτερο σκοτάδι.
Αυτό είναι, προφανώς, το ενδιαφέρον του Ηράκλειτου·
η ξαφνική, αποκαλυπτική δύναμη του φωτός.

Είχαμε δει ότι τέτοια φαινόμενα βρίσκονται στο βάθος των στοχασμών του Ηράκλειτου — η ξαφνική αντιστροφή των πραγμάτων στο αντίθετό τους.
Μίλησα για ύπνο και εγρήγορση· θα μπορούσα επίσης να μιλήσω για ζωή και θάνατο.

Λέμε, για παράδειγμα, «κοιμάται σαν νεκρός» — κι όμως, ξαφνικά ξυπνά.
Ο κεραυνός κυβερνά τα πάντα.

Περίπου έτσι, φαίνεται, εννοεί ο Ηράκλειτος το πραγματικό μυστήριο.
Η ψυχή δεν είναι μόνο η αναπνοή του ζώντος, αλλά είναι και το ίδιο το σκεπτόμενο, εκείνο που μέσα στα ίδια του τα βάθη φέρει ήδη τόσα πολλά μυστηριώδη και αληθινά.
Υπάρχει μια πολύ όμορφη ρήση του Ηρακλείτου:

«Τα όρια της ψυχής δεν θα τα φτάσεις ποτέ, όσο κι αν πορεύεσαι».

Αυτό είναι το νέο σύμπαν.
Ίσως αξίζει να θυμηθούμε ότι αργότερα ο Κικέρων είπε για τον Σωκράτη πως αυτός κατέβασε τη φιλοσοφία από τον ουρανό και την εγκατέστησε στους δρόμους της Αθήνας.

Δηλαδή, ότι έφερε τη φιλοσοφία μέσα στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων — στις συζητήσεις του με τους συμπολίτες του στα γυμνάσια, στα στάδια, στα συμβούλια, στις συνελεύσεις και στους δρόμους.
Ήταν, θα μπορούσε να πει κανείς, ο ενοχλητικός άνθρωπος, που μπορούσε να σταματήσει καθέναν που περπατούσε με φουσκωμένη αυτοπεποίθηση και να του κάνει δύσκολες ερωτήσεις στις οποίες δεν ήξερε να απαντήσει.

Αυτό το έκανε, όπως φαίνεται, κυρίως με τους μεγάλους άνδρες της εποχής.
Το έκανε με τους ναυάρχους.
Το έκανε με τους στρατηγούς, όταν ήθελε να μάθει τι είναι ανδρεία.
Το έκανε με τους δικαστές, όταν ήθελε να μάθει τι είναι δικαιοσύνη.

Και τελικά, το έκανε ακόμη και με τους μάντεις και τους χρησμολόγους, για να τους δείξει ότι δεν γνώριζαν τίποτα για το θείο και το ιερατικό-θεϊκό.
Αυτή είναι η γνωστή μορφή του Σωκράτη.

Από πού τη γνωρίζουμε;
Ε, βέβαια, είχε πολλούς μιμητές — όμως όλοι αυτοί οι μιμητές ωχριούν μπροστά στον μοναδικό Πλάτωνα.

Και εδώ φτάνουμε, τρόπον τινά, στο σημείο της ίδιας της αποστολής του Πλάτωνα, που συγχρόνως αποκαλύπτει ορατά τον ζωτικό σκοπό της ζωής του.
Ο Πλάτων ήθελε να απαλλάξει τον Σωκράτη, τον οποίο θαύμαζε, από το δικαστικό σφάλμα της αθηναϊκής δημοκρατίας, που τον θεώρησε σοφιστή — μόνο και μόνο επειδή μπορούσε να μιλά με κοφτερά διαλεκτικά επιχειρήματα.

