ΓΥΡΩ ΑΠΟ ΤΙΣ ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ DE TRINITATE του Αυγουστίνου (1)

"Πορφύριος και Βιττορίνο" του Pierre Hadot

Ο Αυγουστίνος θεωρείται ένας χριστιανός φιλόσοφος ο οποίος άλλαξε τον τρόπο σκέψης που ίσχυε μέχρι τότε, επιβάλλοντας αυτόν που ισχύει μέχρι σήμερα. Πριν όμως έλθει στα πράγματα είχε εμφανισθεί στο έργο του Βιττορίνο σπερματικά αυτός ο νέος τρόπος σκέψεως. Ο Βιττορίνο (Mario Vittorino - Gaius Marius Victorinus - Μάριος Βικτωρίνος) υπήρξε γνωστός νεοπλατωνικός φιλόσοφος της εποχής του, ο οποίος σε κάποιο σημείο της ζωής του μετεστράφη στον Χριστιανισμό. Καρπός αυτής της μεταστροφής υπήρξε και η συγγραφή του μοναδικού μεταφυσικού συστήματος στην λατινική γλώσσα. Στο κέντρο της σκέψης του βρίσκεται η προσπάθεια θεμελίωσης με  συστηματικό τρόπο του δόγματος της Τριάδος. Μέσω του όρου "ομοούσιος" (consubstantialis) προσπάθησε να πολεμήσει τον Αρειανισμό ο οποίος δήλωνε πως ο Υιός, συγκρινόμενος με τον Πατέρα είναι διαφορετικός, ανόμοιος, δημιουργημένος και μεταβλητός. Αυτή λοιπόν η νέα μορφή σκέψης, επινοήθηκε από την αρχή για να εκφράσει λογικά τα δόγματα της πίστεως. Κάτι που δεν συνέβη ποτέ στην Ορθοδοξία, διότι η υπεράσπιση των δογμάτων επετεύχθη δια της εμπειρίας, της θεοπτίας των πατέρων. Η πηγή του Βιττορίνο λοιπόν υπήρξε ο Πορφύριος, ο μεγάλος μαθητής του Πλωτίνου, στο έργο του οποίου νόμισε ότι βρήκε τις κατάλληλες έννοιες για τον σκοπό του.
Ο Πορφύριος όμως είναι μια ιδιάζουσα περίπτωση στην αλυσίδα της αρχαίας σκέψης, διότι ξανασκέφτεται βαθειά την φιλοσοφία του Πλωτίνου και την αλλάζει, και μάλιστα όσον αφορά την πρώτη Αρχή, δηλαδή το ΕΝΑ.
Ο Πλωτίνος τοποθετεί το Ένα επέκεινα του Είναι ή καλύτερα πάνω τόσο από το Είναι όσο και από το ον. Και οδηγεί έτσι το Είναι στην δεύτερη θέση, ώστε να συμπίπτει με την δεύτερη υπόσταση. Ο Πορφύριος όμως παρότι διατηρεί το Ένα πάνω από το ον, το ταυτίζει με το Είναι, το οποίο κατανοεί στην υπέρτατη σημασία του (Είναι σαν καθαρή ενέργεια), από το οποίο προέρχεται, σαν επόμενη στιγμή το ουσιώδες. Επιπλέον ενώ ο Πλωτίνος ταυτίζει με την δεύτερη υπόσταση την νόηση (μαζί με το Είναι), ο Πορφύριος δηλώνει την σύμπτωση και της νοήσεως με το ίδιο το ΕΝΑ, παρότι σε υπερβατική μορφή, η οποία αναπτύσσεται και πραγματοποιείται υποστατικά σκεπτόμενη αυτή την ίδια.
Ας δούμε την θέση του Πορφυρίου κάπως διεξοδικότερα: Η πλατωνική, νεο-πλατωνική μεταφυσική είναι μία ΕΝΟΛΟΓΙΑ, καθότι θέτει το ΕΝΑ σαν πρώτη Αρχή από την οποία προέρχεται το ίδιο το Είναι. Ο Αριστοτέλης επεξεργάστηκε μία ριζική μεταρρύθμιση της πλατωνικής σκέψης και δημιούργησε το οντολογικό παράδειγμα το οποίο θέτει το Είναι ή αν προτιμούμε το ον, στην πρώτη θέση, αφομοιώνοντας το Ένα στο Είναι και στο ον. Το Αριστοτελικό παράδειγμα δεν προσελήφθη ουσιαστικώς από την Ελληνική σκέψη αλλά κυριάρχησε στην Δυτική.
Ο Πορφύριος καταλαμβάνει την ενδιάμεση θέση ανάμεσα στους δύο, διότι αφομοιώνει το Είναι στο Ένα και εξηγεί τα όντα, σαν αναπτύξεις δυναμικές και σχεσιακές της υπερβατικής δραστηριότητος του Ενός - Είναι.
