Το πρόσωπο ως μετάβαση από το "δυνάμει" στο "ενεργεία"

Θεόδωρος Ι. Ζιάκας

(Από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη ως τον Μάξιμο Ομολογητή.)

«Δυνάμει» όλοι οι άνθρωποι είναι πρόσωπα. «Ενεργεία» όμως όχι. Η αριστοτελική διάκριση «δυνάμει» και «ενεργεία», εφαρμοζόμενη επί του προσώπου, παραπέμπει σε συγκεκριμένο ψυχοκοινωνικό πρόσκτημα. Αν αυτό υπάρχει τότε έχουμε πρόσωπο, όχι μόνο ως δυνατότητα, αλλά και στην πράξη. Η εισήγησή μου θα έχει ως αντικείμενο την περιγραφή του εν λόγω προσκτήματος στην ελληνική παράδοση. Θα ξεκινήσει από το «τι δεν είναι», θα επικεντρωθεί στο «τι είναι» και θα ολοκληρωθεί με τους «περιορισμούς», που δεσμεύουν σήμερα την κατανόηση και την «ενεργοποίηση» του προσώπου. Λόγω της επιβεβλημένης συντομίας θα αποφύγω τις κειμενικές αναφορές.

1.- Τι δεν είναι

Το πρόσωπο είναι τύπος υποκειμένου, το δε υποκείμενο υπόσταση πολιτισμικού κοινωνικού πεδίου, εκδηλούμενη α) ως ενέργεια αυτοεπιβεβαιωτική, διά της οποίας ο άνθρωπος αναπαράγεται ως άτομο και β) ως ενέργεια αυθυπερβατική, μέσω της οποίας αναπαράγει το πολιτισμικό του οικοσύστημα: το σύστημα πατρίδος του.

Οι βασικοί ιστορικοί τύποι υποκειμένου είναι ο κολεκτιβιστικός και ο ατομοκεντρικός.

Αν ως «δυνάμει» κολεκτιβιστικό, ορίσουμε το υποκείμενο όπου η κοινωνική συνοχή τίθεται σε προτεραιότητα έναντι της ατομικής ελευθερίας, τότε ως «ενεργεία» κολεκτιβιστικό θα αναγνωρίσουμε το κυρίαρχο υποκείμενο των ιστορικών δεσποτικών πολιτισμών.

.................................
2.- Τι είναι

Η επί του προσώπου χριστιανική εφαρμογή της λεκτικής διάκρισης «δυνάμει» και «ενεργεία», παραπέμπει στη διάκριση «κατ’ εικόνα» και «καθ’ ομοίωση». Η «Εικόνα», το «πρότυπο» Πρόσωπο, ο ολοκληρωμένος-ακέραιος άνθρωπος, είναι ο ενανθρωπήσας Θεός: ο ιστορικός Ιησούς, ο κατά Παύλο «πρωτόκτοκος αδελφός» μας. Πλήρες «ενεργεία» πρόσωπο γίνομαι, έτσι, όταν μπορώ να επαναλάβω το παύλειο: «δεν ζω εγώ, ζει εν εμοί Χριστός». Όταν δηλαδή το «θείο θέλημα» έχει γίνει δικό μου θέλημα.

........................

Η συνέχεια εδώ Aντίφωνο

ΣΧΟΛΙΟ

Φυσικά δεν είναι διάκριση το Αριστοτελικό δυνάμει και ενεργεία!

Είναι Θεωρία. Με την Αριστοτελική έννοια. Δεν υπάρχει κάτι σαν εφαρμοσμένη αρχαία Ελληνική Φιλοσοφία, ούτε προσαρμοσμένη Πατερική θεολογία, στο πρότυπο των εφαρμοσμένων μαθηματικών.

Δεν υφίσταται κάτι σαν ενεργοποίηση του προσώπου, όπως ενεργοποιούμε την μηχανή του αυτοκινήτου, γυρίζοντας το κλειδί της.

Ο άνθρωπος βρίσκεται σε πτώση, και το δυνάμει δεν ανήκει στην πτώση του ανθρώπου. Δεν είναι πάθος. Είναι δύναμις και κίνησις. Είναι η ανθρώπινη φύσις. Η αδιάβλητη ανθρώπινη φύσις.

