ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ (151)

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 

Συνέχεια από Τρίτη, 13 Δεκεμβρίου  2022

                                                  Jacob Burckhardt
                                                     ΤΟΜΟΣ 3ος
                               ΜΕΡΟΣ ΕΚΤΟ: ΟΙ ΠΛΑΣΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ
                                              IΙ. ΤΑ ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

1. Η ΓΛΥΠΤΙΚΗ - 3

Έτσι για παράδειγμα η επεξεργασία του προσώπου είναι αποτέλεσμα ενός συνδυασμού των πλαστικών απαιτήσεων, ενδεχομένως των προσδοκιών, και της φυσιογνωμικής αποτύπωσης, ενώ με δυσκολία θα μπορούσε κανείς να αποδείξει ότι ένα τέτοιο πρόσωπο υπήρξε πραγματικά στο φυσικό περιβάλλον. Ήδη το προσωπείο, σε σχέση με το υπόλοιπο σύνολο, είναι μεγαλύτερο από ότι θα αναμέναμε. Καθαρότητα, ειρήνη, απάθεια, ευφυΐα και θέληση εκφράζονται δια της έντονης προεξοχής του στρογγυλού μετώπου και του ρινικού οστού σε σχέση προς το υπόλοιπο πρόσωπο, με το οποίο σχηματίζουν ένα ενιαίο φωτεινό σύνολο. Το μέτωπο, πλαισιωμένο στο κάτω μέρος από την καμπύλη των φρυδιών, είναι σχετικά χαμηλό· ένα υψηλό μέτωπο, μαζί με το ήδη μεγάλο προσωπείο, θα προκαλούσε ένα εντελώς διαφορετικό κρανιακό σχήμα, και κυρίως ένα ανεπτυγμένο ινιακό οστό, και οι Έλληνες απεχθάνονταν τις αμυγδαλωτές κεφαλές που ξεκινούν από το μέτωπο και καταλήγουν στο ινίο, όπως τις συναντούμε στο Κανόβα. Η κατατομή του προσώπου ακολουθεί την κατατομή ολόκληρου του σώματος με έναν τελείως διαφορετικό τρόπο από αυτόν που γνωρίζουμε σήμερα. Τα μάτια παρότι βαθουλωμένα αναδεικνύονται έντονα· ο βολβός προεξέχει έτσι ώστε να είναι καθαρά ορατός και στο προφίλ του προσώπου· το άνω βλέφαρο είναι τονισμένο· ο βολβός και η κόρη, στην αρχαία τέχνη ήταν έγχρωμα· αργότερα τη σκίαση των οφθαλμών ανέλαβε η πλαστική τέχνη, και στην περίπτωση που επιθυμούσε για παράδειγμα να τους απονείμει μια νωχελική έκφραση, προσάρμοζε κατάλληλα το σχήμα των βλεφάρων. Το στόμα αποτελείται επίσης από πολλές βαθιές γωνίες, το άνοιγμα του εμπνέει γλυκύτητα, το άνω χείλος είναι λεπτό, στους θεούς όμως τα χείλη εμφανίζουν έντονες παραλλαγές. Το πηγούνι είναι στρογγυλό και επιβλητικό, σπανίως φέρει λακκάκι, το αυτί είναι όμορφο και λεπτό.
Η κόμη προσφέρει τη μεγαλύτερη δυνατότητα πολυμορφίας, ξεκινώντας από το στυλιζαρισμένο ύφος «γηραιού ασσύριου», και φθάνοντας μέχρι την απόλυτα ελεύθερη ποικιλία των μορφών, με αξιοθαύμαστα αποτελέσματα. Τους έφηβους κοσμούν οι μπούκλες, οι σάτυροι και μερικοί πρωτόγονοι Βάρβαροι εμφανίζονται δασύτριχοι· τα μαλλιά άλλοτε κυματίζουν ελεύθερα, άλλοτε είναι μαζεμένα με εξαιρετική κομψότητα, όπως στις Αφροδίτες, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την Κνιδία, άλλοτε πέφτουν στους ώμους, όπως της Ήρας, συχνά έχουν έναν ελαφρύ κυματισμό, συμπλέκονται στην κορυφή της κεφαλής (κρωβύλος), όπως του Έρωτα, του Απόλλωνα, της Αφροδίτης του Καπιτωλίου, ή σχηματίζουν μια πυκνή μάζα, όπως του Δία και των θεών των υδάτων· διαδήματα και κορώνες από φύλλα, άνθη, σταφύλια κ.λ.π. στολίζουν τις περίτεχνες κομμώσεις. Η γενειάδα ακολουθεί την ίδια εξέλιξη, από το τυπικό ασσυριακό ύφος, ως τη μεγαλοπρέπεια της γενειάδας του Δία. Φροντισμένο ή μη, ποτέ ένα χτένισμα δεν θα εμφανίσει στην πραγματικότητα αυτή τη μορφή. Οι αρχαίοι αγαπούν γενικά το ελεύθερο παιχνίδι με τις μορφές, χωρίς να επιχειρούν να καθυποτάξουν την εξαιρετική ζωντάνια που τις διακρίνει.
Αντίστοιχη είναι και η εξέλιξη της επεξεργασίας του σώματος, για το οποίο κάθε εποχή διατηρεί τους δικούς της κανόνες, από την σφριγηλή μέχρι την καλλίγραμμη εκδοχή του: όλες οι μορφές υπόκεινται στους ίδιους ιδανικά ελευθέρους χειρισμούς, όπως και της κεφαλής, και δεν παύουν να έχουν ιδιαίτερη ζωντάνια και φυσικότητα.
Το πέρασμα από τους θεούς στους σατύρους και απ’ αυτούς στους αθλητές εξελίσσεται σαν ένα παιχνίδι. Για τους αθλητές θα μιλήσουμε αργότερα· αλλά στον κόσμο των σατύρων καλλιεργήθηκε μια διαφορετικής κατηγορίας αισθητική και ιδανική ωραιότητα, ένας κόσμος αισθησιακής ευθυμίας, που μπορούσε να αγγίξει τη μανιακή πληθωρικότητα, ενώ παράλληλα αναδύθηκε το απόλυτο αντίθετό του, ο κόσμος των υδάτινων θεοτήτων που έτεινε προς την εγκράτεια. Τούτο δεν συνέβη πριν από τον 4ο αιώνα, την εποχή δηλαδή που ο Σκόπας και ο Πραξιτέλης ολοκλήρωναν μια μεγάλη ακολουθία από θεϊκές μορφές. Η τέχνη είχε βαθμιαία παγιωθεί σε ότι αφορά την επεξεργασία φυσικών προτύπων.

Μπορούμε εδώ να προσθέσουμε και την ελευθερία που χαρακτηρίζει την αναπαράσταση αλληγορικών θεοτήτων, όπως για παράδειγμα το σύμπλεγμα Έρως, Πόθος, Ίμερος του Σκόπα. Αλλά η καλλιτεχνική ελευθερία προχώρησε ακόμη περισσότερο στην ανάμειξη των μορφών: όπως οι φτερωτές υπάρξεις (Έρως, Νίκη κ.τ.λ.) , που είναι αφάνταστα ωραιότερες από τις Ασιατικές, όπως οι Κένταυροι, οι Πάνες, οι Τρίτωνες, οι Γρύπες. Υπάρξεις που εμφανίζονται με όλα τα δικαιώματά τους στη ζωή· ανθρώπινες και ζωώδεις μορφές συνδυάζουν μια ομορφιά και μια φυσικότητα στις οποίες αποτυπώνεται μια σπάνια αγνότητα. Και μία ακόμη ανάμειξη, κατά πολύ τελειότερη, είναι η σύζευξη δύο χαρακτηριστικών γνωρισμάτων σε ένα, με τον πλέον αξιοθαύμαστο τρόπο, που μας προσφέρουν τα αγάλματα των Αμαζόνων, ενσωματώνοντας την ανδρική ρώμη σε μια γυναικεία μορφή.
Εκείνο που πραγματικά εντυπωσιάζει είναι η έκφραση του στιγμιαίου, τόσο στα χαρακτηριστικά του προσώπου, όσο και στην στάση ή την κίνηση ολόκληρου του σώματος, έκφραση συχνά πολύ διακριτική, αλλά γεμάτη ειλικρίνεια και χάρη· ας προσθέσουμε επίσης τη σκιά της θλίψης που διατρέχει τα ωραιότερα πρόσωπα των θεών (διότι οι θεοί είναι μεν αιώνιοι αλλά δεν ελέγχουν το πεπρωμένο): δεν διακρίνουμε καμιά πρόθεση αναζήτησης προτύπου, αναπαράστασης συνηθειών που αποβλέπουν μόνο στην ικανοποίηση της θέασης. Οι μορφές αυτές δεν ενδιαφέρονται καθόλου για τον θεατή· εξαιρώντας το καθαυτό λατρευτικό άγαλμα, όλα τα υπόλοιπα δεν επιζητούν την όραση ή την ακοή. Ρίχνοντας μια ματιά στα αγάλματα των αετωμάτων του Παρθενώνα διαπιστώνουμε τον τρόπο που η ύψιστη τέχνη είναι να δυνατόν να συνδυαστεί με την απόλυτη απλότητα.

Οι πτυχώσεις είναι «η χιλιόφωνη ηχώ του σώματος», (λέει ο Γκαίτε). Στην αρχαιότητα απέφευγαν συνήθως τη χρήση πολύτιμου υλικού στην ένδυση, όπως στην ασσυριακή τέχνη: το ανδρικό και το γυναικείο ένδυμα, ήδη απλό στην εμφάνισή του, αναπαρίσταται σε απλοποιημένη μορφή, μορφοποιούμενο με εξαιρετική ελευθερία, σύμφωνα με τις απαιτήσεις τους κάλλους της πλαστικής τέχνης και την απόδοση της κίνησης, έτσι ώστε η κατάληξη των πτυχώσεων να μην είναι πάντοτε ακριβής. Οι διαφορετικές ποιότητες υφασμάτων, από το βαρύτερο ως το ελαφρότερο αποδίδονται με ακρίβεια, αλλά χωρίς καμιά επιτήδευση στη χρήση του υλικού· στις λεπτομέρειές του όμως, (όπως για παράδειγμα στα ενδύματα των Αμαζόνων, ή των γυναικών του Παρθενώνα), όπως αναφερθήκαμε στην ιδανική απεικόνιση της κίνησης, ή της σύνθεσης, μπορούμε να μιλήσουμε και για μια ιδανική αποτύπωση ενός υφάσματος που θα ήταν δυνατόν να υπάρξει ποτέ και πουθενά στο εμπόριο, και μοιάζει σαν να προέρχεται από έναν άλλο κόσμο. Το ένδυμα δεν φέρει πουθενά τη σφραγίδα του κατασκευαστή· δεν διαθέτει ραφές και κουμπιά· αποτελείται από τεμάχια υφάσματος, τετράγωνα ή στρογγυλά (ή ακόμη σε σχήμα φτερών λιβελούλας ;), που αποκτούν τη μορφή ενδύματος μόλις τοποθετηθούν πάνω στο σώμα. Είναι ένα υλικό που καλύπτει το σώμα χωρίς να το παραμορφώνει, και δεν το περισφίγγει, όπως οι σωλήνες και οι σάκοι μέσα στους οποίους περπατάμε σήμερα· προσαρμόζεται απλώς στο περίγραμμα του σώματος και στις κινήσεις του, μέσα από τις λείες επιφάνειες που ακουμπούν επάνω του και τις σκιάσεις των πτυχώσεων που μεσολαβούν. Δεν λαμβάνεται υπόψη η πυκνότητα του υφάσματος· αλλά οι λείες επιφάνειες περιβάλλουν το σώμα, έτσι ώστε το ύφασμα να φαίνεται ομοιόμορφα πυκνό, χωρίς να παραμορφώνει το σώμα.
Θα πρέπει να ανατρέξουμε στο πλήθος των γυναικείων ενδυμάτων με πτυχώσεις, είτε πρόκειται για αγάλματα θεοτήτων, είτε για αναπαραστάσεις Μουσών, ιερειών κ.τ.λ. Παρατηρούμε εδώ μια διαστρωμάτωση επιπέδων, και μέσα από τις εναλλαγές της διαφάνειας που ενίοτε αναδεικνύεται, μέσα από το πέπλο που καλύπτει μέρος του προσώπου, μέσα από τη ζώνη που διατρέχει συχνά δύο φορές το σώμα, και μέσα από τον ιδιαίτερα μακρύ χιτώνα, που είτε ανασηκώνεται είτε σχηματίζει δίπλες, ξεπροβάλλει μια θαυμαστή ποικιλία υπέροχων συνθέσεων.

Ο οπλισμός των θεών περιορίζεται συχνά, όπως στον Αχιλλέα- Άρη του Λούβρου, σε μόνο το κράνος. Η τέχνη δεν προσφέρεται στην αναπαράσταση της ανόργανης ύλης και ενίοτε ένας απλός υπαινιγμός θεωρείται αρκετός για να την εκφράσει.
Ο τομέας όμως όπου η τέχνη μπορεί να θριαμβεύσει είναι το γυμνό. Στην αρχαία ποίηση η Αφροδίτη διατηρούσε τη ζώνη της και το φόρεμα που είχαν υφάνει οι Χάριτες και οι Ώρες, με όλα τα χρώματα των ανοιξιάτικων λουλουδιών· τώρα η τέχνη την αφήνει εντελώς γυμνή. Ακόμη και το αρχαίο υπέροχο διάδημά της έχει εξαφανιστεί.
Αλλά παρόλη την ελευθερία της η τέχνη είναι εξαιρετικά επιφυλακτική απέναντι σε κάθε είδους ιδιοτροπίες της φαντασίας. Τις αγνοεί εντελώς και ποτέ δεν ρέπει προς την ευφάνταστη ασχήμια. Από τη στιγμή που η γλυπτική ολοκλήρωσε την επεξεργασία της μορφής των θεών κατά τον 4ο αιώνα, η τέχνη εξακολούθησε να συντηρεί και να επαναλαμβάνει, σε όλες τις μορφές της δημιουργίας της, την τελειότητα που είχε κατορθώσει με τόσο μόχθο, όχι μόνο επειδή αντιπροσώπευε ότι καλύτερο υπάρχει, αλλά και επειδή αδυνατούσε να πράξει διαφορετικά. Η τέχνη αρνήθηκε να δημιουργήσει νέες υλικές μορφές, αλλά αντίθετα προσέλαβε αυτό που υπήρχε ως κάτι το ανεξάντλητα νέο, μια επιλογή που εκφράζει ακριβώς την ιδιοφυία της· και όπως στην περίπτωση της συμφωνίας των μορφών, η αυθόρμητη συναίνεση υπήρξε και εδώ χαρακτηριστικό των Ελλήνων· ένα ανάλογο φαινόμενο αποκαλύπτεται και στις μορφές της ποίησης.

(συνεχίζεται)