Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΤΩΝ ΠΛΑΤΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΡΡΟΩΝ ΣΤΗ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ (3) - THOMAS ALEXANDER SZLEZÁK

Συνέχεια από: Τρίτη 22 Ιουλίου 2025

THOMAS ALEXANDER SZLEZÁK

Πανεπιστήμιο Τυβίγγης

Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΤΩΝ ΠΛΑΤΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΡΡΟΩΝ ΣΤΗ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ

ΙΙΙ. Η απορία ως μέσο για την ευπορία

Στην έννοια της φιλοσοφικής προτρεπτικής ανήκει το χαρακτηριστικό στοιχείο ότι ο «μεταστρέφων» δεν μπορεί να προτρέπει σε μια ενέργεια την οποία ο ίδιος θεωρεί άνευ προοπτικής· δεν θα ήταν ηθικό να παρακινεί κανείς με θέρμη σε μια τόλμηρη επιχείρηση, που είναι αναγκαστικά καταδικασμένη σε ναυάγιο. Στη βάση της γνωστικής επιθυμίας που υποκινεί την Αριστοτελική Μεταφυσική όπως και την Πλατωνική προτρεπτική βρίσκεται η πεποίθηση ότι ο ύψιστος σκοπός είναι και εφικτός.

Το ιδανικό μιας ατελεύτητης έρευνας χωρίς την προοπτική εύρεσης αποτελέσματος αντιστοιχεί μάλλον στο γούστο νεότερων καιρών (τον 18ο αιώνα, λόγου χάρη, ο διαφωτιστής Gotthold Ephraim Lessing διακήρυξε την πίστη του σε αυτό το ιδανικό με πάθος σχεδόν ρομαντικό). Ο Αριστοτέλης, αντιθέτως, το θεωρεί ως μια απλή λογική παραδοχή ότι εκείνος που γνωρίζει ζει, σε σχέση με εκείνον που ερευνά, σε μια κατάσταση περισσότερο εύχαρη, περισσότερο χαροποιή (ηδίων) (Ηθικά Νικομάχεια Χ, 7, 1177a, 26-27).

Αλλά επειδή η φιλοσοφία συνδέεται με «θαυμαστές ηδονές» (ό.π., a, 25: «δοκεῖ γοῦν ἡ φιλοσοφία θαυμαστὰς ἡδονὰς ἔχειν»), δεν μπορεί να περιοριστεί σε ένα και μόνον ακατάπαυστο ερευνάν. Εξάλλου, και στη Μεταφυσική, ο Αριστοτέλης δείχνει ότι γνωρίζει κάτι για τα αποκορυφώματα (έστω και βραχύβια) της σκέψης, και τολμά να τα θεωρεί ανάλογα προς την αΐδια ζωή του Θεού, σφραγισμένη από την ανώτατη και καθαρότατη ηδονή (Α 7, 1072b, 14-16). Με τον ίδιο τρόπο, το ταξίδι της πλατωνικής διαλεκτικής, μακρύ και επίπονο, αναλαμβάνεται με την προϋπόθεση ότι στο τέλος θα βρεθούν: «ανάπαυση της πορείας και τέρμα του ταξιδιού» (Πολιτεία 532E 3).

Ο σκοπός δεν είναι να επιμένει κανείς στην έλλειψη διεξόδου, να επιμένει στην απορία· ούτε ο Αριστοτέλης προβάλλει αυτό, αλλά μάλλον τη λύση της απορίας στην ευπορία. Πρέπει να θεωρήσουμε ως συστατικό μέρος της πλατωνικής κληρονομιάς και τη στοχευμένη χρήση της απορίας ως σημαντικού σταδίου στην πορεία προς τη λύση της: μια διαδικασία της οποίας η μεθοδική σημασία υπογραμμίζεται με σαφή και συνοπτικό τρόπο στην αρχή του βιβλίου Β (995a 24-b, 4).

Τα προβλήματα του βιβλίου των αποριών είναι σε μεγάλο βαθμό προβλήματα κατασκευασμένα, τα οποία ποτέ δεν θα μπορούσαν να έχουν δημιουργήσει στον Αριστοτέλη πραγματικές δυσκολίες. Όμως ακόμη και το μέρος των αποριών, για το οποίο αυτή η παρατήρηση δεν έχει βέβαια ισχύ, είναι προφανώς διατυπωμένο ήδη εν όψει της λύσης που έχει πλέον επιτευχθεί. Βέβαια, μόνο όποιος γνωρίζει ήδη τη λύση που παρουσιάζεται στα επόμενα βιβλία είναι σε θέση να αναγνωρίσει αυτό το γεγονός. Αναμφίβολα, ο Αριστοτέλης κατόρθωσε να παρουσιάσει τις απορίες ως σοβαρές απορίες, δηλαδή ως απορίες πραγματικά ανοικτές στο περιεχόμενό τους, ακόμη και για τον ίδιο τον συγγραφέα τους.

Με αυτόν τον τρόπο διατήρησε —χωρίς να μιμηθεί τη διαλογική μορφή και το ρητά προτρεπτικό πλαίσιο— ένα σημαντικό βασικό γνώρισμα των λεγόμενων απορητικών διαλόγων του Πλάτωνα για την αρετή. Όπως είναι γνωστό, αυτοί δεν ασχολούνται μόνο με ζητήματα ορισμού των αρετών, αλλά, όπως συμβαίνει για παράδειγμα στον Χαρμίδη και στον Λυσία, θίγουν και τις θεμελιώδεις μεταφυσικές ερωτήσεις τα θεμελιώδη μεταφυσικά ερωτήματα.

Τώρα, στον Πλάτωνα η διδακτική λειτουργία της απορίας είναι τόσο τέλεια κρυμμένη μέσα στη λογοτεχνικά αριστοτεχνική μίμηση της κοινής έρευνας, ώστε για μεγάλο διάστημα —ιδίως από τον 19ο αιώνα και εξής, λόγω του ιστορικο-εξελικτικού προσανατολισμού— μπόρεσε να επικρατήσει η πεποίθηση ότι κατά τον χρόνο συγγραφής αυτών των διαλόγων ο ίδιος ο συγγραφέας τους βρισκόταν παγιδευμένος στην απορία. Με μια όμως προσεκτική εξέταση της δραματικής λειτουργίας του καθοδηγητή του διαλόγου, υπό το φως της κριτικής του κειμένου, αυτή η πεποίθηση αποδεικνύεται ψευδαίσθηση12.

Πιθανότατα, και η αριστοτελική ερμηνεία θα είχε πέσει σε μια παρόμοια ψευδαίσθηση, αν ο τίτλος στην αρχή του βιβλίου των αποριών που παραθέσαμε δεν μας μιλούσε με μεγάλη σαφήνεια για μια μεθοδικά συνειδητή εργασία μέσω αποριών, κατασκευασμένων εν όψει της ευπορίας (με σκοπό την ευπορία). Η ομοιότητα στη διαδικασία είναι τόσο φανερή, ώστε σχεδόν θα μπορούσε κανείς να παρασυρθεί να θεωρήσει τη χρήση της απορίας από τον Αριστοτέλη ως (επικουρική) μαρτυρία για τη φύση των πλατωνικών αποριών.

Σημειώσεις
12. Βλ. ό.π.· επίσης, τον πρόλογο του R. Merkelbach στην έκδοσή του του Μένωνος (Φρανκφούρτη, 1988, σσ. 5–13), καθώς και M. Erler, Der Sinn der Aporien in den Dialogen Platons, Βερολίνο 1987.