Δεν είναι στασιμότης. Όπως αναγνωρίζει και ο μεγαλύτερος εχθρός του Αριστοτέλη της εποχής μας, ο Χάϊντεγκερ. Αν για τον Παρμενίδη ο λόγος και η ουσία ήταν το ένα, για τον Ηράκλειτο ο λόγος, του  Πλάτωνος η Ιδέα, του Αριστοτέλη είναι η ενέργεια. Δικής του αποκλειστικά εμπνεύσεως.

Και μια ιδιαίτερη κίνησις επίσης είναι ενέργεια, διότι η ενέργεια πολλαπλώς λέγεται. Αυτή που περιέχει στον εαυτό της το τέλος της. Δεν είναι το βάδισμα π.χ. τέλεια κίνησις, διότι δεν μπορώ να βεβαιώσω πως περπατώ και ταυτόχρονα περπάτησα.

Ενώ μπορώ να έχω δει και να βλέπω ταυτόχρονα, να σκέπτομαι και να έχω σκεφτεί ταυτόχρονα. Αυτή και μόνον η δραστηριότης είναι ενέργεια.

Η ενέργεια όπως περιγράφεται στο βιβλίο Λάμδα της Μεταφυσικής, είναι μια Αρχή τέτοια για την οποία η ουσία της είναι ενέργεια (ής η ουσία ενέργεια) (Μετ. 1071 b 19-20)!

Η ενέργεια για τον Αριστοτέλη προηγείται της δυνάμεως. Διότι προΐσταται της γεννήσεως η οποία είναι το αντίθετο της φθοράς. Και η γέννηση είναι η εμφάνιση μιας μορφής, ενώ η φθορά είναι η εξαφάνισή της. Και η καθαρή ενέργεια είναι δραστηριότης. Και η μοναδική καθαρή δραστηριότης είναι η νόηση, επέκεινα τι του νού. Η γάρ νού ενέργεια ζωή (1072 b 26-27). Το δε ζήν τοις ζώσι το είναι έστιν. (Πέρι ψυχής ΙΙ 4, 415 b 14).

Ακόμη και μέσα στον χρόνο, η ενέργεια προηγείται της δυνάμεως.

Διότι διαφέρει το δυνάμει από το ενεργεία : ( 1071 α 13-15) ώσπερ ανθρώπου αίτιον τα τε στοιχεία, πύρ και γή ως ύλη και το ίδιον είδος, και έτι τι άλλο οίον ο Πατήρ και παρά ταύτα ο ήλιος!

Αφήνοντας όμως την φιλοσοφική μπακαλική του κ. Ζιάκα, εισερχόμεθα στο θεολογικό του μανάβικο. «Η διάκριση δυνάμει και ενεργεία, παραπέμπει στην διάκριση κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση. Η Εικόνα, το πρότυπο πρόσωπο, ο Ολοκληρωμένος – ακέραιος άνθρωπος, είναι ο ενανθρωπήσας Θεός: ο Ιστορικός Ιησούς. Πλήρες ενέργεια πρόσωπο γίνομαι όταν μπορώ να επαναλάβω το Παύλειο : δεν ζώ εγώ, ζει εν εμοί Χριστός! Όταν το Θείο Θέλημα έχει γίνει δικό μου Θέλημα!»

Νομίζουμε είναι ανάξιο σχολιασμού! Οι αρχαίοι αιρετικοί ήταν πιο σοβαροί, ακόμη και διανοητικά από τους νεοορθοδόξους!

Με την Καινή Διαθήκη, το κατ’εικόνα και το καθ’ομοίωσιν καταργείται.

Ούτε ο Αυγουστίνος δεν τόλμησε να μιλήσει για εσωτερικευμένο Θείο Θέλημα και γι’αυτό μίλησε για προορισμό των εκλεκτών, των διδασκάλων, τών Μποντισάτβα, που έρχονται για την αφύπνιση μας, σαν εσένα π.χ τον δασκαλό σου τον Γιανναρά και Σία....

Αμέθυστος