ΟΙ ΔΥΟ ΣΗΜΑΣΙΕΣ ΤΗΣ ΕΤΕΡΟΤΗΤΟΣ ΣΤΟΝ ΠΛΩΤΙΝΟ (1)

ΟΙ ΔΥΟ ΣΗΜΑΣΙΕΣ ΤΗΣ ΕΤΕΡΟΤΗΤΟΣ  ΣΤΟΝ ΠΛΩΤΙΝΟ. 

ΤΟ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΟ ΚΑΙ ΤΟ ΑΝΤΙΘΕΤΟ

Του Pietro Prini.

          

1. Η μεταφυσική κοσμογραφία του Πλωτίνου, όπως είχε οικοδομηθεί, στα πρώτα χρόνια τής παραμονής του στην Ρώμη, πάνω στο σχήμα μίας αυστηρής ιεραρχίας των όντων, αντικατοπτρίζει με τον δικό του τρόπο το ιδανικό τών τελευταίων αντιπροσώπων νοσταλγών τής γερουσίας στην πρωτεύουσα της Αυτοκρατορίας κοντά στα μέσα του ΙΙΙ αιώνος. Αυτό το ιδανικό ήταν ο τόπος ο οποίος εξυμνεί την αξία "αυτού που ήλθε πρώτο", τον "πρόγονο", τον πιό "αρχαίο". Ο Πλωτίνος το διατυπώνει σε ένα απο τα πρώτα του δοκίμια, το πέμπτο στον έλεγχο του Πορφυρίου, "το πνεύμα, οι ιδέες, το Είναι": το δέ κρείττον φύσει πρώτον. (V, 915.4.3). Και το συζητά μ'αυτόν τον τρόπο : "Πόθεν γάρ το δυνάμει ενεργεία έσται, μή τού εις ενέργειαν άγοντος αιτίου όντος; (Βάσει ποιάς αρχής το δυνάμει γίνεται ενεργεία, εάν λείπει η αιτία που το μεταφέρει εις ενεργεία;) ει γάρ κατά τύχην, ενδέχεται μή έλθει εις ενεργειαν. Διό δεί τα πρώτα ενεργεία τίθεσθαι (γι'αυτό πρέπει να δεχθούμε ότι οι πρώτες πραγματικότητες είναι ενεργεία) και απροσδεά και τέλεια (αυτοεπαρκείς-ελεύθερες απο την ανάγκη και πλήρεις), τα δέ ατελή ύστερα απ'εκείνων, τελειούμενα δέ παρ'αυτών των γεγεννηκότων δίκην Πατέρων τελειούντων, ά καταρχάς ατελή εγέννησαν". Το θεώρημα, μ'αυτούς τους όρους, είναι εμπνευσμένο απο τον Αριστοτέλη, αλλά ο Πλωτίνος το αφομοιώνει και το προσλαμβάνει στο πλαίσιο γενικά των γνωστικών φιλοσοφιών, οι οποίες μιλούν ομόφωνα για ένα a'priori αναμφίβολο, της μεγάλης αλυσσίδας τού Είναι, η οποία διατίθεται καθέτως και η οποία είναι αναρτημένη στο πιό υψηλό σημείο, έτσι ώστε να αποτελέσει μία ιεραρχία βαθμών τελειότητος και καταγωγής, όπου το πρώτο είναι το υψηλότερο και το τελευταίο είναι το χαμηλότερο. Είναι εύκολο να παρατηρήσουμε ότι δέν θα μπορούσε να είναι τίποτε πιό μακρυνό απο τον δικό μας τρόπο σκέψης ο οποίος χαράσσει το γίγνεσθαι των πραγμάτων ξεκινώντας απο χαμηλά και τοποθετεί την βάση του πιό υψηλού στο χαμηλότερο (H. Jonas, η ψυχή στον γνωστικισμό και στον Πλωτίνο)! Παρ'όλα αυτά είναι σημαντικό επίσης ιδιαιτέρως μπρός στις ηθικές συνέπειες που θα εξάγει ο Πλωτίνος, απο αυτόν τον τόπο τού γίγνεσθαι σε κάθοδο πρός τα πράγματα, να τονίσουμε πώς στις Εννεάδες τοποθετείται στον αξιολογικό ορίζοντα του πολιτικού κόσμου, στον οποίον ανήκουν γενικώς όσοι παρακολουθούν την σχολή του, όπως εκείνοι τους οποίους θα συναντήσει ο Πλωτίνος, εισερχόμενος το 263!

          Οι ελπίδες μίας πολιτικής και πολιτισμικής αναμορφώσεως, μέσω των ανατροπών στις οποίες ο ήμι-βάρβαρος στρατός, πολύ πλατείας πλέον καταγωγής, με αγροτική πλειονότητα, ήταν ο πρωταγωνιστής, συνιστούσαν οπωσδήποτε μία σημαντική πλευρά του κλίματος μέσα στο οποίο άνοιξε την σχολή του και εργάστηκε στην πρωτεύουσα, κάτω απο τις ανθρωπιστικές πτήσεις του Φιλίππου του Άραβος και τα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Gallieno, ο οποίος νοσταλγούσε τα Ελευσίνια μυστήρια, η διδασκαλία του Πλωτίνου. Τί θα μπορούσε να ζητήει ένα τέτοιο περιβάλλον στον φιλόσοφο που προερχόταν απο την Αίγυπτο, παρά μόνον μία ανανέωση μεταφυσική εκείνου του συστήματος αξιών το οποίο είχε διαταραχθεί τόσο βίαια απο την γενική κρίση της δημόσιας διοίκησης; Η ιδεολογική έκφραση αυτής της στάσεως θα πρέπει να αναζητηθεί στο πρωτείο τής παιδείας, στην αξία εκείνης της διάνοιας η οποία προσφερόταν σαν όργανο μόνιμης συμβουλής και καθοδηγήσεως-την Γερουσία ακριβώς- στην υπηρεσία του βασιλέως ή ακριβέστερα του πρώτου ανάμεσα σε ίσους, όπως είχε εννοιολογήσει την εξουσία ο Αντώνιος, και η οποία είχε ήδη επικρατήσει ανάμεσα στους αυτοκράτορες που μαθήτευσαν στον Στωϊκισμό εκείνον τον προηγούμενο αιώνα. Αυτής της ιδεολογίας, ή οποία έσβυνε πλέον, οι μαθητές και οι φίλοι τής αυλής του Πλωτίνου, ζητούσαν την υποστήριξη και την φιλοσοφική της θεμελίωση!

          Αλλά είναι γνωστό εκείνο που συνέβη στην πραγματικότητα. Ο Πλωτίνος, εισερχόμενος σ'εκείνο το ιδεολογικό πλαίσιο, κατέληξε να αναποδογυρίσει την πρωταρχική στιγμή της πραγματικότητος, δηλαδή το ενυπάρχον ενδιαφέρον της τάξεως όπως αυτό συνεπάγετο. Η αξιοπρέπεια της κουλτούρας θα γίνει στην διδασκαλία του μία κλήση στην φιλοσοφική μεταστροφή, στην φυγή απο τον κόσμο, εννοημένη σαν εσωτερίκευση των αξιών: μία κλήση την οποία κατεύθυνε με σταθερότητα ακόμη και στους ανθρώπους που ασχολούντο με την πολιτική ζωή. Η πράξη η οποία ανήκει πραγματικά στον σοφό και η οποία θα αφήσει το ίχνος της πολύ βαθειά στην κοινωνία, δέν είναι μία πραγματικο-χρησιμοθηρική πράξη, αλλά μία ενέργεια η οποία έχει την πηγή της σε ένα πιό υψηλό επίπεδο του ποιείν, ο ορισμός του οποίου συνιστά το κεντρικό πρόβλημα της ηθικής του Πλωτίνου. Μία αυθεντική ελίτ, ένα γένος Θείων ανθρώπων (V9/5,4,16) είναι εις θέσιν να ασκήσει το κοινωνικό και πολιτικό της χρέος με πιό επαρκή τρόπο στο μέτρο που αυτή θα είναι πιό αποστασιοποιημένη εσωτερικά απο τα ενδιαφέροντα της και απο τα πάθη της, ενδιαφερόμενη σε μία ζωή συγκεντρωμένη στην θεωρία. Ο πολιτικός άνθρωπος πρέπει να είναι ένας ηθικός οδηγός, ένας δάσκαλος σοφίας, πρίν γίνει έμπειρος στην τέχνη της πολιτείας, όπως αυτή είχε κατανοηθεί για τους φιλοσόφους νομοθέτες τής πλατωνικής πολιτείας.

          Δέν μπορούμε να εμποδίσουμε την κατηγορία κατά του Πλωτίνου για ένα είδος φυγής απο ψηλά απέναντι στα προβλήματα που είναι πραγματικά και δραματικά, της κοινωνικής ζωής. Αλλά δέν πρέπει να μας διαφύγει επίσης η εξαιρετική σπουδαιότης που έχει στην αρχιτεκτονική του κόσμου του η ταυτότης θεωρίας και ποίησης!

          Η φιλοσοφία των Εννεάδων δέν είναι μία φιλοσοφία τής δημιουργίας ή της κατασκευής ή της γεννήσεως του κόσμου εκ μέρους του Θεού, αλλά είναι μία φιλοσοφία τής φανερώσεως, μάλιστα δέ είναι η πιό συνεπής μορφή της φιλοσοφίας της αποκαλύψεως, του ξεσκεπάσματος, που έχουν υπάρξει στην ιστορία της σκέψης. Η κατανόηση αυτού που σημαίνει και συνεπιφέρει το πρωτείο της θεωρίας σημαίνει να έχουμε το ερμηνευτικό κλειδί μερικών απο τις πιό παράδοξες θέσεις τού Πλωτίνου, ανάμεσα στις οποίες πρέπει να θέσουμε στην πρώτη σειρά εκείνες που αφορούν την σημασία της ετερότητος απέναντι στο Ένα και την παρουσία τού "καθαυτού κακού", κακόν το μέν αυτο (Ι, 8 / 51,3,20) στον κόσμο ο οποίος απορρέει απο το Ένα, απο εδώ απο τις θείες υποστάσεις. Τα δύο βασικά προβλήματα της κοσμολογίας και της ηθικής του Πλωτίνου!

         

Συνεχίζεται

AΓΑΠΗΜΕΝΗ ΚΑΚΟΔΟΞΙΑ ΤΟΥ ΖΗΖΙΟΥΛΑ

Αμέθυστος.