Συνέχεια από: Σάββατο 2 Αυγούστου 2025
«ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΑΓΑΘΟΥ» στις μαρτυρίες τού Αριστοτέλη
του Enrico Berti
Η πιο διάσημη έκθεση του Αριστοτέλη της πλατωνικής θεωρίας του αγαθού είναι εκείνη που περιέχεται στο 1ο βιβλίο της Μεταφυσικής «Επειδή οι μορφές (είδη) είναι αιτίες των άλλων πραγμάτων, ο Πλάτων σκέφθηκε πως τα στοιχεία τους ήταν τα στοιχεία όλων των όντων. Σαν ύλη σκέφθηκε πως είναι οι αρχές το μέγιστο και το ελάχιστο, σαν ουσία όμως το Ένα. Από εκείνα λοιπόν πράγματι, λόγω μετοχής στο Ένα, σκέφθηκε πως είναι οι μορφές και οι αριθμοί (τα είδη είναι τους αριθμούς)».
Οι τελικές λέξεις του χωρίου στο οποίο αναφερόμαστε έχουν μια γραμματική δυσκολία, διότι το ρήμα είναι φαίνεται να στηρίζεται από το προηγούμενο «εξ εκείνων», και γι’ αυτό πρέπει να υπάρχει κάποια παρεμβολή: σύμφωνα με τον Ross έχουν παρεμβληθεί οι λέξεις «τα είδη», ενώ σύμφωνα με τον Jaeger έχουν παρεμβληθεί οι λέξεις «τους αριθμούς». Και στις δύο περιπτώσεις η παρεμβολή φανερώνει την θέληση να συνδεθούν δύο θεωρίες πρωταρχικώς ξεχωριστές μεταξύ τους, εκείνη των Ιδεών, και εκείνη των αριθμών, τις οποίες ο ίδιος ο Αριστοτέλης σε άλλο σημείο θεωρεί σαν δύο διακεκριμένες θεωρίες. (Μετ. Μ 4, 1078 b 9-11). Το γεγονός όμως είναι πως η επιχειρηματολογία που διεξάγεται από τον φιλόσοφο σε ολόκληρο το χωρίο απαιτεί τον σύνδεσμο των δύο θεωριών: το ένα και η Δυάς, είναι πράγματι οι αρχές των αριθμών και μπορούν να υπολογισθούν σάν αρχές των Ιδεών μόνον εάν αυτές συνδεθούν κατά κάποιο τρόπο με τους αριθμούς.
Αυτός ο σύνδεσμος εξ άλλου πιστοποιείται αμέσως μετά από τον ίδιο τον Αριστοτέλη, εκεί όπου δηλώνει πως ο Πλάτων έλεγε: «ότι οι αριθμού είναι οι αιτίες τής Ουσίας για τα άλλα πράγματα, με τον ίδιο τρόπο εκείνων (των Πυθαγορείων)» (Μετ. 987 b 24-25). Αποδίδει δηλαδή στους αριθμούς τον ίδιο τύπο δημιουργικής αιτίας απέναντι στις αισθητές πραγματικότητες, που είχε αποδώσει λίγο πριν στις Ιδέες. Η ίδια πιστοποίηση υπάρχει στην συνέχεια, στην διαβεβαίωση πως ο Πλάτων είχε θέσει τους αριθμούς, διαφορετικά από τους Πυθαγόρειους, εκτός των πραγμάτων, «παρά τα πράγματα», και είχε εισάγει τις μορφές, τα είδη, «λόγω της μελέτης στους λόγους», δηλαδή λόγω της διαλεκτικής, στην οποία δεν συμμετείχαν οι Πυθαγόρειοι (Μετ. 987 b 29-33).
Τόσο οι αριθμοί, όσο και τα είδη, λοιπόν, έχουν συλληφθεί από τον Πλάτωνα σαν δημιουργικές αιτίες των αισθητών και έχουν τοποθετηθεί επέκεινα ή έξω από αυτά, υπέρ αυτών, για λόγους διαλεκτικής τάξεως, δηλαδή υπολογίσθηκαν σαν καθόλου (σύμφωνα με την διδασκαλία του Σωκράτη): αυτή είναι η αιτία για την οποία οι αρχές των αριθμών κατέληξαν και αρχές των Ιδεών, δηλαδή των μορφών. ..........
Στην συνέχεια,στο δεύτερο απόσπασμα, ο Αριστοτέλης δηλώνει: "δέν ορίζεται καθόλου με ποιόν απο τους δύο τρόπους οι αριθμοί είναι αιτίες τών ουσιών και τού όντος, εάν σαν όροι (όρια)-για παράδειγμα όπως τα σημεία είναι όρια τών μεγεθών και όπως ο Εύρητος κανόνιζε ποιός αριθμός ήταν ποιού πράγματος, για παράδειγμα αυτός του αθρώπου και αυτός ο άλλος του αλόγου, μιμούμενος με τα πετραδάκια τις μορφές τών φυτών, όπως κάνουν όσοι επαναφέρουν τούς αριθμούς στο σχήμα τού τριγώνου ή τού τετραγώνου-ή μήπως επειδή η αρμονία είναι σχέση αριθμών, και με τον ίδιο τρόπο είναι και ο άνθρωπος και καθένα απο τα άλλα όντα;" (Μετ. 1092 b 8-15).
Εδώ η πρώτη απο τις δύο υποθέσεις γίνεται πιό ακριβής, με την ξεκάθαρη αναφορά στον Εύρητο, με την έννοια πώς οι αριθμοί είναι τα όρια των αισθητών πραγματικοτήτων, εκφράζοντας κάθε ένας απο αυτούς τον αριθμό τών απαραίτητων σημείων που είναι αναγκαία για να διαγραφεί η γεωμετρική φιγούρα όποιουδήποτε πράγματος, όπως για παράδειγμα ο αριθμός τρία είναι υποτίθεται το όριο των πραγμάτων με τριγωνική μορφή και το νούμερο τέσσερα εκείνων με τετράγωνη μορφή. Η δεύτερη υπόθεση όμως, εκφράζεται ξανά με τους ίδιους όρους τού προηγούμενου χωρίου και με την ίδια επέκταση απο την περίπτωση τής αρμονίας, στην περίπτωση του ανθρώπου. Σ'αυτή οι αριθμοί παίζουν τον ρόλο, αντί για γεωμετρικά όρια, δηλαδή των αισθητών μορφών, τών αριθμητικών σχέσεων, δηλαδή μορφών εννοιολογικού τύπου. Η πρώτη υπόθεση φαίνεται πιό κοντινή στην προ-διαλεκτική τών πυθαγορείων, ενώ η δεύτερη φαίνεται να αρμόζει στην διαλεκτική θέση τού Πλάτωνος δηλαδή στην θεωρία τών ιδεών. Το γεγονός όμως ότι ο Αριστοτέλης τις προτείνει και τις δύο, σημαίνει πώς ούτε αυτός ήταν σίγουρος, για την σχετική με το θέμα, θέση του Πλάτωνος.
Σε διαφορετικό σημείο όμως φαίνεται να έχει λιγότερες αμφιβολίες στην απόδοση. Για παράδειγμα, στην συζήτηση τής απορίας, εάν οι αριθμοί και τα γεωμετρικά σχήματα είναι ή όχι ουσίες, εννοεί καθαρά σαν Πλατωνική λύση την θέση σύμφωνα με την οποία θα έπρεπε να είναι, διότι αποτελούν τα όρια των πραγμάτων, δηλώνοντας "αλλά το σώμα είναι λιγότερο ουσία απο τήν επιφάνεια, και αυτή είναι λιγότερο τής γραμμής, και αυτή τής μονάδος (τής ενότητος), δηλαδή τής στιγμής (τού σημείου). Απο αυτά τα πράγματα καθορίζεται (ώρισται) το σώμα, και αυτά ενδέχεται να μπορούν να υπάρξουν χωρίς το σώμα, ενώ είναι αδύνατον να υπάρξει το σώμα χωρίς αυτά. Γι'αυτό οι πολλοί (το πλήθος) και οι προηγούμενοι (πρότερον) φιλόσοφοι ενοούσαν πώς η ουσία και το όν (Το Είναι) ήταν το σώμα και πώς τα άλλα πράγματα ήταν πάθη του σώματος, έτσι ώστε να πιστεύουν πώς οι αρχές τού σώματος να είναι και αρχές των άλλων πραγμάτων, ενώ οι ύστεροι και σοφώτεροι φιλόσοφοι εννοούν πώς οι αρχές αυτών είναι οι αριθμοί". (Μεταφ Β5, 1002 α 4-12).
Εδώ μας παρουσιάζεται μία πολύ συγκεκριμένη ακολουθία η οποία ξεκινά απο τα σώματα, δηλαδή απο τα στερεά σχήματα, στις επιφάνειες, απο αυτές στις γραμμές και απο τις γραμμές στα σημεία (μονάδες), θεωρώντας αυτά τα τελευταία σαν ενότητες, δηλαδή σαν αριθμούς, σύμφωνα με μία τάξη, η οποία εντοπίζει στα όρια και στα στοιχεία τις βασικές πραγματικότητες, οι οποίες προηγούνται απο τις αναφερθείσες, όχι μόνον απο την άποψη τής γεωμετρικής κατασκευής, αλλά και απο εκείνη τής υπάρξεως, δηλαδή τού Είναι. Αυτή η προτεραιότητα εκφράζεται στο γεγονός πώς το όριο είναι αυτό χωρίς το οποίο όλο το υπόλοιπο δέν μπορεί να υπάρξει, ενώ αυτό μπορεί να υπάρξει και χωρίς αυτό.
Ακόμη και η δεύτερη εξήγηση όμως τής αιτιότητος των αριθμών σε ένα άλλο χωρίο αποδίδεται στον Πλάτωνα και ακριβέστερα στα Ηθικά Ευδήμεια, όπου ο Αριστοτέλης ασκεί κριτική με τον ακόλουθο τρόπο, στην πεποίθηση των συγχρόνων του (νύν) για το περιεχόμενο τού καθαυτό αγαθού (το αγαθόν αυτό): "τώρα λοιπόν, ξεκινώντας απο τα πράγματα τα οποία, κατα γενικήν ομολογία, δέν κατέχουν το αγαθό, δηλαδή ξεκινώντας απο τους αριθμούς, αποδεικνύουν ότι είναι ένα αγαθό η δικαιοσύνη και η υγεία, διότι αυτές είναι λένε μορφές της τάξεως(τάξεις) και αριθμοί, και στους αριθμούς και στις ενότητες ανήκει το αγαθο, απο το γεγονός πώς το Ένα το ίδιο είναι αγαθό. Πρέπει όμως να ξεκινήσουε απο τα πράγματα που κοινώς γίνονται αποδεκτά σαν αγαθά, για παράδειγμα απο την υγεία και απο τον χαρακτήρα, και να αποδείξουμε πώς και στις ακίνητες πραγματικότητες ακόμη περισσότερο βρίσκεται το ωραίο. Όλα αυτά τα πράγματα, τα οποία κοινώς αναγνωρίζονται σαν αγαθά, είναι στην πραγματικότητα τάξις και ησυχία. Εάν αυτά είναι αγαθά, τότε δικαιωματικά είναι και τα ακίνητα, διότι αυτοί οι χαρακτήρες ανήκουν σ'αυτά σε μεγαλύτερο μέτρο". (Ηθιά Ευδήμεια, Ι8,1218 Α 15-24).
Η έννοια που διαμεσολαβεί εδώ ανάμεσα σε αισθητές πραγματικότητες, όπως η δικαιοσύνη και η υγεία, και τους αριθμούς είναι εκείνη τής τάξεως, ανάλογη με την αριθμητική σχέση που αναφέρουμε πρίν. Πέραν της κριτικής που ασκεί ο Αριστοτέλης σχετικά με την λανθασμένη κατά την γνώμη του, κατεύθυνση τής προόδου που ολοκλήρωσε ο Πλάτων, είναι κατανοητό πώς ο Πλάτων, σύμφωνα με την μαρτυρία του Αριστοτέλη, είχε θεωρήσει τους αριθμούς σαν αιτία των αισθητών πραγμάτων, επομένως και της αγαθότητός τους, απο το γεγονός ότι οι αισθητές πραγματικότητες είναι οργανωμένες και η οργάνωση παραπέμπει σε αριθμητικές σχέσεις. Αυτή είναι μία εξήγηση που βρίσκεται σε τέλεια συμφωνία με την θεωρία των ιδεών, σύμφωνα με την οποία οι ιδέες είναι αιτία τού προσδιορισμού, και επομένως και της τάξεως τών πραγμάτων.
Και οι δύο εξηγήσεις τής εξαρτήσεως τών αισθητών πραγματικοτήτων απο τους αριθμούς βρίσκονται και στα αποσπάσματα τής χαμένης πραγματείας τού Αριστοτέλη για το αγαθό, το περί τού Αγαθού, όπως αναφέρει ο Αλέξανδρος ο Αφροδισιεύς στο σχόλιο στο Ιο βιβλίο τής Μεταφυσικής, ακριβώς σχετικά μέ το πρώτο χωρίο που εξετάσαμε: "Τόσο ο Πλάτων, όσο και οι Πυθαγόρειοι-δηλώνει ο Αλέξανδρος-έθεταν σαν αρχές τών όντων τούς αριθμούς, διότι νόμιζαν ότι το πρώτο και το ασύστατο ήταν αρχή και πώς αναφορικά με τα σώματα ήταν πρώτες οι επιφάνειες (και πράγματι οι πιό απλές πραγματικότητες και αυτές που δέν αφαιρούνται μαζί με τις άλλες, είναι πρώτες εκ φύσεως) και πώς αναφορικά με τις επιφάνειες, ήταν πρώτες, για τον ίδιο λόγο, οι γραμμές, και αναφορικά με τις γραμμές τα σημεία, τα οποία ονόμαζαν οι μαθηματικοί σημεία και αυτοί ονόμαζαν ενότητες, καθότι ήταν παντελώς ασύστατες και δέν είχαν τίποτε πρίν απο αυτές. Αλλά οι ενότητες είναι αριθμοί, άρα οι αριθμοί είναι οι πρώτοι ανάμεσα στα όντα".
Η καταγωγή του σχολίου τού Αλέξανδρου απο το περι τού Αγαθού τού Αριστοτέλη έχει γίνει αποδεκτή απο όλους τους Μελετητές εκτός του Cherniss, λόγω του ότι ο ίδιος ο Αριστοτέλης σε άλλο σημείο αρνείται ότι ο Πλάτων δεχόταν την ύπαρξη των σημείων, θεωρώντας τα ένα "γεωμετρικό δόγμα" και αναφέρει ότι υπολόγιζε αρχή της γραμμής τις "άτμητες γραμμές".
Αλλά ούτε ο Αλέξανδρος αποδίδει στον Πλάτωνα την αποδοχή των σημείων, αλλά τονίζει μάλλον πώς ο Πλάτων τα ονόμαζε ενότητες, δηλαδή απέφευγε να τα δεχθεί σαν σημεία, και περνούσε απευθείας στην αριθμητική έννοια της ενότητος. Δέν υπάρχει λοιπόν καμμία αντίθεση ανάμεσα στην σχέση, τού περί του Αγαθού, την οποία τόνισε ο Αλέξανδρος, και τα κείμενα του Αριστοτέλη που διασώθηκαν.
Συνεχίζεται
Αμέθυστος.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου