Κι αν η Μεσόγειος δεν ήταν μόνο τουρισμός και μετανάστες;

 του Marcello Veneziani

Αν πεις Μεσόγειο, αμέσως σκεφτόμαστε δύο πράγματα, ένα παιχνιδιάρικο και ένα τραγικό: τον τουρισμό στις ακτές της και τους μετανάστες που φεύγουν, πεθαίνουν, αποβιβάζονται στις ακτές της. Η φαντασία μας σταματά, δεν ξεφεύγει από τις ομπρέλες που κοστίζουν όλο και περισσότερο και τα μεταναστευτικά κύματα που φτάνουν όλο και περισσότερα, με πολλές απώλειες στα βάθη της θάλασσας που κάποτε ονομάζονταν Mare nostrum. Ωστόσο, η Μεσόγειος, πριν γίνει τουριστικός ή μεταναστευτικός προορισμός, για όσους απαγορεύεται να αποκαλούνται λαθρομετανάστες, ήταν πολύ περισσότερα. Ήταν η μητέρα του πολιτισμού μας, η Πατρίδα μας, όπως αποκαλούνταν πατρίδες τα εδάφη που την έβλεπαν. Εδώ γεννήθηκε ο μεσογειακός, ελληνικός, ρωμαϊκός και χριστιανικός πολιτισμός. Εδώ γεννήθηκε η σκέψη, η φιλοσοφία, η επιστήμη και η τέχνη που αργότερα θα ονομαστεί ευρωπαϊκή.

«Τίποτα δεν με έχει διαμορφώσει, εμποτίσει, εκπαιδεύσει - ή χτίσει - περισσότερο από εκείνες τις ώρες που κλάπηκαν από τη μελέτη, φαινομενικά αποσπάστηκαν, αλλά αφιερώθηκαν βαθιά στην ασυνείδητη λατρεία τριών ή τεσσάρων αδιαμφισβήτητων θεοτήτων: της θάλασσας, του ουρανού, του ήλιου. Δεν ξέρω τι κατάπληξη και τι πρωτόγονη ανάταση… εκείνες τις καταστάσεις γόνιμης έκπληξης, περισυλλογής και κοινωνίας που γνώριζα στα πρώτα μου χρόνια. Καλύτερα από κάθε ανάγνωση, καλύτερα από ποιητές, καλύτερα από φιλοσόφους, ορισμένα βλέμματα, ριγμένα χωρίς συγκεκριμένη ή καθορισμένη σκέψη, ορισμένες παύσεις στα αγνά στοιχεία του φωτός...» 

Στις όχθες της Μεσογείου, στις πλαγιές της που μας αγγίζουν από κοντά, την Τυρρηνική, την Αδριατική, το Ιόνιο, ξαναδιαβάζω τις εκθαμβωτικές μεσογειακές εμπνεύσεις του Paul Valéry. Χρονολογούνται από το 1933 και είναι ένας ύμνος στο amor fati, δηλαδή στην ευγνωμοσύνη της Μεσογείου: «Γεννήθηκα σε ένα από εκείνα τα μέρη που θα ήθελα να γεννηθώ». Διαβάζω τον Βαλερύ στον ήλιο, μπροστά στη θάλασσα και στον ουρανό, και βρίσκομαι αντιμέτωπος με την ρέουσα και φωτεινή αίσθηση της Μεσογείου. Ο Valéry σημειώνει ότι η σκέψη γεννήθηκε στις ακτές της Μεσογείου επειδή όλα τα ευαίσθητα συστατικά, τα στοιχεία και τα τρόφιμα που τη δημιουργούν συγκεντρώνονται εδώ: φως και χώρος, ελευθερία και ρυθμός, διαφάνειες και βάθος. Και σε αρμονία με τις φυσικές συνθήκες, αναδύονται τα χαρακτηριστικά της γνώσης: σαφήνεια, βάθος, απεραντοσύνη, μέτρο…

«Μεσογειακές εμπνεύσεις» είναι επίσης ο τίτλος ενός άλλου γαλλικού λιμπρέτου, του Jean Grenier, δασκάλου του Albert Camus. Για τον Γκρενιέ, η Μεσόγειος είναι «ένας μικρός χώρος που υποδηλώνει το άπειρο». Ο Καμύ επινόησε την έκφραση μεσημβρινή σκέψη της οποίας ο Φράνκο Κασάνο ήταν ο διαυγής θεωρητικός στην Ιταλία τα τελευταία χρόνια: είναι η σκέψη που γεννιέται στις ακτές της Μεσογείου, η οποία τρέφεται από τον ήλιο και τη θάλασσα και θεωρεί απαραίτητο το genius loci. [Ο όρος "genius loci" προέρχεται από τα λατινικά και σημαίνει "το πνεύμα του τόπου" ή "η ουσία του τόπου." Αυτός ο όρος χρησιμοποιείται για να αναφερθεί στην ιδιαίτερη και μοναδική ψυχή ή χαρακτήρα που αναδύεται από έναν συγκεκριμένο τόπο ή περιβάλλον]. Η σκέψη του μεσημβρινού ήταν η μεσογειακή γεωφιλοσοφία: «η Μεσόγειος, όπου η ευφυΐα είναι η αδερφή του ακατέργαστου φωτός», λέει ο Καμύ.

Όταν μιλάμε για ταυτότητα, ξεχνάμε την αρχική της πράξη: δεν είμαστε μόνο παιδιά της εποχής μας, αλλά είμαστε παιδιά των πατρίδων μας. Δεν είμαστε μόνο παιδιά της σύγχρονης και παγκόσμιας εποχής, αλλά και εκείνων των εδαφών, εκείνων των θαλασσών, καθώς και των οικογενειών μας, της ιστορίας και των παραδόσεων μας. Η Μεσόγειος δεν είναι μόνο η αυγή της σκέψης, από τον Παρμενίδη στον Ηράκλειτο, από τον Πλάτωνα στον Αριστοτέλη και ούτω καθεξής, ή της Λογοτεχνίας, από την Οδύσσεια ως την Αινειάδα. Αλλά είναι και ένα τοπίο και οι καρποί του. Ο μεσογειακός πολιτισμός είναι ο πολιτισμός του ψωμιού, και της ρίζας του, του σιταριού, το ξανθό κύμα υπό την προστασία της θεάς Δήμητρας. Οι βάρβαροι διακρίνονταν ανάμεσα σε αυτούς που έτρωγαν χυλό και σε αυτούς που αντ' αυτού έψηναν ψωμί, όπως έγραψε μεταξύ άλλων ο Κροάτης συγγραφέας Pedrag Matvejevic. Μεσογειακό είναι το λάδι και η μήτρα του, οι ελιές, τα ελαιόδεντρα. Μεσόγειος είναι το κρασί και οι θεοί του, Διόνυσος και Βάκχος. Η Μεσόγειος έχει επίσης ένα αλάνθαστο άρωμα, τον γλυκάνισο. Τη μεσογειακή γεύση του γλυκάνισου που γίνεται παστίς στην Προβηγκία, το ούζο στην Ελλάδα, το αράκ στη Μέση Ανατολή, το ρακί στην Τουρκία, το sambuca ή το mistrà στην Ιταλία και μετά το Meletti, το Varnelli και το θρυλικό αψέντι που μέθυσε την καταραμένη λογοτεχνία τών μετα-ρομαντικών… Η μαγεία της θάλασσας, η μοναξιά σαν δίψα για αιωνιότητα, οι θεοί που «μιλούν στον ήλιο και στη μυρωδιά των αψιθίων...». Η μεσογειακή σκέψη του Καμύ ταιριάζει με τον μύθο και φυσά με το τριαντάφυλλο του ανέμου που έχει την καρδιά του στη Μεσόγειο, στην Κύπρο, το νησί της Αφροδίτης. 

Σήμερα η Μεσόγειος είναι ο τόπος της ύστερης Ευρώπης, του Νότου, των χρεωμένων και αγωνιζόμενων χωρών, των εδαφών που εγκαταλείφθηκαν από τις φευγάτες ευφυΐες, των αραβικών πηγών που οδήγησαν σε φανατισμό, της ισλαμικής αδελφότητας, της τρομοκρατίας, των φορτηγών των πεινασμένων. Η Μεσόγειος είναι σήμερα η θάλασσα της ελπίδας και της τραγωδίας, η άρθρωση που ενώνει και χωρίζει ταυτόχρονα, δύο κόσμους, τον μαύρο και πεινασμένο κόσμο του Νότου του πλανήτη και τον φωτεινό και πλούσιο κόσμο του Βορρά. Θα μπορέσει ποτέ να φανταστεί ένα μέλλον για την Ιταλία, για την Ευρώπη που αρνείται τη Μεσόγειο με τις μήτρες της;

Κάποιος θα πει ότι αντιπαραβάλλω ένα πραγματικό και δραματικό παρόν με ένα αρχαίο και ειδυλλιακό ιδανικό, ένα ανθρωπιστικό όραμα που δεν υπάρχει πια. Αλλά τι θα γινόταν αν έπρεπε να ξεκινήσουμε ξανά από εκεί για να αλλάξουμε την κατεύθυνση της ιστορίας και του πολιτισμού μας και να δώσουμε νέα ώθηση στις παρακμάζουσες χώρες μας, κάνοντάς τις ξανά ελκυστικές, για τους λαούς τους, προτού ακόμη εισρεύσουν λαοί από το βορρά σε αναζήτηση ήπιων κλιμάτων και πιο γαλήνιας ζωής που ζει μέσα στην ομορφιά των τόπων; Τι θα γινόταν αν ήμασταν λιγότερο συνδεδεμένοι με τις παγκόσμιες τάσεις της εποχής μας για να είμαστε πιο στενά συνδεδεμένοι με τις γόνιμες μήτρες των τόπων μας; Τι θα γινόταν αν έπρεπε να ξανασκεφτούμε τα μοντέλα ζωής, τον τρόπο ζωής, τους στόχους και τα έργα, ξεκινώντας εκ νέου από αυτόν τον αρχικό πλούτο της Μεσογείου; Αν το μέλλον ήταν ο Παρμενίδης με ένα smartphone, για να το βάλω σε εικόνα, o Πυθαγόρας και η εφαρμοσμένη νοημοσύνη, δηλαδή η σκέψη και η τεχνική διαφορετικά συνδεδεμένες; Θα πείτε ότι η θάλασσα έχει άσχημα αποτελέσματα, μερικές φορές μεθάει ή η ηλιαχτίδα μπορεί να οδηγήσει σε σύντομη τρέλα στις ακτές της Μεσογείου… Τι θα γινόταν όμως αν έπρεπε να ξανασκεφτούμε τη μεσογειακή ταυτότητα σήμερα, αντί να αποδεχθούμε ότι είναι μόνο ο τουρισμός, οι μεταναστεύσεις και οι αποφάσεις που λαμβάνονται μακριά από τον μεσογειακό πολιτισμό; Μια αμφιβολία, μια απλή αμφιβολία στα τέλη Αυγούστου…

Κι αν η Μεσόγειος δεν ήταν μόνο τουρισμός και μετανάστες; Μαρτσέλο Βενετζιάνι (www-marcelloveneziani-com.translate.goog)