ΧΡΗΣΤΟΥ ΓΙΑΝΝΑΡΑ - Η ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ (2)

 Συνέχεια από: Πέμπτη 17 Οκτωβρίου 2024

ΧΡΗΣΤΟΥ ΓΙΑΝΝΑΡΑ

Η ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ
Σπουδή στον Ιωάννη της Κλίμακος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΔΩΔΩΝΗ, 1971

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

1. ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΟΡΟΛΟΓΙΑΣ 

Στὰ πλαίσια τῆς φιλοσοφικῆς ἀνθρωπολογίας προηγεῖται ἱστορικὰ τὸ ἐρώτημα γιὰ τὴ σχέση τῆς ψυχῆς μὲ τὸ σῶμα. (2η συνέχεια)

Αριστοτέλης

Μὲ τὸν ᾿Αριστοτέλη τίθεται γιὰ πρώτη φορὰ τὸ ἐρώτημα τῆς «μεταφυσικῆς» τοῦ σώματος. Ὁ δεσμὸς τῆς ψυχῆς μὲ τὸ σῶμα εἶναι μιὰ σχέση ποὺ ἀναφέρεται στὴν οὐσία τοῦ ἀνθρώπου. Ὁ ᾿Αριστοτέλης κατανέμει «τριχῶς» τὴ λεγόμενη οὐσἱα τῶν ὄντων. ᾿Απὸ τὰ τρία μέρη τὸ ἕνα εἶναι τὸ εἶδος ἢ ἡ μορφή, τὸ ἄλλο εἶναι ἡ ὕλη καὶ τὸ τρίτο τὸ ἐξ ἀμφοῖν (τὸ ἐκ τούτων τρίτον), ἡ καθολικὴ σύνθεση τῆς ὕλης καὶ τῆς μορφῆς (Υλομορφισμός, Hylemorphismus ἤ Duo-Monismus, διδασκαλία ποὺ ἀνέπτυξαν εὐρύτατα στὸ Μεσαίωνα οἱ σχολαστικοὶ τῆς Δύσεως καὶ ποὺ παρέλαβε τελικὰ καὶ ὁ Kant23). 

«Λέγω δὲ τὴν μὲν ὕλην οἷον τὸν χαλκόν, τὴν δὲ μορφὴν τὸ σχῆμα τῆς ἰδέας, τὸ δ᾽ ἐκ τούτων τὸν ἀνδριάντα (τὸ σύνολον)»24. Οἱ ἑρμηνευτὲς διευκρινίζουν ὅτι ἡ «μορφή» καὶ τὸ «εἶδος», ὅπως ἐδῶ χρησιμοποιοῦνται ἀπὸ τὸν ᾿Αριστοτέλη, δὲν ἀναφέρονται στὸ φαινόμενο, στὴν ἐξωτερικὴ ἀντικειμενικὴ ὄψη καὶ ἐμφάνιση τοῦ ὄντος, ἀλλὰ ἀποτελοῦν οἱ ὅροι αὐτοὶ τὸν ὑποστατικὸ προσδιορισμὸ τῆς οὐσίας, «τὸ σχῆμα τῆς ἰδέας», ἀναφέρονται στὴν ὀντότητα τοῦ ὄντος, ἔχουν ὀντολογικό περιεχόμενο25. Αὐτὸ σημαίνει ὅτι τὸ εἶδος ἢ μορφὴ ἀναφέρεται στὸν τρόπο μὲ τὸν ὁποῖο εἶναι τὸ ὄν. Καὶ μὲ αὐτὴ ἀκριβῶς τὴν ἔννοια εἶναι γιὰ τὸν ᾿Αριστοτέλη ἡ ψυχὴ τὸ εἶδος τοῦ σώματος, ἡ τελικὴ πραγμάτωση τῆς ὕλης (τοῦ σώματος) σὲ ἄνθρωπο.

 Γι᾿ αὐτὸ καὶ ὀνομάζει ὁ ᾿Αριστοτέλης τὸ εἶδος καὶ ἐντελέχεια (ἐν - ἔχειν τὸ τέλος, ἔχει τὸ ἴδιο, στὸν ἑαυτό του τὸ τέλος, τὸν σκοπό του). «Τούτων δ᾽ ἡ μὲν ὕλη δύναμις, τὸ δὲ εἶδος ἐντελέχεια... ἑκάστου γὰρ ἡ ἐντελέχεια ἐν τῷ δυνάμει ὑπάρχοντι καὶ τῇ οἰκείᾳ ὕλῃ πέφυκεν ἐγγίγνεσθαι»26. Ἡ ὕλη ἔχει τὴ δυνατότητα νὰ γίνη κάτι, νὰ πάρη εἶδος καὶ τὸ εἶδος εἶναι ἡ πραγμάτωση τῆς δυνατότητος τῆς ὕλης. 

«Διὸ ψυχὴ ἐστιν ἐντελέχεια ἡ πρώτη σώματος φυσικοῦ δυνάμει ζωὴν ἔχοντος... διὸ καὶ οὐ δεῖ ζητεῖν εἰ ἓν ἡ ψυχὴ καὶ τὸ σῶμα, ὥσπερ οὐδὲ τὸν κηρὸν καὶ τὸ σχῆμα, οὐδ᾽ ὅλως τὴν ἑκάστου ὕλην καὶ τὸ οὗ ὕλῃ τὸ γὰρ ἓν καὶ τὸ εἶναι ἐπεὶ πλεοναχῶς λέγεσθαι, τὸ κυρίως ἡ ἐντελέχειά ἐστιν, καθόλου μὲν οὖν εἴρηται τί ἐστιν ἡ ψυχή· οὐσία γὰρ ἡ κατὰ τὸν λόγον»27. Δὲν μποροῦμε, βέβαια, νὰ σκεφτοῦμε τὴν ψυχὴ χωριστὰ ἀπὸ τὸ σῶμα, γιατὶ εἶναι ἀδύνατο νὰ ὑπάρξη εἶδος χωρὶς ύλη, ὡστόσο, εἶναι φανερὸ ὅτι ἡ ψυχὴ ὡς ἐντελέχεια προηγεῖται ἀξιολογικὰ τοῦ σώματος, ἀφοῦ αὐτὴ τελικὰ εἶναι τὸ ἓν καὶ τὸ εἶναι, ἡ οὐσία ἡ κατὰ τὸν λόγον. 

᾿Αλλοῦ διατυπώνει ὁ ᾿Αριστοτέλης καὶ μὲ συγκριτικούς προσδιορισμοὺς τὴν ἀξιολογικὴ αὐτὴ διαφορά: «Βέλτιον ψυχὴ μὲν σώματος, τὸ δ᾽ ἔμψυχον τοῦ ἀψύχου διὰ τὴν ψυχὴν καὶ τὸ εἶναι τοῦ μὴ εἶναι καὶ τὸ ζῆν τοῦ μὴ ζῆν»28.  Ὅπωσδήποτε, σὲ σύγκριση μὲ τὴν πλατωνική διδασκαλία, τὸ σῶμα ἔχει ἐδῶ μιὰ ὑποστατικὴ αὐτονομία, ἀλλὰ πάντοτε ἀναφορική, πάντοτε σὲ σχέση (σύνθεση) μὲ τὴν ψυχή.[ΑΜΦΙΒΟΛΟΥ ΑΞΙΑΣ ΤΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ] 

«Οὐσία ἂν εἴη πᾶν σῶμα φυσικὸν μετέχον ζωῆς», ἀλλὰ «οὐσία δ᾽ οὕτως ὡς συνθέτη»29. Ἡ ἀνθρώπινη ὕπαρξη ποὺ τελικὰ προκύπτει ἀπὸ τὴ σύνθεση ψυχῆς καὶ σώματος, «τὸ ἐκ τούτων τρίτον»30, «τὸ ἐξ ἀμφοῖν ἔμψυχον»31 προσδιορίζεται ἀπὸ τὴν ἐντελέχεια, αὐτὸ ποὺ εἶναι ὁ ἄνθρωπος εἶναι ἡ ψυχὴ καὶ ὄχι τὸ σῶμα. 

Δὲν θὰ ἐπεκταθοῦμε στὴ διάκριση καὶ στὸ ξεχωριστὸ νόημα ποὺ δίνει στὸν νοῦ ὁ ᾿Αριστοτέλης μιλώντας γιὰ «ψυχῆς γένος ἕτερον»32 καὶ διαστέλλοντας τὸ θνητὸ ἀπὸ τὸ ἀθάνατο μέρος τῆς πνευματικῆς φύσεως τοῦ ἀνθρώπου. Θὰ μείνουμε στὸν συνοπτικὸ αὐτὸ προσδιορισμὸ τῆς ἀρνήσεως ἢ τῆς ἀδυναμίας τῆς ἀριστοτελικῆς φιλοσοφίας νὰ ἀποκαταστήση ἀξιολογικὰ τὸ σῶμα καὶ τὴν ὕλη.[ΓΙΑΤΙ ΝΑ ΜΗΝ ΕΠΕΚΤΑΘΟΥΜΕ; ΣΤΟΝ ΑΓΙΟ ΜΑΞΙΜΟ, Ο ΝΟΥΣ ΕΙΝΑΙ Η ΔΥΝΑΜΙΣ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ. ΑΠΟ ΜΟΝΗ ΤΗΣ Η ΕΝΤΕΛΕΧΕΙΑ ΕΙΝΑΙ ΑΔΥΝΑΜΗ ΓΙΑ ΖΩΗ]

Σημειώσεις

23. Βλ. HIRSCHBERGER 1, 192, 193 καὶ BRUGGER, Phil. Wörterbuch, 135 καὶ 178. 

24. Μεταφυσ. Ζ΄ 3, 1029 α 3-5.

25. HIRSCHBERGER I, 192: Man kann dieses Eidos als Form auf- fassen, natürlich nicht im visuellen, sondern in einem logisch - ontologischen Sinn, als etwas Bestimmendes, Gestaltendes, Sein - Verleihendes... Die Form determiniert das Substrat zu einem bestimmten Wesen. [Μπορεί κανείς να κατανοήσει αυτό το Εἶδος ως Μορφή, φυσικά όχι με την οπτική έννοια, αλλά με μια λογικο-οντολογική έννοια, ως κάτι που καθορίζει, διαμορφώνει και δίνει ύπαρξη... Η Μορφή καθορίζει το υπόστρωμα σε μια συγκεκριμένη ουσία. Αυτή η μορφή είναι κάτι που καθορίζει, διαμορφώνει και δίνει ύπαρξη ή ουσία σε ένα υποκείμενο ή ένα υλικό (substrat)].

26. Περὶ ψυχῆς Β΄ 412α 9 - 10 καὶ 414α 25 - 26.

27. Περὶ ψυχῆς Β΄ 412α 27 - 28 καὶ 412β 6 -11.

28. Περὶ ζώων γενέσεως Β΄ 731β 28-30

29. Περὶ ψυχῆς Β΄ 412α 15 – 16.

30. Μεταφ. Ζ΄ 3, 1029α 2.

31. Περὶ ψυχῆς Β΄ 414α 17. «Τὸ ἐξ ἀμφοῖν κρᾶμα», λέει «ἀριστοτελικώτατα» ὁ ἅγιος ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ὁ ΠΑΛΑΜΑΣ (Migne P. G. 150, 1361).

32. Περὶ ψυχῆς Β΄ 413β 26.