Ο Ελληνικός νεοπλατωνισμός δεν θα ακολουθήσει τον Πορφύριο, αλλά τον Ιάμβλιχο, μαθητή του, τόσο στην εμβάθυνση της Ενολογικής πρωτολογίας, όσο και στην θεουργία των Χαλδαϊκών χρησμών. Η Δύση όμως θα ακολουθήσει τον Πορφύριο και θα τον καταστήσει «δάσκαλο των πνευμάτων» της. Από τον Πορφύριο δια του Βιττορίνο ξεκινά και η περιπέτεια της θεολογίας λοιπόν μέσω του Αυγουστίνου. Η κατανόηση του Ενός σαν πρώτης αρχής θα συνενωθεί με την έννοια του υπέρτατου Είναι και ακριβώς σε αυτή την οπτική θα ερμηνευθεί και το διάσημο χωρίο της Βίβλου, στο οποίο ο Θεός αποκαλύπτει στον Μωυσή τον εαυτό του λέγοντας: «Εγώ είμαι ο ών».
Εκείνο που θα μετρήσει ακόμη περισσότερο όμως στην εξέλιξη της Δυτικής φιλοσοφίας είναι η σύνθεση που πραγματοποίησε ο Πορφύριος ανάμεσα στην Νόηση νοήσεως του Αριστοτέλη και το υπερβατικό Ένα του Πλωτίνου. Το υπέρτατο ΕΝΑ είναι το ΕΙΝΑΙ και προηγείται του όντος που προέρχεται από αυτό. Το οποίο είναι καθαρή ενέργεια και ιδέα ή παράδειγμα του όντος, είναι απόλυτη γνώση σε ησυχία, ενώ το Ένα-ον είναι νόηση σε κίνηση προς την κατανόηση του ιδίου, προς την αυτογνωσία, η οποία διακλαδώνεται μέσω της διαλεκτικής της μονής-προόδου-επιστροφής, η οποία διαλεκτική αντιστοιχεί στο Είναι-ζωή-σκέψη.
Ένα παράδειγμα: Όρα δε μη και αινισσομένω έοικεν ο Πλάτων, ότι το εν το επέκεινα ουσίας και όντος, ον μεν ουκ έστιν ουδέ ουσία ουδέ ενέργεια, ενεργεί δε μάλλον και αυτό το ενεργείν καθαρόν, ώστε και αυτό το είναι το προ του όντος. ου μετασχόν το εν άλλο εξ αυτού έχει εκκλινόμενον το είναι, όπερ έστι μετέχειν όντος. Ώστε διττόν το Είναι, το μεν προϋπάρχει του όντος, το δε ο επάγεται εκ του όντος του επέκεινα ενός του είναι όντος το απόλυτον και ώσπερ ιδέα του όντος (Πορφύριος, Σχόλιο στον Παρμενίδη, ΧΙΙ, 22-33).
Μετ: Δες τώρα μήπως και ο Πλάτων δεν μας αφήνει να εννοήσουμε αυτό, δηλαδή πως το Ένα που είναι υπεράνω της ουσίας και του όντος, δεν είναι ούτε ον, ούτε ουσία, ούτε ενεργεία, αλλά ενεργεί μάλλον και είναι αυτό το ίδιο η καθαρή ενέργεια, ώστε να είναι και αυτό, το Είναι που είναι προς του όντος. Και μετέχοντας αυτού του Είναι λοιπόν, το δεύτερο ΕΝΑ κατέχει ένα παράγωγο Είναι και αυτό είναι «μετέχειν όντος». Ώστε λοιπόν διπλό το Είναι: το πρώτο προϋπάρχει του όντος, το δεύτερο είναι εκείνο που παράγεται από το Ένα που είναι επέκεινα. Και το Ένα είναι απολύτως αυτό το Ίδιο το Είναι, και κατά κάποιο τρόπο είναι η Ιδέα του όντος.
Αυτό το διπλό Είναι αποτέλεσε τον Πατέρα και τον Υιό της Τριαδολογίας του Αυγουστίνου και η διαλεκτική κίνηση, συγκεκριμένα η Επιστροφή αποτέλεσε το Άγιο πνεύμα.

 Συνεχίζεται

Θωμάς είπε...
Help us, Holy Spirit, the bond (copula) of Father and Son,
When you rest you are the Father, when you proceed, the Son;
In binding all in one, you are the Holy Spirit.
—Hymn attributed to Victorinus (Vittorino)

Αυτή ακριβώς είναι η νεοπλατωνική τριάδα. 

Μονή- Πρόοδος- Επιστροφή(στήν ενότητα).