Συνεχίζεται από Πέμπτη 19 Μαίου 2022
JURGEN MOLTMANN
Μια αντίρρηση που απευθύνεται συχνά στον Μόλτμαν είναι ότι γλιστρά στον τριθεϊσμό. Και γι' αυτό δεν αγαπά να μιλά για ενότητα αλλά για ενοποίηση του θεού, πεπεισμένος πως εάν ξεκινήσουμε με την προϋπόθεση του μονοθεϊσμού, δηλαδή του θεού σαν μοναδική ουσία ή σαν μοναδικό υποκείμενο, οι τρεις της Αγίας Τριάδος μειώνονται απαρεγκλίτως σε τρόπους υπάρξεως, όπως συμβαίνει ακόμη στον Μπαρτ και στον Ράνερ. Κατά την κρίση του Μόλτμαν, η ενότης του Πατρός, του Υιού και του Αγίου Πνεύματος δεν είναι μια αριθμητική, μοναδική ενότης, αλλά εσχατολογική και επιτρέπει τοιουτοτρόπως την ύπαρξη και την κατανάλωση της Ιστορίας, και με αυτή την έννοια είναι μια ενοποίηση η οποία επιτυγχάνεται στο τέλος: ο θεός θα είναι πλήρως θεός μόνον όταν θα έλθει η βασιλεία του. Γι' αυτό το λόγο υπονοήθηκε αμέσως πως στον Μόλτμαν «η οντολογική ενότης μιας ουσίας ή ενός υποκειμένου φαίνεται να αντικαθίσταται από μια προθετική ενότητα τριών υποκειμένων». Σε αυτή την κατηγορία για τριθεϊσμό ο Μόλτμαν απαντά πως αυτή εξαρτάται από μία εξατομικευμένη νόηση του προσώπου.Στο μονοθεϊστικό μοντέλλο θέλει να αντιθέσει το μοντέλλο της κοινωνίας του προσώπου, ολοκληρωμένο με την έννοια της περιχώρησης.Ο Μόλτμαν ισχυρίζεται πως η θέση του Ράνερ, όπως είναι ήδη εκείνη του Μπάρτ, κατά βάθος είναι μολυσμένη από έναν ριζικό ατομικισμό(Μόλτμαν, Τριάδα και βασιλεία του θεού). Ο Ράνερ, σύμφωνα με τον Μόλτμαν,αντιλαμβάνεται μέσα στο πρόσωπο, όπως γίνεται κατανοητό στην κοινή γλώσσα, τον σχεδιασμό της ελευθερίας ενός ατόμου το οποίο είναι ικανό να διαθέσει κυρίαρχα τον εαυτό του, μιας απομονωμένης ελευθερίας, χωρίς κοινωνικότητα, αντίθετη σε εκείνη που κατέστη δυνατή από σχέσεις κοινωνίας. Ο Ράνερ σκέφτεται με αυτόν τον τρόπο πως αυτή η ατομικίστικη κατανόηση του προσώπου, μπορεί να εφαρμοστεί μόνον στην μοναδική θεία ουσία και συνείδηση, αλλά όχι στα τρία πρόσωπα της Τριάδος.
Με αυτόν τον τρόπο όμως, παρατηρεί ο Μόλτμαν, ο Ράνερ δεν κάνει τίποτε άλλο από το να προβάλλει μια δική του απεικόνιση πάνω στην ουσία του θεού, καθότι αυτή δεν γίνεται τίποτε άλλο παρά η κυριότης του απολύτου υποκειμένου κατανοημένη αναγκαίως με ένα αποκλειστικό τρόπο. Ο Ράνερ πιστεύει πως μπορεί να βοηθηθεί από την έννοια του προσώπου που επεξεργάστηκε ο Θωμάς Ακινάτης. Στην πραγματικότητα όμως αντλεί από τον νεοσχολαστικισμό του Λόνεργκαν (Bernard Lonergan) και ακόμη πιο λεπτά και αδιόρατα από την φιλοσοφία του πνεύματος τού Χέγκελ. Από την στιγμή που μιλάμε για "ξεχωριστούς τρόπους υπάρξεως" είναι λογικό πως τα θεία πρόσωπα δεν μπορούν να συσχετισθούν σαν ξεχωριστά κέντρα συνειδητών πράξεων. Από αυτό και μόνον,συμπεραίνει ο Ράνερ πως ανάμεσα στα θεία πρόσωπα δεν μπορεί να αποδοθεί ένα αμοιβαίο Εσύ και επομένως ούτε μια αμοιβαία αγάπη. Το "Εσύ" σαν αγάπη ανάμεσα στον Πατέρα και τον Υιό θα συνεπάγετο δύο ξεχωριστές πράξεις συνειδήσεως και αυτό στον Ράνερ φαίνεται αδύνατο. Σε αυτό το σημείο δε δεν φαίνεται να είναι λογικός ούτε ο ισχυρισμός πως το Άγιο πνεύμα προοδεύει από την αγάπη του πατρός και του Υιού και αντιπροσωπεύει το δικό τους vinculum amoris. Αλλά υπάρχει και συνέχεια. Μεταφέροντας, όπως κάνει ο Ράνερ, την φιλοσοφία του απολύτου πνεύματος του Χέγκελ στην τριαδική θεολογία, στο τέλος καθίσταται περιττή η ίδια η Τριάδα.
Το γεγονός ότι ο θεός επικοινωνεί με απόλυτο τρόπο μπορεί να τεθεί σε σχέση με τον Πατέρα, τον Υιό και το Άγιο πνεύμα, αλλά όχι αναγκαίως. Αντιστρόφως αυτό που μαρτυρείται από τις Γραφές στην «Ιστορία» του Πατρός, του Υιού και του Αγίου πνεύματος μπορεί μόνον αόριστα να περιγραφεί μέσω της έννοιας της θείας αυτοεπικοινωνίας. Στην πραγματικότητα για τον Ράνερ το μοναδικό θείο υποκείμενο είναι ο Πατήρ. Ο Υιός δεν είναι τίποτε άλλο από ένα ιστορικό "μέσον". Το Άγιο πνεύμα μέσα μας δεν είναι άλλο από τον τόπο της θείας αυτομεταδόσεως. Όταν όμως η Ιστορία της σωτηρίας μειώνεται σε μια απλή αυτομετάδοση του Πατρός, κατά τον Μόλτμαν, δεν είναι δυνατόν να ξεχωρίσει πλέον μια Ιστορία του Υιού και επομένως ούτε μια Ιστορία του Αγίου πνεύματος. Η εξέλιξη, η διαδικασία της αυτοεπικοινωνίας (της αυτομεταδόσεως) καταλήγει να είναι η ίδια η θεία ουσία και αυτή η ουσία συνίσταται στην τριαδική πρόοδο της αυτοεπικοινωνίας. Η πρόταση του Ράνερ επομένως, μας μεταφέρει στον χριστιανικό μονοθεϊσμό της μοναδικής θείας ουσίας, η οποία καταλήγει ταυτοχρόνως να είναι το μοντέλο της μυστικιστικής υποκειμενικότητος του ανθρώπου, του ξεχωριστού ατόμου, το οποίο σαν κέντρο πράξεως και ενεργείας επιστρέφει στον εαυτό του, και διαθέτοντας τον εαυτό του, διαφοροποιείται από τους άλλους. Με αυτόν τον τρόπο όμως η Ιστορία, η οποία μαρτυρείται από την Γραφή σαν να ανήκει στον Πατέρα, τον Υιό και το Άγιο πνεύμα, μειώνεται σε μια απλή απεικόνιση εξωτερική της εσωτερικής εμπειρίας του ανθρώπου. Υπάρχει μήπως μεγαλύτερος κίνδυνος από αυτόν τον "τροπισμό";
Ο Μόλτμαν όμως παίρνει κριτική στάση ακόμη και απέναντι στην έννοια της σχέσεως, όπως χρησιμοποιείται αυτή στην τριαδική θεολογία. Κατά την κρίση του δεν μπορούμε να πούμε πως το πρόσωπο «είναι» σχέση, ή ότι η σχέση συστήνει πρόσωπο. Οπωσδήποτε ο Πατήρ προσδιορίζεται στον Υιό μέσω της πατρότητός του, αλλά αυτό δεν φανερώνει και πιστοποιεί, όσο υποθέτει, την ύπαρξή του σαν Πατρός. Η πατρότης είναι μια σχέση, αλλά το γεγονός πως ο πατήρ «είναι» λέει κάτι παραπάνω: προσθέτει στο ΕΙΝΑΙ, τον «τρόπο του Είναι». Πρόσωπο και σχέση θα έπρεπε επομένως να αλληλοκατανοούνται σε ένα αμοιβαίο δεσμό. Στον θεό δεν υπάρχει πρόσωπο χωρίς σχέση αλλά ούτε σχέση χωρίς πρόσωπο. Το πρόσωπο παρουσιάζεται με έναν σχεσιακό τρόπο και η σχέση με προσωπικό τρόπο. Αλλά η μείωση της έννοιας του προσώπου στην έννοια της σχέσεως είναι τροπισμός. Καθότι υπονοεί μια περαιτέρω μείωση της έννοιας της σχέσεως, που αφορά τον συσχετισμό του θεού με τον εαυτό του. Είναι όμως το πρόσωπο μόνον μια σχέση, πραγματικώς και συγκεκριμένως απαιτητική και απαραίτητη, του θεού με τον εαυτό του; Εάν ήταν έτσι, ο θεός στα τρία πρόσωπα θα ήταν τρεις φορές ο εαυτός του και τα πρόσωπα δεν θα ήταν τίποτε άλλο παρά μια τριπλή αυτοεπανάληψη του θεού. Σε μια παρόμοια τροπική σύλληψη όμως, δεν διαλύεται μόνον η τριαδική έννοια του προσώπου, αλλά και η διαπροσωπική έννοια της σχέσεως. Ο αριθμός τρία, επομένως, στον θεό, θα αποδεικνυόταν ακατανόητος.
Παρότι όμως κριτικάρει τον Δυτικό τριαδικό στοχασμό, ο Μόλτμαν, δεν παραλείπει να αναγνωρίσει και την μονομέρεια της Ανατολικής θεολογίας. Εάν λοιπόν δηλώσουμε μαζί με την ορθόδοξη θεολογία πως οι σχέσεις φανερώνουν απλώς τα πρόσωπα χωρίς να τα συστήνουν (άγνωστη ορθόδοξη θεολογία),τότε οδηγούμαστε να προϋποθέσουμε πως τα πρόσωπα είναι ήδη δομημένα καθ' εαυτά, χωρίς καμμία σχέση. Και σε αυτή την περίπτωση θα προστίθεντο οι σχέσεις απλώς στα πρόσωπα, εκφράζοντας την διαφορετικότητα, όχι την κοινωνία. [Εδώ παίζει το παιχνίδι του ο Ζηζιούλας. Κοινό θεμέλιο η άγνοια της διακρίσεως θεολογικής και οικονομικής Τριάδος].
Μετά το καταστροφικό μέρος του λόγου του ο Μόλτμαν, ιδιαιτέρως όσον αφορά τα πρόσωπα και τις σχέσεις, ο Μόλτμαν προσπαθεί να οικοδομήσει την δική του θέση. Ισχυρίζεται λοιπόν πως πρόσωπο και σχέση βρίσκονται σε μια σχέση Γένους. Αναδύονται μαζί. Κάτι τέτοιο κατά την κρίση του, το είχε ήδη πει ο Ακινάτης. Ο οποίος είχε συλλάβει τις ενδοτριαδικές σχέσεις σαν αποτέλεσμα των προόδων, λογικώς επόμενες αυτών των καταγωγικών ενυπάρξεων (immanents) στον θεό και γι' αυτό ικανών να θεμελιώσουν τα πρόσωπα (θεολογική Σούμα, Ι, κεφ. 27-29). Η σύστασις των προσώπων και η φανέρωσή τους μέσω των σχέσεων, ισχυρίζεται ο Μόλτμαν, δεν είναι παρά δύο όψεις της ίδια πραγματικότητας. Στον θεό η έννοια της ουσίας αντικατοπτρίζει την σχέση των προσώπων μεταξύ τους. Είναι δύο απόψεις οι οποίες πρέπει να παραμείνουν διακεκριμένες: τα τριαδικά πρόσωπα υφίστανται μέσα στην κοινή θεϊκή φύση, αλλά υπάρχουν στις αμοιβαίες τους σχέσεις. Εδώ πρέπει ίσως να θυμηθούμε, λέει, τον Ρικάρντο του Αγίου Βίκτωρος (Ricardo de San Víctor: 1096-1141) ο οποίος είχε συνδέσει τα πρόσωπα με την έκ-σταση. Έτσι και από την μεριά του ο Μόλτμαν ισχυρίζεται πως κάθε πρόσωπο θείο είναι τέτοιο επειδή υπάρχει από το άλλο και μέσα στο άλλο. Ο πατήρ, δυνάμει της αγάπης του υπάρχει εκστατικά στον Υιό. Ο Υιός δυνάμει της αφοσιώσεώς του υπάρχει εκστατικά στον πατέρα. Κάθε πρόσωπο βρίσκει την ύπαρξή του και την χαρά του μέσα στο άλλο.
(Συνεχίζεται)
Αμέθυστος
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου