Βασίλης Βιλιάρδος
Δεν έχουμε όμως αναλύσει το θέμα της πολεμικής προπαγάνδας – σημειώνοντας πως τα τελευταία χρόνια μπορεί μεν ο ένας πόλεμος έμοιαζε με τον επόμενο, αλλά η προπαγάνδα εξελίχθηκε σε πολύ μεγάλο βαθμό, έχοντας γίνει πανίσχυρη. Βελτιώθηκε δε ακόμη περισσότερο την περίοδο της πανδημίας – ενώ ειδικά η πολεμική προπαγάνδα με τον πόλεμο της Ουκρανίας.
Εν τούτοις, οι δέκα βασικές αρχές της παραμένουν ως είχαν και όπως αποδίδονται στο βαρόνο A. Ponsonby – σε έναν Άγγλο διπλωμάτη που τις ανέλυσε μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, ενώ είναι οι εξής:
(1) Δεν θέλουμε πόλεμο
Εν προκειμένω, οι ηγέτες όλων των χωρών διαβεβαιώνουν επίσημα, ξανά και ξανά, πως δεν θέλουν πόλεμο – ακόμη περισσότερο ότι, είναι εναντίον του. Σε μία δημοκρατία λοιπόν, στην οποία οι Πολίτες μπορούν και πρέπει να έχουν λόγο που δεν εκφράζεται μόνο με την ψήφο τους στις εκλογές (αν και οι ελίτ «αγοράζουν» τις εκλογές, χωρίς σχεδόν κανέναν περιορισμό – ενώ οι μάζες έχουν την ψευδαίσθηση πως επιλέγουν οι ίδιες τις κυβερνήσεις τους, παραπλανημένες από τις σκηνοθετημένες τηλεοπτικές ή άλλες ψεύτικες συγκρούσεις των πολιτικών), οι ηγέτες παρουσιάζονται πάντοτε ως ειρηνιστές, για να κερδίσουν την κοινή γνώμη.
Όσον αφορά δε τον επανεξοπλισμό, τονίζουν πως διενεργείται μόνο επειδή είναι ο καλύτερος τρόπος για να ζει μία χώρα ειρηνικά – ότι εάν θέλει κανείς να αποφύγει τον πόλεμο, πρέπει να είναι προετοιμασμένος για πόλεμο. Η φράση αυτή πάντως ακούγεται σαν το «ο πόλεμος είναι ειρήνη» του Orwell – ενώ εάν πράγματι όλοι οι ηγέτες των κρατών ήταν ειρηνιστές, προφανώς δεν θα υπήρχε πόλεμος.
(2) Μόνο ο εχθρός είναι υπεύθυνος για τον πόλεμο
Κάθε κόμμα πρέπει να δηλώσει πως αναγκάζεται να διεξάγει πόλεμο, μόνο λόγω της συμπεριφοράς του αντιπάλου – συνήθως επειδή ο αντίπαλος θέλει να καταστρέψει τις «αξίες μας» ή να μας αφαιρέσει την ελευθερία.
Στα πλαίσια αυτά, η ιστορία του πώς προέκυψε ένας πόλεμος δεν αναφέρεται ποτέ – επειδή πάντοτε φταίει η άλλη πλευρά. Για παράδειγμα, ο Χίτλερ ισχυριζόταν πως δεν ήθελε τον πόλεμο εναντίον της Πολωνίας – ότι θα εξαρτιόταν μόνο από την Πολωνία.
Το ίδιο συνέβη με τον πόλεμο του Κόλπου και του Ιράκ – όπου «εφευρέθηκαν» διάφορες δικαιολογίες και επιχειρήματα. Όσον αφορά τον πόλεμο της Ουκρανίας, είναι γνωστή η πρόσφατη απάντηση του προέδρου της Βραζιλίας, του κ. Lula, στο Γερμανό καγκελάριο Scholz, όταν αρνήθηκε τη στήριξη του – το ότι δηλαδή «ο πόλεμος χρειάζεται δύο μέρη».
(3) Ο ηγέτης του εχθρικού στρατοπέδου δαιμονοποιείται.
Η αιτία είναι εδώ το ότι, αφενός μεν είναι δύσκολο να επικεντρωθεί το μίσος σε μία ομάδα ή σε έναν ολόκληρο λαό, αφετέρου δεν είναι αποτελεσματικό. Επομένως, το μίσος που είναι απαραίτητο για την πολεμική προπαγάνδα στρέφεται εναντίον του αρχηγού του αντιπάλου κράτους – έτσι ώστε να προσωποποιηθεί ο εχθρός.
Ο τρόπος είναι να τον αποκαλέσει κανείς παράφρονα, τέρας ή απλά εγκληματία – οπότε αυτό το τέρας πρέπει να εξαλειφθεί και όχι ολόκληρος ο λαός. Είναι άλλωστε αδύνατον να μισήσει κανείς ή να εξαλείψει έναν ολόκληρο λαό – ενώ η γενοκτονία θεωρείται και είναι φυσικά αποτρόπαιο έγκλημα.
(4) Υπερασπιζόμαστε έναν ευγενή σκοπό, χωρίς ιδιοτέλεια
Εν προκειμένω, οι οικονομικοί και οι γεωπολιτικοί στόχοι του πολέμου, καλύπτονται πίσω από ένα ιδανικό – πίσω από ηθικές και νόμιμες αξίες που δήθεν δεν έχουν καμία σχέση με ιδιοτέλειες και συμφέροντα. Η αιτία είναι το ότι, μόνο τότε μπορεί να πεισθεί ο πληθυσμός πως ο πόλεμος είναι απαραίτητος.
Είναι δηλαδή εύκολο να κερδίσει κανείς τη συναίνεση των Πολιτών και την έγκριση τους, όταν υποτίθεται πως ο στόχος του πολέμου είναι η ελευθερία, η υπεράσπιση των ανθρωπίνων ζωών και η ειρήνη – οπότε ο ηγέτης ισχυρίζεται πως «εμείς» διεξάγουμε τον πόλεμο για απείρως έντιμους σκοπούς.
(5) Ο εχθρός εν γνώσει του διαπράττει φρικαλεότητες – ενώ όταν κάνουμε εμείς κάτι ανάλογο, πρόκειται για ακούσια λάθη.
Η σκληρότητα είναι ασφαλώς μέρος όλων των πολέμων. Εν τούτοις, παρουσιάζεται με τέτοιον τρόπο, ώστε να φαίνεται πως μόνο ο εχθρός διαπράττει φρικαλεότητες – ενώ «ο δικός μας» στρατός είναι ανθρωπιστικός και αγαπητός από τον πληθυσμό.
Εδώ η πολεμική προπαγάνδα δεν αρκείται και δεν είναι ικανοποιημένη με τα πραγματικά περιστατικά – αντίθετα, είναι απαραίτητο να εφεύρει απάνθρωπες σκληρότητες και αποτρόπαια εγκλήματα, για να εμφανίσει τον εχθρό ως το «alter ego» του Χίτλερ. Διαφορετικά είναι δύσκολο να προκαλέσει το διαρκές και συλλογικό μίσος εναντίον του.
(6) Ο εχθρός χρησιμοποιεί παράνομα όπλα
Ο ισχυρισμός εδώ είναι πως «εμείς» διεξάγουμε έντιμους, ηθικούς και ανθρώπινους πολέμους, με «φιλικά» όπλα – ενώ ο εχθρός χρησιμοποιεί βόμβες διασποράς, φονικά αέρια και χημικά όπλα, παράνομα δηλαδή, αδιαφορώντας για τις επιπτώσεις τους, ιδίως στους αμάχους. Το παράδειγμα του Ιράκ είναι ξεκάθαρο – ενώ φυσικά δεν είναι το μοναδικό.
(7) Έχουμε μικρές απώλειες, ενώ ο εχθρός πολύ μεγάλες
Με δεδομένο το ότι, η κοινή γνώμη πρέπει να διατηρείται πάντοτε θετική για τον πόλεμο, οι «δικές» μας απώλειες καλύπτονται για να φαίνονται περιορισμένες – ενώ του εχθρού διογκώνονται, σε σημείο υπερβολής. Όταν καταφέρει ένα κράτος να διεξάγει πόλεμο δια αντιπροσώπου εναντίον κάποιου άλλου, δεν αλλάζει τίποτα, αφού ο «αντιπρόσωπος» είναι «δικός μας» – αν και είναι πολύ πιο εύκολο, όταν δεν έχουμε πραγματικά δικά μας θύματα.
(8) Αναγνωρισμένα πολιτιστικά ιδρύματα και επιστήμονες, στηρίζουν τον ηθικό σκοπό μας.
Είναι παράξενο, αλλά κάθε αντιμαχόμενο μέρος στην ιστορία, μπορούσε να υπολογίζει στην υποστήριξη του πολέμου του εκ μέρους καλλιτεχνών, συγγραφέων και μουσικών – μέσω πρωτοβουλιών στους τομείς της δραστηριότητας τους, τουλάχιστον εάν έμεναν στη χώρα τους και δεν μετανάστευαν.
Προφανώς δε χρειάζονται φωτογράφοι και δημοσιογράφοι, για τη συγκρότηση των κατάλληλων εικόνων και κειμένων – ενώ ο χειρισμός της εικόνας που είναι πολύ αποτελεσματική, όσον αφορά τη χειραγώγηση των μαζών, είναι εύκολος σήμερα. Πόσο μάλλον όταν ο επηρεασμός των ανθρώπων έχει παραδόξως αυξηθεί κατακόρυφα – κρίνοντας από τις αντιδράσεις τους στην προπαγάνδα των ΜΜΕ.
(9) Η υπόθεση μας έχει κάτι το ιερό
Εν προκειμένω, όσοι εμπλέκονται στον πόλεμο από τη δική μας πλευρά, είναι εξιδανικευμένοι και θέλουν μόνο το καλό – ενώ η άλλη πλευρά είναι ο άξονας του κακού και πρέπει να καταστραφεί. Με αυτή τη λογική, το να διεξάγεις πόλεμο είναι η πραγματοποίηση της θείας θέλησης – ενώ οι πολιτικές αποφάσεις λαμβάνουν τη μορφή ενός βιβλικού χαρακτήρα που εξαλείφει όλα τα κοινωνικά και οικονομικά ζητήματα.
Οι αναφορές δε στο Θεό, γίνονται με πολλούς τρόπους – όπως «ο Θεός μαζί μας», «η θεία ευλογία των όπλων του πολέμου» κλπ. Χρησιμεύουν στην ουσία για να δικαιολογήσουν τις πράξεις μας, χωρίς να επιτρέπουν καμία δυνατότητα αντίρρησης – για να τυφλώσουν κατά κάποιον τρόπο τους κυβερνωμένους.
(10) Όποιος αμφιβάλει για την προπαγάνδα μας, εργάζεται για τον εχθρό και επομένως είναι προδότης.
Η συγκεκριμένη τελευταία αρχή συμπληρώνει όλες τις άλλες – αφού όποιος αμφισβητεί έστω και μία από τις δέκα αρχές, είναι απαραίτητα, αυτονόητα, συνεργάτης του εχθρού και προδότης. Υπάρχουν δε μόνο δύο σφαίρες, χωρίς τίποτα ενδιάμεσα – αυτές του καλού και του κακού.
Στο σημερινό παράδειγμα, όποιος μιλάει για διπλωματία και ειρήνη, είναι είτε συνεργάτης του Putin, είτε οπαδός και θαυμαστής του, είτε κάτι ανάλογο – ενώ έχουν επινοηθεί αντίστοιχες ονομασίες για να κατηγορηθεί. Εύλογα βέβαια, αφού στους κερδοσκόπους του πολέμου, είτε όσον αφορά την Οικονομία, είτε τη Γεωπολιτική, δεν αρέσει ο ειρηνισμός – οπότε τον «καταδιώκουν», με τη βοήθεια των χειραγωγημένων μαζών.
Κλείνοντας, όπως στην Οικονομία υπάρχει η αυτοεκπληρούμενη προφητεία, έτσι και στον πόλεμο – με την έννοια πως εάν παρουσιάζεται ο εχθρός ως απάνθρωπος, τέρας και εγκληματίας, στο τέλος καταλήγει ως τέτοιος, με ανυπολόγιστες συνέπειες για όλους τους εμπλεκομένους και μη.
.
Ανάλυση
Δεν έχουμε όμως αναλύσει το θέμα της πολεμικής προπαγάνδας – σημειώνοντας πως τα τελευταία χρόνια μπορεί μεν ο ένας πόλεμος έμοιαζε με τον επόμενο, αλλά η προπαγάνδα εξελίχθηκε σε πολύ μεγάλο βαθμό, έχοντας γίνει πανίσχυρη. Βελτιώθηκε δε ακόμη περισσότερο την περίοδο της πανδημίας – ενώ ειδικά η πολεμική προπαγάνδα με τον πόλεμο της Ουκρανίας.
Εν τούτοις, οι δέκα βασικές αρχές της παραμένουν ως είχαν και όπως αποδίδονται στο βαρόνο A. Ponsonby – σε έναν Άγγλο διπλωμάτη που τις ανέλυσε μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, ενώ είναι οι εξής:
(1) Δεν θέλουμε πόλεμο
Εν προκειμένω, οι ηγέτες όλων των χωρών διαβεβαιώνουν επίσημα, ξανά και ξανά, πως δεν θέλουν πόλεμο – ακόμη περισσότερο ότι, είναι εναντίον του. Σε μία δημοκρατία λοιπόν, στην οποία οι Πολίτες μπορούν και πρέπει να έχουν λόγο που δεν εκφράζεται μόνο με την ψήφο τους στις εκλογές (αν και οι ελίτ «αγοράζουν» τις εκλογές, χωρίς σχεδόν κανέναν περιορισμό – ενώ οι μάζες έχουν την ψευδαίσθηση πως επιλέγουν οι ίδιες τις κυβερνήσεις τους, παραπλανημένες από τις σκηνοθετημένες τηλεοπτικές ή άλλες ψεύτικες συγκρούσεις των πολιτικών), οι ηγέτες παρουσιάζονται πάντοτε ως ειρηνιστές, για να κερδίσουν την κοινή γνώμη.
Όσον αφορά δε τον επανεξοπλισμό, τονίζουν πως διενεργείται μόνο επειδή είναι ο καλύτερος τρόπος για να ζει μία χώρα ειρηνικά – ότι εάν θέλει κανείς να αποφύγει τον πόλεμο, πρέπει να είναι προετοιμασμένος για πόλεμο. Η φράση αυτή πάντως ακούγεται σαν το «ο πόλεμος είναι ειρήνη» του Orwell – ενώ εάν πράγματι όλοι οι ηγέτες των κρατών ήταν ειρηνιστές, προφανώς δεν θα υπήρχε πόλεμος.
(2) Μόνο ο εχθρός είναι υπεύθυνος για τον πόλεμο
Κάθε κόμμα πρέπει να δηλώσει πως αναγκάζεται να διεξάγει πόλεμο, μόνο λόγω της συμπεριφοράς του αντιπάλου – συνήθως επειδή ο αντίπαλος θέλει να καταστρέψει τις «αξίες μας» ή να μας αφαιρέσει την ελευθερία.
Στα πλαίσια αυτά, η ιστορία του πώς προέκυψε ένας πόλεμος δεν αναφέρεται ποτέ – επειδή πάντοτε φταίει η άλλη πλευρά. Για παράδειγμα, ο Χίτλερ ισχυριζόταν πως δεν ήθελε τον πόλεμο εναντίον της Πολωνίας – ότι θα εξαρτιόταν μόνο από την Πολωνία.
Το ίδιο συνέβη με τον πόλεμο του Κόλπου και του Ιράκ – όπου «εφευρέθηκαν» διάφορες δικαιολογίες και επιχειρήματα. Όσον αφορά τον πόλεμο της Ουκρανίας, είναι γνωστή η πρόσφατη απάντηση του προέδρου της Βραζιλίας, του κ. Lula, στο Γερμανό καγκελάριο Scholz, όταν αρνήθηκε τη στήριξη του – το ότι δηλαδή «ο πόλεμος χρειάζεται δύο μέρη».
(3) Ο ηγέτης του εχθρικού στρατοπέδου δαιμονοποιείται.
Η αιτία είναι εδώ το ότι, αφενός μεν είναι δύσκολο να επικεντρωθεί το μίσος σε μία ομάδα ή σε έναν ολόκληρο λαό, αφετέρου δεν είναι αποτελεσματικό. Επομένως, το μίσος που είναι απαραίτητο για την πολεμική προπαγάνδα στρέφεται εναντίον του αρχηγού του αντιπάλου κράτους – έτσι ώστε να προσωποποιηθεί ο εχθρός.
Ο τρόπος είναι να τον αποκαλέσει κανείς παράφρονα, τέρας ή απλά εγκληματία – οπότε αυτό το τέρας πρέπει να εξαλειφθεί και όχι ολόκληρος ο λαός. Είναι άλλωστε αδύνατον να μισήσει κανείς ή να εξαλείψει έναν ολόκληρο λαό – ενώ η γενοκτονία θεωρείται και είναι φυσικά αποτρόπαιο έγκλημα.
(4) Υπερασπιζόμαστε έναν ευγενή σκοπό, χωρίς ιδιοτέλεια
Εν προκειμένω, οι οικονομικοί και οι γεωπολιτικοί στόχοι του πολέμου, καλύπτονται πίσω από ένα ιδανικό – πίσω από ηθικές και νόμιμες αξίες που δήθεν δεν έχουν καμία σχέση με ιδιοτέλειες και συμφέροντα. Η αιτία είναι το ότι, μόνο τότε μπορεί να πεισθεί ο πληθυσμός πως ο πόλεμος είναι απαραίτητος.
Είναι δηλαδή εύκολο να κερδίσει κανείς τη συναίνεση των Πολιτών και την έγκριση τους, όταν υποτίθεται πως ο στόχος του πολέμου είναι η ελευθερία, η υπεράσπιση των ανθρωπίνων ζωών και η ειρήνη – οπότε ο ηγέτης ισχυρίζεται πως «εμείς» διεξάγουμε τον πόλεμο για απείρως έντιμους σκοπούς.
(5) Ο εχθρός εν γνώσει του διαπράττει φρικαλεότητες – ενώ όταν κάνουμε εμείς κάτι ανάλογο, πρόκειται για ακούσια λάθη.
Η σκληρότητα είναι ασφαλώς μέρος όλων των πολέμων. Εν τούτοις, παρουσιάζεται με τέτοιον τρόπο, ώστε να φαίνεται πως μόνο ο εχθρός διαπράττει φρικαλεότητες – ενώ «ο δικός μας» στρατός είναι ανθρωπιστικός και αγαπητός από τον πληθυσμό.
Εδώ η πολεμική προπαγάνδα δεν αρκείται και δεν είναι ικανοποιημένη με τα πραγματικά περιστατικά – αντίθετα, είναι απαραίτητο να εφεύρει απάνθρωπες σκληρότητες και αποτρόπαια εγκλήματα, για να εμφανίσει τον εχθρό ως το «alter ego» του Χίτλερ. Διαφορετικά είναι δύσκολο να προκαλέσει το διαρκές και συλλογικό μίσος εναντίον του.
(6) Ο εχθρός χρησιμοποιεί παράνομα όπλα
Ο ισχυρισμός εδώ είναι πως «εμείς» διεξάγουμε έντιμους, ηθικούς και ανθρώπινους πολέμους, με «φιλικά» όπλα – ενώ ο εχθρός χρησιμοποιεί βόμβες διασποράς, φονικά αέρια και χημικά όπλα, παράνομα δηλαδή, αδιαφορώντας για τις επιπτώσεις τους, ιδίως στους αμάχους. Το παράδειγμα του Ιράκ είναι ξεκάθαρο – ενώ φυσικά δεν είναι το μοναδικό.
(7) Έχουμε μικρές απώλειες, ενώ ο εχθρός πολύ μεγάλες
Με δεδομένο το ότι, η κοινή γνώμη πρέπει να διατηρείται πάντοτε θετική για τον πόλεμο, οι «δικές» μας απώλειες καλύπτονται για να φαίνονται περιορισμένες – ενώ του εχθρού διογκώνονται, σε σημείο υπερβολής. Όταν καταφέρει ένα κράτος να διεξάγει πόλεμο δια αντιπροσώπου εναντίον κάποιου άλλου, δεν αλλάζει τίποτα, αφού ο «αντιπρόσωπος» είναι «δικός μας» – αν και είναι πολύ πιο εύκολο, όταν δεν έχουμε πραγματικά δικά μας θύματα.
(8) Αναγνωρισμένα πολιτιστικά ιδρύματα και επιστήμονες, στηρίζουν τον ηθικό σκοπό μας.
Είναι παράξενο, αλλά κάθε αντιμαχόμενο μέρος στην ιστορία, μπορούσε να υπολογίζει στην υποστήριξη του πολέμου του εκ μέρους καλλιτεχνών, συγγραφέων και μουσικών – μέσω πρωτοβουλιών στους τομείς της δραστηριότητας τους, τουλάχιστον εάν έμεναν στη χώρα τους και δεν μετανάστευαν.
Προφανώς δε χρειάζονται φωτογράφοι και δημοσιογράφοι, για τη συγκρότηση των κατάλληλων εικόνων και κειμένων – ενώ ο χειρισμός της εικόνας που είναι πολύ αποτελεσματική, όσον αφορά τη χειραγώγηση των μαζών, είναι εύκολος σήμερα. Πόσο μάλλον όταν ο επηρεασμός των ανθρώπων έχει παραδόξως αυξηθεί κατακόρυφα – κρίνοντας από τις αντιδράσεις τους στην προπαγάνδα των ΜΜΕ.
(9) Η υπόθεση μας έχει κάτι το ιερό
Εν προκειμένω, όσοι εμπλέκονται στον πόλεμο από τη δική μας πλευρά, είναι εξιδανικευμένοι και θέλουν μόνο το καλό – ενώ η άλλη πλευρά είναι ο άξονας του κακού και πρέπει να καταστραφεί. Με αυτή τη λογική, το να διεξάγεις πόλεμο είναι η πραγματοποίηση της θείας θέλησης – ενώ οι πολιτικές αποφάσεις λαμβάνουν τη μορφή ενός βιβλικού χαρακτήρα που εξαλείφει όλα τα κοινωνικά και οικονομικά ζητήματα.
Οι αναφορές δε στο Θεό, γίνονται με πολλούς τρόπους – όπως «ο Θεός μαζί μας», «η θεία ευλογία των όπλων του πολέμου» κλπ. Χρησιμεύουν στην ουσία για να δικαιολογήσουν τις πράξεις μας, χωρίς να επιτρέπουν καμία δυνατότητα αντίρρησης – για να τυφλώσουν κατά κάποιον τρόπο τους κυβερνωμένους.
(10) Όποιος αμφιβάλει για την προπαγάνδα μας, εργάζεται για τον εχθρό και επομένως είναι προδότης.
Η συγκεκριμένη τελευταία αρχή συμπληρώνει όλες τις άλλες – αφού όποιος αμφισβητεί έστω και μία από τις δέκα αρχές, είναι απαραίτητα, αυτονόητα, συνεργάτης του εχθρού και προδότης. Υπάρχουν δε μόνο δύο σφαίρες, χωρίς τίποτα ενδιάμεσα – αυτές του καλού και του κακού.
Στο σημερινό παράδειγμα, όποιος μιλάει για διπλωματία και ειρήνη, είναι είτε συνεργάτης του Putin, είτε οπαδός και θαυμαστής του, είτε κάτι ανάλογο – ενώ έχουν επινοηθεί αντίστοιχες ονομασίες για να κατηγορηθεί. Εύλογα βέβαια, αφού στους κερδοσκόπους του πολέμου, είτε όσον αφορά την Οικονομία, είτε τη Γεωπολιτική, δεν αρέσει ο ειρηνισμός – οπότε τον «καταδιώκουν», με τη βοήθεια των χειραγωγημένων μαζών.
Κλείνοντας, όπως στην Οικονομία υπάρχει η αυτοεκπληρούμενη προφητεία, έτσι και στον πόλεμο – με την έννοια πως εάν παρουσιάζεται ο εχθρός ως απάνθρωπος, τέρας και εγκληματίας, στο τέλος καταλήγει ως τέτοιος, με ανυπολόγιστες συνέπειες για όλους τους εμπλεκομένους και μη.
ΚΑΙ ΓΙΑ ΕΥΚΟΛΗ ΕΠΙΚΥΡΩΣΗ ΜΠΟΡΟΥΜΕ ΝΑ ΤΙΣ ΑΠΟΛΑΥΣΟΥΜΕ ΣΤΗΝ ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ ΤΟΥ ΦΑΝΑΡΙΟΥ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΟΥ ΡΩΣΙΚΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ ΚΑΙ ΣΤΑ ΑΡΘΡΑ ΤΗΣ ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ ΒΟΛΟΥ.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου