Η αναίρεση του «δόγματος της αναλογίας του όντος» με βάση τα συγγράμματα του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά (19)

 Συνέχεια από: Tετάρτη 16 Μαρτίου 2022                                        

                                            ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ

ΤΜΗΜΑ: ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ

π. Χρίστος Μαλάης

Η αναίρεση του «δόγματος της αναλογίας του όντος» με βάση τα συγγράμματα του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά

ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2011

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

Η αναίρεση του «δόγματος της αναλογίας του όντος» 

στο θεολογικό έργο του αγ. Γρηγορίου Παλαμά

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β

Η ορθή χρήση της αναλογίας με βάση το θεολογικό έργο του αγ. Γρηγορίου Παλαμά

2.2.3.7 Η αναλογία ως «φυσικό» παράδειγμα: η αναλογία των φυσικών σχέσεων ανάμεσα στο πυρ, το φως και τον ατμό

Σύμφωνα με τον άγ. Γρηγόριο Παλαμά, το αναίτιο αίτιο της εκπόρευσης του Αγίου Πνεύματος δεν υπάρχει μέσα σε δύο πρόσωπα, όπως διδάσκουν οι Λατίνοι, αλλά μόνο σε ένα. «Ποιήσωμεν δ᾿ ὡς ἔνι φανερὰν καὶ διὰ παραδειγμάτων τὴν διάνοιαν»1. Για να το αποδείξει αυτό καταφεύγει στη χρήση των παραδειγμάτων, τα οποία κατά τη γνώμη του μπορούν να φανερώσουν με ενάργεια την αλήθεια μέσα στη διάνοια. «Ἐκ τοῦ πυρὸς ἀμέσως καὶ τὸ φῶς καὶ ὁ ἀτμὸς προέρχεται˙ οὐ γὰρ ἕτερον διὰ θατέρου. Τὸ τοίνυν πῦρ ἐπειλημμένον ὕλης ἀτμίζειν ἅμα καὶ φωτίζειν πέφυκε, τὸ μὲν φῶς οἷα δὴ γεννῶν, τὸν ἀτμὸν δὲ ἐκπορεῦον»2. Από το πυρ προέρχεται αμέσως και το φως και ο ατμός, χωρίς έτσι να προέρχεται το ένα και από το άλλο. Το πυρ, όταν αγγίζει τα ξύλα, έχει την ιδιότητα να ατμίζει και να φωτίζει συγχρόνως, σα να γεννά το φως και σα να εκπορεύει τον ατμό. Το φως προέρχεται άμεσα από το φωτίζον, γι’ αυτό μπορεί να νοηθεί και ως καθεαυτό και ως αιτιατό3. Ομοίως και ο ατμός μπορεί να νοηθεί και ως καθεαυτό και ως αιτιατό επειδή προέρχεται άμεσα από το φωτίζον4. Το φως λοιπόν και ο ατμός προέρχονται άμεσα από την ίδια αιτία,δηλαδή τη φωτιά. Ως προς τη φύση τους έτσι, τόσο το φως όσο και ο ατμός, είναι αιτιατά και προέρχονται άμεσα από μία κοινή αιτία. Ανάλογα μπορούμε να σκεφτούμε ότι και στην περίπτωση των θείων προσώπων, τόσο ο Υιός όσο και το Άγιο Πνεύμα προέρχονται άμεσα από την ίδια αιτία. «Εἰ δὲ τὸν ἀτμὸν φαίη τις ἐκ τοῦ φωτίζοντος, διὰ τὸ φῶς ἐρεῖ, διὰ τοῦ φωτὸς νοήσας τὸν ἀτμόν ἐκ τοῦ φωτίζοντος»5. Ως προς τον τρόπο που φανερώνονται σε μας, είναι δυνατό να πούμε ότι ο ατμός προέρχεται από εκείνο που φωτίζει, διότι το ένα δεν αναιρεί το άλλο. Ανάλογα και το Άγιο Πνεύμα λέγεται εκ του Πατρός ένεκα του Υιού, χωρίς το ένα να παρεμβαίνει στην άμεση προέλευση του άλλου από την κοινή τους αιτία.

2.2.3.8 Η αναλογία και ο τρόπος λειτουργίας του θεολογικού παραδείγματος

«Ἀλλ᾿ εἰ βούλεσθε, καὶ ἕτερον παράδειγμα προσθῶμεν, οὐ καινὸν οὐδ᾿ ἄηθες τοῖς θεολόγοις, σαφηνείας χάριν πλείονος». Το επόμενο παράδειγμα προστίθεται από τον άγ. Γρηγόριο Παλαμά, με σκοπό να καταστούν ακόμα πιο σαφή τα όσα έχουν ήδη ειπωθεί. «Ὁ Κάϊν υἱὸς ὑπῆρχε τοῦ Ἀδὰμ καὶ μονογενὴς αὐτῷ πρὸ τοῦ τεκεῖν τοὺς ἄλλους, ἡ δὲ Εὔα τμῆμα˙ καὶ ἐγένετο ἄν καὶ ἐνοεῖτο τότε τμῆμα Πατρὸς ἐπ᾿ ἀληθείας πάσης διὰ τοῦ Κάϊν καὶ εἶναι καὶ νοεῖσθαι καὶ λέγεσθαι πατρὸς τμῆμα κτησαμένη, τῆς τοῦ υἱοῦ τούτου μεσιτείας καὶ τὸ μονογενὲς ἑαυτῷ τότε φυλαττούσης καὶ τὴν Εὔαν πατρὸς εἶναι τμῆμα μὴ κωλυούσης»6. Ενώ ο Κάιν θεωρείται ως υιός του Αδάμ και μονογενής, η Εύα θεωρείται πως αποτελεί τμήμα του. Όταν ο Αδάμ έγινε πατήρ, η Εύα έγινε τμήμα του πατρός. Η Εύα έχει την ιδιότητα να είναι, να νοείται και να λέγεται τμήμα του Πατρός ένεκα του Κάιν. Η μεσολάβηση του υιού δεν εμπόδιζε την Εύα από το να αποτελεί τμήμα του Αδάμ, διαφυλάσσοντας ταυτόχρονα την προσηγορία του μονογενούς για τον εαυτό του. Ωστόσο, αυτό δε σημαίνει ότι η Εύα στην αρχή αποκόπηκε εμμέσως και όχι αμέσως από τον Αδάμ7. «Ἀφεὶς τοίνυν τὴν χρονικὴν ἀρχὴν τε καὶ διάστασιν καὶ τὴν ἐκ συζυγίας γέννησιν καὶ τ᾿ ἄλλ᾿ ὅσα μὴ θεότητι κατάλληλα, σκόπει πρὸς τοὺς τοῦ ἁγίου λόγους τὸ παράδειγμα καὶ συνήσεις τἀληθές»8. Σύμφωνα με το παράδειγμα, στο Θεό Πατέρα αναλογεί ο Αδάμ, στον Υιό αναλογεί ο Κάιν ενώ στο Άγιο Πνεύμα αναλογεί η Εύα. Αφαιρώντας λοιπόν, από το παράδειγμα, τη χρονική αρχή και διάσταση, την εκ συζυγίας γέννηση και όσα άλλα δεν είναι κατάλληλα στη θεότητα, μπορούμε να αποδείξουμε με βάση την αναλογία ότι η μεσολάβηση του Υιού δεν παρεμποδίζει την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος εκ μόνου του Πατρός. Με το παράδειγμα αυτό αποδεικνύεται έτσι, πως στην Αγία Τριάδα το «γέννημα» είναι προς τον «γεννήσαντα» ό,τι είναι το «πρόβλημα» προς τον «προβολέα», δηλαδή ότι είναι και τα δύο άμεσα αποτελέσματα9.

Αυτό που είναι πολύ σημαντικό να προσέξουμε εδώ, είναι ότι ο άγ. Γρηγόριος Παλαμάς παραθέτει τον τρόπο λειτουργίας του θεολογικού παραδείγματος. Αφού πρώτα περιγράψει τις υποστατικές σχέσεις ανάμεσα στα τρία πρώτα ανθρώπινα πρόσωπα, προτρέπει τότε να προβούμε σε μία πράξη αφαίρεσης («ἀφεὶς τοίνυν») όσων πραγμάτων δεν αρμόζουν στα θεία, για να παραμείνουν όσα είναι χρήσιμα στη σύγκριση. Μέσα σε ένα παράδειγμα συνεπώς, υπάρχουν πράγματα που είναι χρήσιμα και άλλα που είναι άχρηστα ως προς το σκοπό που εξυπηρετεί. Υπάρχουν δηλαδή εκείνα που αντιστοιχούν και εκείνα που δεν αντιστοιχούν ανάμεσα στο παράδειγμα και στο σκοπό του. Στην προκειμένη περίπτωση εκείνα που δεν αντιστοιχούν στο σκοπό είναι: (α) η χρονική αρχή, (β) η χρονική διάσταση, (γ) η εκ συζυγίας γέννηση, (δ) η τμηματική προέλευση. Εκείνα που αντιστοιχούν είναι ότι: (α) Κάιν προέρχεται άμεσα από τον Αδάμ, (β) η Εύα προέρχεται άμεσα από τον Αδάμ, (γ) όταν ο Αδάμ έγινε πατήρ, η Εύα έγινε τμήμα του πατρός, (δ) Η μεσολάβηση του υιού δεν εμπόδιζε την Εύα από το να προέρχεται άμεσα από τον Αδάμ. Συνεπώς, η αναλογία ανάμεσα στις υποστατικές σχέσεις των τριών πρώτων ανθρωπίνων προσώπων και στις υποστατικές σχέσεις των τριών θείων προσώπων, οφείλεται στην κατάλληλη αντιστοιχία, η οποία επιτυγχάνεται μετά από την αφαίρεση όσων πραγμάτων δεν αρμόζουν στο σκοπό του παραδείγματος.

2.2.3.9 Τα θεία παραδείγματα

Το θεολογικό παράδειγμα εκτός από μέθοδος συλλογισμού και απεικόνισης των θείων δογμάτων και παραδόσεων, έχει και μία άλλη πολύ σημαντική σημασία. Παραδείγματα αποκαλούνται και οι θείες αρχές, σύμφωνα με τις οποίες υπάρχουν τα όντα: «Ἅπασαι ἀρχαὶ οὐδὲν ἕτερόν εἰσιν, ἢ οἱ λόγοι τῶν ὄντων καὶ τὰ παραδείγματα, μεθεκτοὶ μὲν τοῖς οὖσιν, ἐξηρημένοι δὲ τῶν ὄντων, ὡς τῶ δημιουργικῶ νῶ ἐνυπάρχοντες καὶ προϋπάρχοντες, καθ’ οὓς γέγονε τὰ πάντα»10. Όλες οι αρχές οι οποίες προσδιορίζουν τα όντα, λέει ο άγ. Γρηγόριος Παλαμάς, δεν είναι τίποτε άλλο παρά οι λόγοι των όντων, δηλαδή τα παραδείγματα τα οποία υπάρχουν μέσα στο δημιουργικό νου. Προϋπάρχουν, μετέχονται και βρίσκονται πάνω από όλα τα όντα, και σύμφωνα με αυτά έχουν δημιουργηθεί όλα όσα υπάρχουν11. Αν κάποιος αφαιρούσε αυτά που υπάρχουν μεταξύ του αμεθέκτου και των μετεχόντων, τότε θα απομάκρυνε το σύνδεσμο τους και θα τοποθετούσε ανάμεσα τους μέγα και αδιάβατο χάσμα12. Πρέπει τότε να βρούμε έναν άλλο Θεό, ο οποίος δεν είναι μόνο αυτοτελής, αυτενέργητος, θεατής του εαυτού του διαμέσου του εαυτού του, αλλά και αγαθός, γιατί έτσι δεν θα αρκείται μόνο στη δική του θεωρία, ούτε θα είναι ανίκανος να ευεργετεί, ούτε ακίνητος, αλλά θα κινείται και θα παρίσταται σε όλους διαμέσου των δημιουργικών και προνοητικών προόδων και ενεργειών13.

2.2.3.10 Η αναλογία ως ταυτότητα ανάμεσα στο «παραδειγματικῶς» συγκρινόμενο και στο «ὁμοιοματικῶς» λεγόμενο

Τέλος, θα εξεταστεί ο τρόπος με τον οποίο, σύμφωνα με τον άγ. Γρηγόριο Παλαμά, με τη χρήση του παραδείγματος στη θεολογία αποφεύγεται η ύπαρξη φυσικής ομοιότητας ή αναλογίας ανάμεσα στα θεία και στα κτιστά. Σύμφωνα με τον άγ. Γρηγόριο Παλαμά, ο λόγος του αποστόλου ότι «ἔλαμψε το πρόσωπον αὐτοῦ ὡς ὁ ἥλιος καὶ τὰ ἱμάτια αὐτοῦ ἐγένοντο λευκὰ ὡς τὸ φῶς»14, λέγεται «ομοιοματικά», διότι δεν υπάρχει καμία φυσική «ισότητα» ανάμεσα στο θείο και στο αισθητό φως15. Το «ὁμοιοματικῶς» λεγόμενο εδώ, αντιδιαστέλλεται ρητά από το «κατὰ ἰσότητα» λεγόμενο. Για να το εξηγήσει αυτό τότε καλύτερα, συμπληρώνει ότι όταν συγκρίνουμε το θείο φως με το αισθητό, αυτό γίνεται παραδειγματικά, αφού «οὐδεμίαν ἔχει ὁμοιότητα ὁμότιμον»16. Άρα το «ὁμοιοματικῶς» λεγόμενο είναι ταυτόσημο με το «παραδειγματικῶς» συγκρινόμενο. Επίσης το «κατὰ ἰσότητα» λεγόμενο είναι ταυτόσημο με το κατά «ὁμοιότητα ὁμότιμον». Ισχύει συνεπώς η αναλογία:

«ὁμοιοματικῶς» λεγόμενο                           «παραδειγματικῶς» συγκρινόμενο

------------------------------------          =                ----------------------------------------------

«κατὰ ἰσότητα» λεγόμενο                               κατά «ὁμοιότητα ὁμότιμον»

Το «παραδειγματικῶς» λεγόμενο στηρίζεται στη σύγκριση ανάμεσα σε πράγματα που έχουν μόνο εξωτερικές ομοιότητες, ενώ το «κατὰ ἰσότητα» λεγόμενο βασίζεται σε ομοιότητες που παρουσιάζουν βαθύτερη ενότητα και ισότητα μεταξύ τους. Στη θεολογία δεν είναι δυνατό να χρησιμοποιείται το «κατὰ ἰσότητα» λεγόμενο, διότι προϋποθέτει το κατά «ὁμοιότητα ὁμότιμον», δηλαδή την ύπαρξη φυσικής ομοιότητας ή αναλογίας ανάμεσα στα θεία και στα κτιστά, πράγμα που είναι εντελώς απαράδεκτο. Αντίθετα ό,τι λέγεται για τα θεία είναι «παραδειγματικῶς» λεγόμενο, διότι κατ’ αυτό τον τρόπο διασώζεται η απόλυτη διάκριση ανάμεσα στο άκτιστο και στο κτιστό, χωρίς να απορρίπτεται το κατά «ὁμοιότητα» λεγόμενο, η ύπαρξη δηλαδή εξωτερικών ομοιοτήτων, με βάση τις οποίες μπορούμε να προβούμε στη μεταφορική ή στην αναλογική σύγκριση ανάμεσά τους17. Είτε μεταφορικά λέγεται, λοιπόν, είτε κατ’ αναλογία, είτε παραδειγματικά ονομάζεται φως η θεία δόξα του Θεού, σε καμία περίπτωση δεν είναι κυριολεκτικά ούτε αισθητό ούτε νοητό φως, αλλά κάτι εντελώς διαφορετικό18.

2.2.3.11 Συμπεράσματα

Το παράδειγμα αποτελεί ένα φυσικό τρόπο περιγραφής των θείων, ο οποίος μπορεί να φανερώσει με ενάργεια τη θεολογική αλήθεια στον άνθρωπο. Εντάσσεται στα πλαίσια της καταφατικής θεολογίας, σύμφωνα με τον άγ. Γρηγόριο Παλαμά, και ο σχηματισμός του διενεργείται διαμέσου της φαντασίας, της διάνοιας, της γνώμης και των συλλογισμών. Η αναλογία στην οποία θεμελιώνεται το θεολογικό παράδειγμα στηρίζεται σε εξωτερικές ομοιότητες και μορφολογικές αντιστοιχίες, σύμφωνα με την αρχή της ριζικής διάκρισης ανάμεσα στα θεία και στα ανθρώπινα. Το παράδειγμα αποτελεί μια αναλογία που βασίζεται στην κοινή εμπειρία, μια «ανθρωπολογική», «γεωμετρική» ή «φυσική» αντιστοιχία, με βάση την οποία αποδεικνύεται η ορθότητα του θεολογικού δόγματος, χωρίς ταυτόχρονα να παραβιάζεται η απόλυτη διαφορά ανάμεσα στο άκτιστο και στο κτιστό.

Μέσα σε ένα παράδειγμα, σύμφωνα με τον άγ. Γρηγόριο Παλαμά, υπάρχουν εκείνα που αντιστοιχούν και εκείνα που δεν αντιστοιχούν ανάμεσα στα συγκρινόμενα πράγματα. Ο τρόπος λειτουργίας του παραδείγματος έγκειται στην αναζήτηση της κατάλληλης αντιστοιχίας ανάμεσα στα συγκρινόμενα, η οποία επιτυγχάνεται μετά από την αφαίρεση όσων πραγμάτων δεν αρμόζουν στο σκοπό του παραδείγματος.

Η αναλογία στη βάση του θεολογικού παραδείγματος, αποτελεί μια ταυτότητα ανάμεσα στο «παραδειγματικῶς» συγκρινόμενο και στο «ὁμοιοματικῶς» λεγόμενο. Με το «παραδειγματικῶς» λεγόμενο διασώζεται η απόλυτη διάκριση ανάμεσα στο άκτιστο και στο κτιστό, χωρίς να απορρίπτεται το κατά «ὁμοιότητα» λεγόμενο, η ύπαρξη δηλαδή εξωτερικών ομοιοτήτων, με βάση τις οποίες μπορούμε να προβούμε στη μεταφορική ή στην αναλογική σύγκριση ανάμεσά τους.

Τέλος, εκτός από μέθοδος συλλογισμού και απεικόνισης των θείων δογμάτων και παραδόσεων, με την ονομασία παράδειγμα ή παραδείγματα χαρακτηρίζονται, σύμφωνα με τον άγ. Γρηγόριο Παλαμά, οι θείες αρχές, οι λόγοι και τα θεία θελήματα σύμφωνα με τα οποία υπάρχουν όλα τα όντα.

(Συνεχίζεται)

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Περὶ Ἐκπορεύσεως τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, Λόγος Β΄, 55, ό.π., σελ. 128.

2. Περὶ Ἐκπορεύσεως τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, Λόγος Β΄, 55, ό.π., σελ. 128.

3. Περὶ Ἐκπορεύσεως τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, Λόγος Β΄, 55, ό.π., σελ. 128, «Ἐκ μὲν οὖν τοῦ φωτίζοντος τὸ φῶς προσεχῶς καὶ ἔστι καὶ δ᾿ ἑαυτοῦ νοεῖται ἐξ αὐτοῦ».

4. Περὶ Ἐκπορεύσεως τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, Λόγος Β΄, 55, ό.π., σελ. 128, «ὡσαύτως καὶ ὁ ἀτμός ἐκ τοῦ ἀτμίζοντος».

5. Περὶ Ἐκπορεύσεως τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, Λόγος Β΄, 55, ό.π., σελ. 128.

6. Περὶ Ἐκπορεύσεως τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, Λόγος Β΄, 55, ό.π., σελ. 129.

7. Περὶ Ἐκπορεύσεως τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, Λόγος Β΄, 55, ό.π., σελ. 129, «ἀλλ᾿ οὐ διὰ τοῦτο ἐμμέσως τε καὶ οὐκ ἀμέσως ἡ Εὔα τὴν ἀρχὴν ἐκ τοῦ Ἀδὰμ ἐτμήθη».

8. Περὶ Ἐκπορεύσεως τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, Λόγος Β΄, 55, ό.π., σελ. 129.

9. Περὶ Ἐκπορεύσεως τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, Λόγος Β΄, 55, ό.π., σελ. 129, «Ὥσπερ οὖν ἔχει τὸ γέννημα πρὸς τὸν γεννήσαντα, οὕτως ἕξει καὶ τὸ πρόβλημα πρὸς τὸν προβολέα ἑαυτοῦ, ἀμέσως δηλαδὴ ἑκάτερον».

10. ΑΓ. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΠΑΛΑΜΑ, Ὑπέρ τῶν ἱερῶς ἡσυχαζόντων, Λόγος 3,2,24, ό.π., σελ. 675. Τα θεία παραδείγματα δεν ταυτίζονται ούτε με τις πλατωνικές ιδέες ούτε με την αριστοτελική μορφή. Ο Κ. ΓΙΩΡΓΟΥΛΗΣ, Ιστορία της Ελληνικής Φιλοσοφίας, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 2000, σελ. 282, παρατηρεί ότι ο Αριστοτέλης, σε αντίθεση με τον Πλάτωνα, θεωρεί ότι οι μορφές δεν είναι πρότυπα. Κατά τη γνώμη του Αριστοτέλη, αν υπήρχαν μόνο οι καθαρές μορφές, όπως η πλατωνική ιδέα, τότε ποτέ τίποτε το ατομικό δε θα μπορούσε να γεννηθεί (Μετά τα φυσικά Ζ 13 1039a.3-4). Η ουσία δεν είναι λοιπόν κάποιο καθολικό γνώρισμα ή ιδίωμα των πραγμάτων, αλλά είναι κάτι που ανήκει στο ίδιο το πράγμα (Μετά τα φυσικά Ζ 13 1038b.8-11). Ο Πλάτων τοποθετεί την ουσία στην ιδέα, η οποία βρίσκεται ξέχωρα από το πράγμα. Η ουσία ως το καθόλου στον Πλάτωνα, γίνεται η ουσία ως μορφή στον Αριστοτέλη. Χωρίς να αρνείται την ύπαρξη των καθόλου, ο Αριστοτέλης κατεβάζει την ουσία και μαζί μ’ αυτήν τις ιδέες από την ξεχωριστή περιοχή που τους προσέδωσε ο Πλάτων, μέσα στα ίδια τα πράγματα. Τα όντα δεν αποκτούν πλέον ύπαρξη μετέχοντας στις ιδέες, αλλά οι ίδιες οι ιδέες γίνονται τελικά ο βαθύτερος πυρήνας των πραγμάτων. Βλ. Τ. Π. ΒΑΛΑΛΑ, Προβολές στον Αριστοτέλη, ό.π., σελ. 33. Πρβλ. Σ. ΤΡΙΑΝΤΑΡΗ-ΜΑΡΑ, Ἡ Κριτικὴ τοῦ Νικηφόρου Γρηγορᾶ στὸν Ἀριστοτέλη, ΦΛ 2, εκδ. Επέκταση, Κατερίνη 2002, σελ. 17. Τα θεία παραδείγματα, αντιθέτως, (α) είναι ενέργειες και όχι ουσίες, (β) δεν μορφές αλλά θελήματα, (γ) η φύση τους δεν είναι ούτε νοερή ούτε υλική αλλά άκτιστη και πέρα από κάθε ιδέα και μορφή.

11. Σύμφωνα με τον J. FETZER, Metaphor and Cognition, ό.π., σελ. 34, όταν το παράδειγμα λειτουργεί ως πρότυπο και υπόδειγμα, τότε πρέπει λογικά να υπάρχει ένα αντικείμενο ή μία κατάσταση που να εκλαμβάνεται ως πρότυπο και ένα άλλο αντικείμενο ή κατάσταση που μπορεί να εκληφθεί ως αναπαράσταση του προτύπου. Ο Θ. ΠΕΛΕΓΡΙΝΗΣ, Λεξικό της Φιλοσοφίας, ό.π., σελ. 506, σημειώνει ότι για να θεωρηθεί ως πρότυπο κάποια κατάσταση σε σχέση προς μία άλλη, πρέπει λογικά να υπάρχει κάποια αναλογία στον τρόπο λειτουργίας τους. Τα θεία παραδείγματα, ωστόσο, είναι τα θελήματα του Θεού για τα όντα, γεγονός που προσδιορίζει τον τρόπο υπάρξεως των όντων και όχι τον τρόπο υπάρξεως του Θεού. Το θεολογικό πρότυπο, συνεπώς, δε λειτουργεί επί τη βάση της αναλογίας, αλλά σύμφωνα με το θείο θέλημα για τον τρόπο ύπαρξης εκάστου όντος.

12. Ὑπὲρ τῶν ἱερῶς ἡσυχαζόντων, 3,2,24, ό.π., σελ. 675, «Ἄν δὲ σὺ ἀνέλῃς τὸ μεταξὺ τοῦ ἀμεθέκτου καὶ τῶν μετεχόντων, ὤ τῆς ζημίας, διέστησας ἡμᾶς Θεοῦ, τὸ συνδοῦν ἐκ μέσον ποιησάμενος καὶ χάσμα καὶ ἀδιάβατον μεταξὺ θέμενος»

13. Ὑπὲρ τῶν ἱερῶς ἡσυχαζόντων, 3,2,24, ό.π., σελ. 676, «Δεῖ δὴ ζητεῖν ἡμᾶς Θεὸν ἕτερον οὐκ ὄντα μόνον αὐτοτελῆ, αὐτενέργητον…οὕτω γὰρ ἅπασι παρέσται ταῖς δημιουργικαῖς καὶ προνοητικαῖς προόδοις τε καὶ ἐνεργείαις».

14. Ματθ. 17,2.

15. Ὑπὲρ τῶν ἱερῶς ἡσυχαζόντων, 2,3,19, ό.π., σελ. 556, «ὁμοιωματικῶς λεγόμενος οὐδεμίαν ἔχει τὴν ἰσότητα».

16. Ὑπὲρ τῶν ἱερῶς ἡσυχαζόντων, 2,3,19, ό.π., σελ. 556, «παραδειγματικῶς συγκρινόμενος οὐδεμίαν ἔχει ὁμοιότητα ὁμότιμον».

17. Με αυτό τον τρόπο, ο άγ. Γρηγόριος Παλαμάς, απαντά οριστικά στο ερώτημα που βασανίζει τους σχολαστικούς θεολόγους της Δύσεως: εάν το Είναι του Θεού είναι ομώνυμο, συνώνυμο ή ανάλογο με το είναι των όντων. Όπως πολύ σωστά σημειώνει ο P. RICOEUR, Η Ζωντανή Μεταφορά, εκδ. Κριτική, Αθήνα 1998, σελ. 517, η θεωρία της αναλογίας του όντος γεννιέται από τη φιλοδοξία να περιληφθεί σε μία ενιαία θεωρία η οριζόντια σχέση των κατηγοριών προς την ουσία και η κάθετη σχέση των δημιουργημένων πραγμάτων με τον Δημιουργό. Ο άγ. Γρηγόριος Παλαμάς, απορρίπτωντας τόσο το «κατὰ ἰσότητα» λεγόμενο όσο και το κατά «ὁμοιότητα ὁμότιμον», αρνείται να περιλάβει σε μία ενιαία φιλοσοφική θεώρηση τα θεία και τα ανθρωπινα, θεωρώντας ως απαράβατα όρια της θεολογικής σκέψης το «ὁμοιωματικῶς» λεγόμενο και το «παραδειγματικῶς» συγκρινόμενο.

18. Ὑπὲρ τῶν ἱερῶς ἡσυχαζόντων, 2,3,19, ό.π., σελ. 556, «οὐκ ἔχεις παραδειγματικῶς ἐκλαμβάνειν, ἀλλ’ οὐ συγκριτικῶς, τὸ τὸν Θεὸν λάμπειν ὡς τὸν ἥλιον ἤ ὑπὲρ τὸν ἥλιον», «οὐκ αἰσθητὸν κυρίως οὐδὲ νοητὸν τὸ φανὲν φῶς ἐν Θαβωρίω».