Το Αγαθό, ωστόσο, είναι μια πραγματικότητα εξίσου άπιαστη, ανεξάρτητη από κάθε ορισμό, όπως και οι ίδιοι οι αριθμοί, με τη μυστηριώδη συνοχή τους σε αθροίσματα, εξισώσεις, κλάσματα και μεγάλους λογισμούς.
Και έτσι, πράγματι, ο Πλάτων έκανε την ένωση του ερωτήματος για το Αγαθό με το ερώτημα για τον αριθμό το κεντρικό θέμα του διασημότερου λογοτεχνικού του έργου — του «Φαίδωνος».

Εκεί, ο Πλάτων παρουσιάζει τον Σωκράτη, καταδικασμένο σε θάνατο και ήδη προετοιμασμένο για την εκτέλεση εκείνης της ημέρας, να δέχεται για τελευταία φορά τους φίλους του και να συζητά μαζί τους για την ψυχή, για την αθανασία της ψυχής και για τη σχέση της ψυχής με κάτι αιώνιο, αμετάβλητο, βέβαιο και γνωστό, όπως είναι οι αριθμοί.

Ο Νίτσε είπε σε μια περίφημη φράση ότι αυτή η απεικόνιση των συζητήσεων του ετοιμοθάνατου Σωκράτη ήταν η εγκαθίδρυση του νέου ιδεώδους της ελληνικής νεότητας — ενός ιδεώδους που αντικατέστησε το πρότυπο του ηρωικού Αχιλλέα ή του ευφυούς, πολυμήχανου Οδυσσέα.

Ένα νέο ιδανικό του σοφού· του σοφού που ζει τη σοφία του και που με ήρεμη γαλήνη, με πνεύμα ερωτηματικό και καθόλου δογματικό, δέχεται το πεπρωμένο της ζωής του και πίνει το κώνειο.

Η Ιδέα του Αγαθού είναι, γι’ αυτό, το ανώτατο σημείο της πλατωνικής σκέψης.
Είναι ο τελικός σκοπός της παιδείας, προς τον οποίο κατευθύνεται όλη η εκπαίδευση στην πλατωνική πολιτεία.

Αλλά αυτή η Ιδέα του Αγαθού δεν είναι χειροπιαστή όπως τα μαθηματικά αντικείμενα ή τα υπόλοιπα διδακτά πράγματα.
Είναι, ωστόσο, Ιδέα — το βλέμμα μέσα σε όλα.

Και ο Σωκράτης λέει ότι θα ήταν ικανοποιημένος μόνο όταν όλα όσα μέχρι τώρα οι σοφοί άνδρες γνώρισαν — για την πορεία του ήλιου και της σελήνης, για τα άστρα, για τις εποχές, για τα στοιχεία, για τη γη και τη θάλασσα και όλα αυτά — θα μπορούσαν να εξηγηθούν ως έκφραση της Ιδέας του Αγαθού.

Μια περίφημη φράση, της οποίας δεν πρόσεξαν αρκετά ότι στην ουσία είναι το πρόγραμμα της αριστοτελικής φυσικής — της τελεολογίας, της διδασκαλίας που βλέπει το σύμπαν ως κατευθυνόμενο από σκοπούς, όπου και ο άνθρωπος, με τους περιορισμένους σκοπούς του και τη συνεχή του επιδίωξη προς το καλύτερο, προς το ωφέλιμο Αγαθό, έχει τη θέση του.

Η σύγχρονη ιατρική μπορεί να μας δείξει με σαφήνεια περί τίνος πρόκειται εδώ.
Η ιατρική είναι η επιστήμη της ασθένειας και των θεραπευτικών της μέσων.
Είναι ένα τεράστιο αποτέλεσμα επίμονης και σχολαστικής μέτρησης.
Κάθε άνθρωπος γνωρίζει τι είναι το θερμόμετρο και ποια είναι η φυσιολογική θερμοκρασία του σώματος.
Έτσι, έχει προοδεύσει πολύ η τέχνη της μέτρησης.
Αλλά το πραγματικό μυστήριο είναι η ίδια η υγεία.
Με ποιο μέτρο, λοιπόν, τη μετράμε (την [υγεία]) ;
Όχι, βέβαια, με τυποποιημένες τιμές.
Διότι η υγεία είναι μια μυστηριώδης αρμονία όλων.
Και αυτό το μεγάλο μυστήριο της υγείας ο Πλάτων το αναφέρει επίσης, σε αυτό το πλαίσιο, ως παράδειγμα αυτής της εσωτερικής μετρησιμότητας.

Και εκεί λέει τώρα ο Πλάτων, σε αυτή τη σύνδεση, ότι σε κάθε ακριβή ικανότητα και γνώση των επιστημών υπάρχει κάτι αναντικατάστατο:
ότι πρέπει κάθε φορά να έχει κανείς υπόψη του όχι μόνο το μετρημένο, αλλά και το ανάλογο, το αρμόζον, το πρέπον, το σωστό τη στιγμή που πρέπει — αυτό είναι το ουσιώδες, αυτό που έχει πραγματικά σημασία.
Πέρα από όλα όσα είναι αριθμοί, νόμοι και μεγέθη.

Αυτό είναι ένα μήνυμα προς τον σύγχρονο κόσμο, μέσα στον οποίο οι ποσοτικοποιητικές επιστήμες έχουν εδραιώσει σε βάθος τη μεθοδολογική τους κυριαρχία, χωρίς ίσως να προσέχουν αρκετά ότι αυτό τους επιτυγχάνει μόνο εκεί όπου αυτές οι ίδιες προϋποθέτουν μια άλλη γνώση — το βλέμμα του έμπειρου γιατρού ή το ένστικτο του οργανισμού που πάσχει· το ένστικτο του ανθρώπου που είναι άρρωστος.
Εν ολίγοις, όλα εκείνα που τελικά αναγνωρίζει κι ο γιατρός ως κριτήριο, όταν, μη γνωρίζοντας τι ακριβώς έχει ο ασθενής του, τον ρωτά:
«Αισθάνεστε άρρωστος;»

Καλώς· με αυτήν την έννοια ισχύει το ίδιο και στον Πολιτικό του Πλάτωνα, όπου όλη αυτή η ανάλυση διατυπώνεται μέσα σε έναν διάλογο για τον σωστό κυβερνήτη —
δηλαδή και μέσα στη δημόσια και πολιτική ζωή.

Μπορεί κανείς να θεσπίζει νόμους, να καθιερώνει τάξη·
αν όμως δεν είναι ικανός, τη σωστή στιγμή, να προσαρμόζεται όπως πρέπει στο πρόσταγμα της ώρας και στα μέσα της, αν δεν μπορεί να ανταποκριθεί στην ανάγκη της στιγμής, τότε θα αποτύχει και στους ίδιους τους σκοπούς της τέχνης του.

Ήταν γιος ενός Μακεδόνα αυλικού γιατρού και σπούδασε στην Ακαδημία, θα μπορούσε κανείς να πει. Και λέγεται πως κάποτε αρρώστησε και δεν μπόρεσε να παραστεί σε μια μικρή συντροφική συζήτηση.
Τότε ο Πλάτων είπε: «Σήμερα έλειψε το πνεύμα.»[Ο ΝΟΥΣ]

Πράγματι, υπήρχε μια στενή και πρώιμη σύνδεση ανάμεσά τους.
Αργότερα ο Αριστοτέλης έγινε γνωστός και ως κριτικός της θεωρίας των Ιδεών.
Η βασική του ωστόσο κριτική αρχίζει με μια ρήση που έγινε διάσημη:
«Φίλος μου είναι ο Πλάτων, αλλά πιο φίλη μου η αλήθεια.»

Ο Αριστοτέλης είχε το παρατσούκλι, ανάμεσα στους φίλους του, «ο μεγάλος αναγνώστης».
Διάβαζε ακατάπαυστα.
Και συνήθιζε, όταν το βράδυ ξάπλωνε στο κρεβάτι του στο χώρο της σχολής, να έχει δίπλα του μια χάλκινη λεκάνη και να κρατά στο χέρι του μια μεταλλική σφαίρα.
Διάβαζε έτσι, κι όταν αποκοιμιόταν, η σφαίρα έπεφτε με θόρυβο στη λεκάνη· ο ήχος τον ξυπνούσε, κι εκείνος συνέχιζε το διάβασμα.

Μια πολύ εύστοχη εικόνα για την προσέγγιση του άγρυπνου πνεύματος του Αριστοτέλη προς το θείο Πνεύμα, που χαρακτηρίζεται από τη διαρκή παρουσία.
Διότι ο θεός της μεταφυσικής του Αριστοτέλη είναι ένα πνεύμα που, σε αντίθεση με το ανθρώπινο, δεν διακόπτεται από ύπνο και εγρήγορση.

Εκεί περιγράφει πώς οι αρχικά φευγαλέες εντυπώσεις παραμένουν στη μνήμη, πώς από αυτές σχηματίζεται μια ενιαία ανάμνηση της γνώσης, πώς από αυτήν προκύπτει, με τη μετάδοση στους άλλους, τελικά η γνώση των ἀρχαί — δηλαδή των αρχών, των πρώτων αρχών.

Ποιο είναι το νόημα;
Η απόδειξη είναι πάντοτε απόδειξη που ξεκινά από προκείμενες προτάσεις, και το συμπέρασμα είναι το έγκυρο πόρισμα.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι πρέπει λοιπόν ήδη να υπάρχουν προϋποθέσεις· αυτό στην λογική ονομάζεται μείζων και ελάσσων πρόταση.

Αν όμως πρόκειται για τις αρχές, δεν μπορεί κανείς να ξεκινήσει από κάτι πριν από τις αρχές. Άρα, η φιλοσοφία δεν μπορεί να αντιστοιχεί απλώς στη λογική της απόδειξης· πρέπει περισσότερο να είναι μια πορεία προς την αρχή, μια προσέγγιση στις πρώτες προϋποθέσεις.

Αυτό ονομαζόταν ἐπαγωγή — δηλαδή οδήγηση προς (την αρχή).

Και ο Θεόφραστος, δάσκαλος των παραστατικών εικόνων, δίνει γι’ αυτό μια ζωντανή παρομοίωση:
Πώς προκύπτει, λέει, αυτό το καθολικό του εννοίου, της αρχής;

Ναι, λέει, είναι όπως όταν ένας στρατός τρέπεται σε φυγή μπροστά στον εχθρό·
και κάποιος, επιτέλους, σταματά και κοιτάζει πίσω, να δει αν ο εχθρός πλησιάζει.
Οι άλλοι συνεχίζουν να τρέχουν.
Έπειτα κι ένας δεύτερος τον βλέπει, βλέπει ότι εκείνος δεν τρέχει πια, γιατί ο εχθρός έχει απομακρυνθεί· κι έτσι, ένας μετά τον άλλον, όλοι στρέφονται και ο στρατός υπακούει πάλι στη διαταγή.

Η ελληνική λέξη για «διαταγή» είναι ἀρχή — και σημαίνει συγχρόνως αρχή και εξουσία.
Αυτό, λοιπόν, είναι η λογική ανάλυση του τι είναι, κατά την περιγραφή του Αριστοτέλη, η φιλοσοφία από λογική άποψη.

ΚΑΛΟΠΡΟΑΙΡΕΤΑ, ΟΣΟ ΜΠΟΡΟΥΜΕ ΒΕΒΑΙΩΣ, ΑΣ ΣΥΓΚΡΙΝΟΥΜΕ ΤΟΝ ΛΟΓΟ ΤΟΥ ΓΚΑΝΤΑΜΕΡ ΜΕ ΤΟΥ ΠΟΠΠΕΡ. ΤΟΥ ΔΑΣΚΑΛΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΥ. ΤΗΣ ΑΛΛΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΕΓΩΠΑΘΕΙΑΣ ΤΗΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΣΚΗΝΗΣ.