Eric Voegelin - Οι “νόμοι” του Πλάτωνος - Κεφάλαιο 5ο : Αποκάλυψη το μεσημέρι

 Συνέχεια από: 4ο κεφάλαιο

KATA ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΥ (ΤΟ ΑΝΤΙΦΩΝΟ ΤΟΥ ΣΟΡΟΣ)

Eric Voegelin

Τάξη και Ιστορία

Τόμος ΙΙΙ

Πλάτων και Αριστοτέλης

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ - Οι “νόμοι”

5. Αποκάλυψη το μεσημέρι

Η πολιτική μορφή έχει σχεδιαστεί για να φέρει το πνεύμα σε δράση στη ζωή της κοινότητας, για να υπηρετεί την πραγμάτωση του πνεύματος στη ζωή της κοινότητας. Το πνεύμα ζει μέσα στους νόμους. Γι' αυτό ορίζεται ότι η ανώτατη δικαστική αρχή είναι το Συμβούλιο των Φυλάκων του Νόμου. Σε αυτό το σημείο της κατασκευής συναντώνται διάφορα κίνητρα, διαπλέκονται διάφορα μοτίβα. Μέσω της καθιέρωσης των Φυλάκων του νόμου διακρίνεται η αληθινή μορφή διακυβέρνησης από τις ψευδείς μορφές. Στα μη συνταγματικά καθεστώτα, μία από τις πολλές αντικρουόμενες διεκδικήσεις του κυβερνητικού ρόλου ικανοποιείται με την ανάθεση της διακυβέρνησης της πόλης πότε στον λαό, πότε στον ισχυρότερο ή τον αρχαιότερο κυβερνήτη της πόλης. Στο αληθινό σύνταγμα, από την άλλη πλευρά, το ανώτατο αξίωμα κατέχουν εκείνοι που υπακούουν περισσότερο στους νόμους, αν και αυτό από μόνο του δεν αρκεί για να το καταστήσει αληθινό σύνταγμα. Η τήρηση των νόμων δεν θα είχε μεγάλη χρησιμότητα αν ήταν κακοί νόμοι. Όπως σημειώθηκε προηγουμένως, μόνο η συμφωνία μεταξύ “νόμου” και “νου” προσδίδει στην λειτουργία της επιτήρησης των νόμων το πλήρες νόημά της. Η υπακοή στους νόμους θα έχει ως αποτέλεσμα την ευδαιμονία του ανθρώπου και του πολιτεύματος μόνο αν οι νόμοι διαποτιστούν από το θεϊκό πνεύμα του νοός. Στην πόλιν, λοιπόν, το αξίωμα που παρέχεται στους νομούς γίνεται “υπηρεσία που παρέχεται στους θεούς” και οι ανώτατοι δικαστές θα είναι υπηρέτες των θεών στο μέτρο που είναι υπηρέτες των νόμων (715A-D).

Αλλά πώς θα μπορούσε ποτέ να συμβεί να εγκαθιδρυθούν σε μια πόλιν τέτοιοι νόμοι, στους οποίους κατοικεί το πνεύμα; Δεν μπορούν, φυσικά, να προέλθουν από τον λαό· διότι αν ο λαός ήταν σε θέση να εφοδιάζεται με τέτοιους νόμους και να ζει σύμφωνα με αυτούς, ο πολιτισμός δεν θα παρήκμαζε (δεν θα προέκυπτε κανένα πρόβλημα πολιτισμικής αποσύνθεσης) και δεν θα υπήρχε ανάγκη για νομοθέτη. Αναζητώντας μια λύση σε αυτό το πρόβλημα, ο Ξένος οραματίζεται την κατάσταση στην οποία θα βρισκόταν μια αποικία κατά τη διαδικασία ίδρυσής της. Αφού συγκεντρωθούν οι μελλοντικοί πολίτες, θα πρέπει να ερωτηθούν για τον σκοπό της ζωής και για και για τη φύση εκείνης της συμπεριφοράς (πράξης) που είναι αρεστή στον Θεό και συνίσταται στην υπακοή του (716C). Την πρόταση αυτή ακολουθεί ο μεγάλος λόγος για το θέμα αυτό, ο οποίος χωρίζεται σε δύο μέρη: 715E-718B και 726D-734E. Στις αρχές που αναπτύσσονται στην ομιλία έχουμε αναφερθεί συχνά σε διάφορα πλαίσια της παρούσας μελέτης. Θα είναι αρκετό να τις υπενθυμίσουμε εν συντομία:

1) Στο πρώτο μέρος ο Πλάτων διατυπώνει τη λέξη που τον διαχωρίζει από την εποχή των σοφιστών, τη λέξη που σηματοδοτεί την αρχή μιας επιστήμης της τάξης: "Ο Θεός είναι για μας το υπέρτατο μέτρο όλων των πραγμάτων, μιας αλήθειας· στην πραγματικότητα πολύ περισσότερο από τον άνθρωπο, όπως ισχυρίζονται" (716C). Η πρόταση αυτή έρχεται σε σημαντική αντίθεση με την πρωταγόρεια homo-mensura [πάντων χρημάτων μέτρον ἐστὶν ἄνθρωπος, τῶν μὲν ὄντων ὡς ἔστιν, τῶν δὲ οὐκ ὄντων ὡς οὐκ ἔστιν : «ο άνθρωπος αποτελεί το μέτρο που κρίνει το καθετί, γι' αυτά που υπάρχουν ότι υπάρχουν, ενώ γι' αυτά που δεν υπάρχουν ότι δεν υπάρχουν»]. Ο Πλάτων διευκρινίζει προσεκτικά την αντίθεση μεταξύ των δύο αρχών και αναφέρεται στην αρχαία ρήση, ότι ο Θεός κρατά στα χέρια του την αρχή και το τέλος όλων όσων υπάρχουν· προχωρεί κατευθείαν στην εκπλήρωση του τέλους του, όπως είναι η φύση του, και ο Δίκαιος είναι πάντα δίπλα του, έτοιμος να τιμωρήσει όσους δεν υπακούουν στις θεϊκές αποφάσεις. Εκείνοι που επιθυμούν να ζήσουν αρμονικά θα ακολουθήσουν ταπεινά τον Δίκαιο· αλλά εκείνοι που, λόγω του πλούτου, της τάξης ή της ελκυστικότητάς τους, φουσκώνουν από υπερηφάνεια, πιστεύουν ότι δεν έχουν ανάγκη από καθοδήγηση, πιστεύοντας, μάλλον, ότι αυτοί είναι που πρέπει να καθοδηγούν τους άλλους. Οι υπερήφανοι θα εγκαταλειφθούν από τον Θεό· στην εγκαταλελειμμένη κατάστασή τους, θα συγκεντρώσουν γύρω τους μια παρέα εξίσου εγκαταλελειμμένων ατόμων· όλοι μαζί θα ξεκινήσουν μια ξέφρενη σταδιοδρομία και θα προκαλέσουν μεγάλη σύγχυση. Στις μάζες αυτό το είδος ανθρώπου θα φαίνεται σπουδαίο· αλλά σύντομα, εξαιτίας της καταστροφής που προκάλεσε στον εαυτό του, στην οικογένειά του και στη χώρα του, θα βρεθεί να πρέπει να πληρώσει το χρέος του στον Δίκαιο (716A-B). Ποια γραμμή συμπεριφοράς (πραξίς), λοιπόν, μπορεί να ειπωθεί ότι είναι αγαπητή στον Θεό και ότι τον ακολουθεί (φιλή και ακολούθος Θεού); Θα είναι εκείνη η συμπεριφορά που επιδιώκει να είναι σε αρμονία μαζί Του: "Το όμοιο είναι αγαπητό στο όμοιο, και το μέτρο στο μέτρο". Τα πράγματα χωρίς μέτρο βρίσκονται σε αντίθεση μεταξύ τους, καθώς και με τα πράγματα που είναι προικισμένα με το σωστό μέτρο (εμμέτρος). Για να αγαπηθεί από ένα θείο ον, ο άνθρωπος πρέπει να προσπαθήσει με όλες του τις δυνάμεις να γίνει όμοιος με Αυτόν. Και έτσι ο μετρημένος και τακτοποιημένος άνθρωπος (σώφρων) θα αγαπηθεί από τον Θεό, επειδή το μέτρο του είναι σε αρμονία με το θείο μέτρο, ενώ ο άτακτος, διαταραγμένος άνθρωπος (μη σώφρων) θα είναι ανόμοιος με τον Θεό (716C-D).

2) Το δεύτερο μέρος του λόγου (726A) ασχολείται με την ψυχή. Η ψυχή είναι το πιο θεϊκό μέρος του ανθρώπου και η κατανόηση του βαθμού στον οποίο είναι ανώτερη από τα σωματικά και υλικά αγαθά είναι η πρώτη προϋπόθεση για την ενεργοποίηση της συμπεριφοράς με την οποία ο άνθρωπος "γίνεται όμοιος", "μοιάζει" με τον Θεό. Ο άνθρωπος πρέπει πρώτα να εγκαθιδρύσει στην ψυχή του την αληθινή ορμή της εγκράτειας και της δικαιοσύνης και στη συνέχεια να εφαρμόσει αυτές τις αρχές στην ορμή της προσωπικής του ζωής, σε αυτήν εντός της κοινότητάς του και, τέλος, στις σχέσεις του με τους ξένους στην πόλιν καθώς και με τις ξένες πόλεις.

Τα δύο μέρη της ομιλίας χωρίζονται από ένα διάλειμμα. Ο Ξένος παρουσιάζει το κείμενο της ομιλίας στους συντρόφους του ενώ ξεκουράζονται στη σκιά ενός κυπαρισσένιου άλσους. Η συζήτηση ξεκίνησε την αυγή και τώρα είναι μεσημέρι (722C). Όταν ο Ξένος έχει τελειώσει το πρώτο μέρος (σχετικά με τον Θεό και την αγαπητή σ' Αυτόν συμπεριφορά) του έρχεται μια ιδέα. Μήπως ένα από τα προβλήματα του νόμου δεν έγκειται, κατ' αρχήν, στο γεγονός ότι οι εντολές του εκφράζονται με πολύ συνοπτική μορφή; Και ότι ακόμη και εκείνοι που είναι πιο πρόθυμοι να τον υπακούσουν δυσκολεύονται να καταλάβουν σε τι αποσκοπεί και πώς πρέπει να γίνει κατανοητός σε συγκεκριμένες περιπτώσεις; Ο νόμος αντιμετωπίζει τους πολίτες όπως ένας γιατρός αντιμετωπίζει έναν αδαή δούλο: του λέει τι πρέπει να κάνει, αλλά δεν συζητά μαζί του τη φύση της ασθένειάς του ούτε του δίνει τους λόγους της θεραπείας. Όπως ο γιατρός, έτσι και ο νόμος στηρίζεται μέχρι σήμερα αποκλειστικά στις εντολές και τις κυρώσεις. Ωστόσο, ο λόγος, που έχει πλέον φτάσει στο τέλος του πρώτου μέρους, υποδηλώνει ότι υπάρχουν και άλλα μέσα στα οποία θα μπορούσε να καταφύγει ο νομοθέτης προκειμένου να εξασφαλίσει την υπακοή (722B-C). Θα μπορούσε να επικαλεστεί τη νοημοσύνη και την καλή θέληση των πολιτών εξηγώντας τους τους λόγους που τον στήριξαν στη σύνταξη ενός συγκεκριμένου νόμου (τα κίνητρά του για τη διατύπωση ενός νόμου). Θα μπορούσε ακριβώς όπως άρχισε να κάνει ο Ξένος στη φανταστική του ομιλία, να τους ξυπνήσει την κατανόησή τους για το πνεύμα των νόμων λέγοντάς τους για τη φύση του Θεού και τη φιλία μεταξύ Θεού και ανθρώπου. Εκτός από τον εξαναγκασμό θα μπορούσε, εν ολίγοις, να χρησιμοποιήσει την πειθώ. Θυμηθείτε την εμφάνιση της πειθούς, στον Πολιτικό και στον Τίμαιο. Ο Δημιουργός δεν μπορεί να επιβάλει με τη βία μια μορφή στον αμορφισμό του γίγνεσθαι, αλλά πρέπει να χρησιμοποιήσει την πειθώ για να κάμψει την Ανάγκη στον Νου. Η πειθώ επανεμφανίζεται εδώ ως μέσο για να λυγίσει τον άνθρωπο, την "ύλη", στα νοήματα του νου και έτσι να τον προσαρμόσει στην πόλιν. Η σκέψη αυτή τοποθετείται συμβολικά σε ένα διάλειμμα ανάμεσα στα δύο μέρη του λόγου, το πρώτο μέρος του οποίου ασχολείται με τον Θεό και το δεύτερο με την ανθρώπινη ύλη που πρέπει να πεισθεί. Το χάσμα μεταξύ Θεού και ανθρώπου γεφυρώνεται με την πειθώ: Στην οργάνωση του διαλόγου, το χάσμα μεταξύ των δύο μερών για τον Θεό και τον άνθρωπο γεφυρώνεται με το διάλειμμα για την πειθώ. 

Η πειθώ στέκεται ανάμεσα στον Θεό και τον άνθρωπο. Τίθεται λοιπόν το ερώτημα: πώς μπορεί αυτή η πειθώ να πραγματωθεί σε ένα σύστημα διακυβέρνησης, ώστε να γίνει μια αποτελεσματική και μόνιμη δύναμη, ικανή να μεταφέρει με συνεχή ροή τον νου των νόμων στις ψυχές των πολιτών; Κάνοντας την πειθώ το διαμεσολαβητικό μέσο, ο Πλάτων κάνει μια περαιτέρω κίνηση στο συμβολικό του παιχνίδι. Ο θεός που κυβερνά το παιχνίδι είναι ο θεός του τέλους και της αρχής, καθώς και της μέσης. Παρακολουθήσαμε το παιχνίδι του συμβόλου του ηλιοστασίου, της ακμής του κύκλου, και του μέσου του λόγου, και όλα αυτά μας οδήγησαν να καταλάβουμε ότι οι Νόμοι είναι ένα θρησκευτικό ποίημα. 

Στο διάλειμμα (ιντερλούδιο) για την Πειθώ, ο Ξένος αρχίζει το αποφασιστικό μέρος του λόγου του υπενθυμίζοντας στους συντρόφους του ότι έχουν πλέον φτάσει στο μέσον αυτής της μεγαλύτερης ημέρας. "Υπό την καθοδήγηση του Θεού", η συζήτηση έχει πάρει τέτοια πορεία, από την αυγή ως το μεσημέρι, ώστε τώρα που η ημέρα φτάνει στο αποκορύφωμά της, αποκαλύπτεται στους οδοιπόρους το μέσο με το οποίο η διαρκής πειθώ του νου (722C) μπορεί να πραγματοποιηθεί στην πόλιν τους. Ο Ξένος αρχίζει τον προβληματισμό του λέγοντας ότι σε αυτή τη μακρά συζήτηση για τους νόμους οι οδοιπόροι δεν έχουν ακόμη αρχίσει να μιλούν γι' αυτούς τους ευλογημένους νόμους, μέχρι στιγμής έχουν ακούσει μόνο πρελούδια ή προοίμια για τους νόμους ("προοίμια νόμων") (722D). "Γιατί τώρα το είπα αυτό;" Επειδή οι ομιλίες και οι φωνητικές εκφωνήσεις πρέπει πάντα να ξεκινούν με πρελούδια/προοίμια ως εισαγωγή στο πραγματικό/κυρίως θέμα. Είναι μάλλον παράξενο ότι η χρήση των πρελούδιων είναι πιο διαδεδομένη στη μουσική παρά στο σημαντικό θέμα της νομοθέτησης. Υπέροχα περίτεχνα πρελούδια, τα προοίμια, τοποθετούνται πριν από τους νόμους για την κιθάρα, και σχεδόν πάντα πριν από τους νόμους των μουσικών συνθέσεων. Όταν, από την άλλη πλευρά, εξετάζουμε τους πραγματικούς νόμους, δηλαδή τους νόμους της πολιτείας, φαίνεται να θεωρείται δεδομένο ότι δεν έχουν προοίμια. Οι τρεις οδοιπόροι, από την πλευρά τους, από την αυγή και μετά, δεν έκαναν τίποτε άλλο από το να εκφωνούν προοίμια νόμων. Στην πραγματικότητα έκαναν έναν "πειστικό λόγο" προς τους πολίτες, όπως ο γιατρός που εξηγεί και αιτιολογεί τη θεραπεία του σε κάποιον που δεν έχει ιατρικές γνώσεις. Κατ' αρχήν, οι νόμοι πρέπει να αποτελούνται από δύο μέρη: ένα εξαναγκαστικό, τις “δικτατορικές συνταγές” και ένα πειστικό, το επεξηγηματικό προοιμιο. Οι πολίτες πρέπει να είναι προετοιμασμένοι να δεχθούν τις συνταγές του νομοθέτη με πνεύμα φιλίας και καλοσύνης, πράγμα που μπορεί να επιτευχθεί με την τοποθέτηση ενός πειστικού προοιμίου σε τόνο πειθούς. Οι ακροατές συμφωνούν με τον Ξένο και αποφασίζουν ότι ο νομοθετικός τους κώδικας, τόσο στο σύνολό του όσο και στις κύριες αρθρώσεις/υποδιαιρέσεις του, πρέπει να έχει προοίμια, και ότι ο μεγάλος λόγος που έχει αρχίσει ο Ξένος και τώρα, μετά το ιντερλούδιο, πρόκειται να ολοκληρώσει αποτελεί το καλύτερο προοίμιο για το πνεύμα των νόμων, το οποίο πρέπει να τεθεί πριν από την κωδικοποίηση στο σύνολό της (722-724). Εδώ είναι που η λογοτεχνική μορφή του προοιμίου ασκεί μια διαμεσολαβητική λειτουργία για να ενσταλάξει το νου στην πόλιν των νόμων. Η επέκταση της έννοιας των νόμων ώστε να συμπεριλάβει και τη μουσική μορφή αποσκοπεί στο να συνδέσει τη λειτουργία του προοιμίου ως προοίμιο με την αρμονία του κόσμου, που αποκρυσταλλώνεται στις αριθμητικές σχέσεις της πολιτικής μορφής. Το προοίμιο είναι η μορφή που δημιούργησε ο Πλάτων για τη θρησκευτική του ποίηση, και τα μεγάλα προοίμια, ιδίως αυτό που καταλαμβάνει ολόκληρο το βιβλίο Χ, αποτελούν την τελική έκφραση της σκέψης του Πλάτωνα για τον Θεό και το πεπρωμένο του ανθρώπου.

 

ΜΕΓΑΛΗ ΝΤΡΟΠΗ ΝΑ ΘΕΩΡΕΙΤΑΙ ΑΠΟ ΚΑΠΟΙΟΥΣ ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΩΝ ΝΟΜΩΝ Η ΠΤΩΣΗ ΤΟΥ ΠΛΑΤΩΝΟΣ. ΑΠΟ ΕΚΠΡΟΣΩΠΟΥΣ ΤΟΥ ΥΛΙΣΜΟΥ, ΤΟΥ ΟΡΘΟΛΟΓΙΣΜΟΥ ΤΟΥ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΟΣ ΟΠΩΣ Ο ΓΙΑΝΝΑΡΑΣ ΚΑΙ Ο ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΣ, ΟΠΑΔΟΥΣ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΑΘΕΟΥ ΠΟΠΠΕΡ ΚΑΙ ΤΟΥ ΣΟΡΟΣ. ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΗ ΔΕ ΝΑ ΜΗΝ ΣΥΝΕΙΔΗΤΟΠΟΙΕΙΤΑΙ Η ΜΙΖΕΡΙΑ ΤΟΥ ΥΛΙΣΜΟΥ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΕΛΛΗΝΕΣ ΟΙ ΟΠΟΙΟΙ ΕΚΤΟΣ ΤΩΝ ΑΛΛΩΝ ΑΠΟΔΕΧΤΗΚΑΝ ΤΗΝ ΚΑΤΑΔΙΚΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΡΩΜΑΝΙΔΗ, ΑΣΧΕΤΟ ΕΧΘΡΟ ΤΟΥ ΙΔΕΑΛΙΣΜΟΥ ΣΤΟΝ ΟΠΟΙΟ ΣΥΜΠΕΡΙΕΛΑΒΕ ΤΟΥΣ ΕΛΛΗΝΕΣ.