Συνέχεια από: Δευτέρα 18 Αυγούστου 2025
Giovanni Reale ΠΛΑΤΩΝ
Χ
ΕΡΩΤΙΚΗ ΟΜΟΡΦΙΑ ΚΑΙ ΑΝΑΜΝΗΣΗ
ΑΝΟΔΟΣ ΣΤΟ ΑΠΟΛΥΤΟ ΜΕΣΩ ΤΗΣ ΟΜΟΡΦΙΑΣ
Η γνώση και η απόλαυση του Αγαθού στην εκδήλωσή του ως Ωραίο - Η κλίμακα του Έρωτα
Έρωτας και φιλοσοφία: δύο όψεις της ίδιας πραγματικότητας
ΑΚΡΙΒΩΣ ΛΟΓΩ ΑΥΤΗΣ ΤΗΣ ουσιώδους του ιδιότητας ως «ενδιάμεσου», ο Έρωτας ταυτίζεται με τον Φιλόσοφο.
Πράγματι, οι θεοί είναι «σοφοί», δηλαδή κατέχουν τη σοφία στο σύνολό της, και επομένως δεν μπορούν να είναι φιλόσοφοι, αφού ο φιλόσοφος είναι πάντοτε σε αναζήτηση της σοφίας, ανεβαίνει διαρκώς στο στάδιο της απόκτησής της, αλλά ποτέ δεν την κατακτά πλήρως.
Ωστόσο, δεν είναι μόνο οι θεοί που δεν ασκούν τη φιλοσοφία, καθώς κατέχουν ολόκληρη τη σοφία (την πλήρη σοφία), αλλά ούτε και οι αμαθείς/αδαείς, αφού είναι πεπεισμένοι ότι δεν την έχουν ανάγκη, και συνεπώς ούτε την επιθυμούν.
Ας διαβάσουμε το χωρίο στο οποίο ο Πλάτων ταυτίζει τον Έρωτα με τον Φιλόσοφο, κάτι που καθιερώθηκε ως ένα πραγματικό γνώρισμα της κλασικής ελληνικής φιλοσοφικής στάσης: ο Έρωτας βρίσκεται ανάμεσα στη σοφία και την άγνοια. Και ιδού πώς εξηγείται αυτό:
– Κανείς από τους θεούς δεν φιλοσοφεί, ούτε επιθυμεί να γίνει σοφός, αφού είναι ήδη. Και όποιος άλλος είναι σοφός, δεν φιλοσοφεί. Ούτε όμως οι αμαθείς/αδαείς φιλοσοφούν ή επιθυμούν να γίνουν σοφοί. Διότι η άγνοια έχει ακριβώς αυτό το θλιβερό/οδυνηρό: όποιος δεν είναι ούτε όμορφος, ούτε αγαθός, ούτε σοφός, νομίζει εντούτοις ότι είναι, και μάλιστα επαρκώς. Και πράγματι, εκείνος που δεν πιστεύει ότι του λείπει κάτι, δεν επιθυμεί αυτό που δεν πιστεύει ότι του λείπει.
– Ποιοι είναι, λοιπόν, Διοτίμα, αυτοί που φιλοσοφούν, αν δεν είναι οι σοφοί ούτε οι αμαθείς/αδαείς;
– Είναι πια φανερό και σε ένα παιδί ότι είναι όσοι βρίσκονται στο μέσον ανάμεσα στους μεν και τους δε· κι ένας από αυτούς είναι ακριβώς και ο Έρωτας. Διότι η σοφία είναι ένα από τα ωραιότερα πράγματα, και ο Έρωτας είναι αγάπη για το Ωραίο. Επομένως είναι αναγκαίο ο Έρωτας να είναι φιλόσοφος, και, καθώς είναι φιλόσοφος, να βρίσκεται στο μέσον ανάμεσα στον σοφό και στον αμαθή/αδαή.
Η ίδια ιδέα εκφράζεται από τον Πλάτωνα στον Φαίδρο, όπου ο Έρωτας παρουσιάζεται ως η άλλη όψη της αληθινής Φιλοσοφίας: ο καθαρός αφηρημένος λόγος δεν μπορεί παρά να περιορίζεται στους στενούς ορίζοντες μικρών ανθρώπινων και θνητών πραγμάτων· χρειάζεται να δεχθεί εκείνη τη θεία επίδραση που προέρχεται από την ερωτική έμπνευση, συνδυάζοντάς την με τη σωστή εγκράτεια (μετριάζοντάς τη με σωστή ισορροπία).
Και στην τελική προσευχή του διαλόγου, που είναι η προσευχή του φιλοσόφου προς τον θεό Πάνα, ο Σωκράτης ζητεί:
Να μπορώ να θεωρώ πλούσιο τον σοφό, και να έχω τόση ποσότητα χρυσού, όση κανείς άλλος δεν θα μπορούσε να πάρει ούτε να μεταφέρει, εκτός από τον εγκρατή, τον σώφρονα.
Αυτό σημαίνει ότι ο φιλόσοφος θέλει να αποκτήσει τη μέγιστη δυνατή ποσότητα από τον «χρυσό της σοφίας» που είναι εφικτή για τον «εγκρατή» άνθρωπο, δηλαδή για τον άνθρωπο που γνωρίζει τα όριά του, που ξέρει καλά ότι η πλήρης κατοχή της σοφίας ανήκει αποκλειστικά στον θεό. Η φιλοσοφία είναι, λοιπόν, Έρως, αγάπη για τη γνώση, με όλες τις συνεπαγόμενες προεκτάσεις και συνέπειες.
Έλεγα ότι αυτό είναι το εμβληματικό γνώρισμα της φιλοσοφίας με την κλασική έννοια· αλλά, κατά τη γνώμη μου, εκφράζει επίσης αυτό που η φιλοσοφία θα έπρεπε να εξακολουθεί να είναι.
Εξίσου εμβληματική είναι η ανατροπή που επιχείρησε ο Χέγκελ, την οποία αξίζει εδώ να θυμίσουμε, γιατί, ως αντίθεση, κάνει να κατανοήσουμε τέλεια τη θέση του Πλάτωνα: «Η αυθεντική μορφή με την οποία μπορεί να υπάρξει η αλήθεια είναι μόνο το επιστημονικό σύστημα της ίδιας της αλήθειας. Τώρα, να συνεργαστεί κανείς ώστε η φιλοσοφία να πλησιάσει τη μορφή της επιστήμης, ώστε να φτάσει στον στόχο όπου θα μπορέσει να αποβάλει το ίδιο της το όνομα, αγάπη της σοφίας, για να είναι πραγματική σοφία, είναι αυτό ακριβώς που εγώ έχω θέσει ως στόχο, ως σκοπό μου. Η εσωτερική αναγκαιότητα να είναι η γνώση επιστήμη εδράζεται στη φύση της, και η μοναδική ικανοποιητική εξήγηση επ’ αυτού είναι η ίδια η έκφραση της φιλοσοφίας. […] Αν η παρούσα εποχή αποδεικνυόταν ώριμη για την ανύψωση της φιλοσοφίας σε επιστήμη, τότε αυτή θα ήταν η μόνη αληθινή δικαίωση των προσπαθειών που αποσκοπούν σε έναν τέτοιο στόχο· πράγματι, όχι μόνο θα αποδεικνυόταν η αναγκαιότητα αυτής της ανύψωσης, αλλά, ταυτόχρονα, θα πραγματοποιούνταν κιόλας.»
Αυτή είναι η αντεστραμμένη εικόνα της Φιλοσοφίας ως Έρωτος που εξέφρασε ο Πλάτων: είναι μια απόπειρα να μεταμορφωθεί ο άνθρωπος από homo viator σε θεό, και, συνεπώς, μια αξίωση να «πάρει και να μεταφέρει» όλον εκείνον τον «χρυσό της σοφίας» που, κατά τον Πλάτωνα, είναι αποκλειστική ιδιοκτησία του Θεού.
Πράγματι, οι θεοί είναι «σοφοί», δηλαδή κατέχουν τη σοφία στο σύνολό της, και επομένως δεν μπορούν να είναι φιλόσοφοι, αφού ο φιλόσοφος είναι πάντοτε σε αναζήτηση της σοφίας, ανεβαίνει διαρκώς στο στάδιο της απόκτησής της, αλλά ποτέ δεν την κατακτά πλήρως.
Ωστόσο, δεν είναι μόνο οι θεοί που δεν ασκούν τη φιλοσοφία, καθώς κατέχουν ολόκληρη τη σοφία (την πλήρη σοφία), αλλά ούτε και οι αμαθείς/αδαείς, αφού είναι πεπεισμένοι ότι δεν την έχουν ανάγκη, και συνεπώς ούτε την επιθυμούν.
Ας διαβάσουμε το χωρίο στο οποίο ο Πλάτων ταυτίζει τον Έρωτα με τον Φιλόσοφο, κάτι που καθιερώθηκε ως ένα πραγματικό γνώρισμα της κλασικής ελληνικής φιλοσοφικής στάσης: ο Έρωτας βρίσκεται ανάμεσα στη σοφία και την άγνοια. Και ιδού πώς εξηγείται αυτό:
– Κανείς από τους θεούς δεν φιλοσοφεί, ούτε επιθυμεί να γίνει σοφός, αφού είναι ήδη. Και όποιος άλλος είναι σοφός, δεν φιλοσοφεί. Ούτε όμως οι αμαθείς/αδαείς φιλοσοφούν ή επιθυμούν να γίνουν σοφοί. Διότι η άγνοια έχει ακριβώς αυτό το θλιβερό/οδυνηρό: όποιος δεν είναι ούτε όμορφος, ούτε αγαθός, ούτε σοφός, νομίζει εντούτοις ότι είναι, και μάλιστα επαρκώς. Και πράγματι, εκείνος που δεν πιστεύει ότι του λείπει κάτι, δεν επιθυμεί αυτό που δεν πιστεύει ότι του λείπει.
– Ποιοι είναι, λοιπόν, Διοτίμα, αυτοί που φιλοσοφούν, αν δεν είναι οι σοφοί ούτε οι αμαθείς/αδαείς;
– Είναι πια φανερό και σε ένα παιδί ότι είναι όσοι βρίσκονται στο μέσον ανάμεσα στους μεν και τους δε· κι ένας από αυτούς είναι ακριβώς και ο Έρωτας. Διότι η σοφία είναι ένα από τα ωραιότερα πράγματα, και ο Έρωτας είναι αγάπη για το Ωραίο. Επομένως είναι αναγκαίο ο Έρωτας να είναι φιλόσοφος, και, καθώς είναι φιλόσοφος, να βρίσκεται στο μέσον ανάμεσα στον σοφό και στον αμαθή/αδαή.
Η ίδια ιδέα εκφράζεται από τον Πλάτωνα στον Φαίδρο, όπου ο Έρωτας παρουσιάζεται ως η άλλη όψη της αληθινής Φιλοσοφίας: ο καθαρός αφηρημένος λόγος δεν μπορεί παρά να περιορίζεται στους στενούς ορίζοντες μικρών ανθρώπινων και θνητών πραγμάτων· χρειάζεται να δεχθεί εκείνη τη θεία επίδραση που προέρχεται από την ερωτική έμπνευση, συνδυάζοντάς την με τη σωστή εγκράτεια (μετριάζοντάς τη με σωστή ισορροπία).
Και στην τελική προσευχή του διαλόγου, που είναι η προσευχή του φιλοσόφου προς τον θεό Πάνα, ο Σωκράτης ζητεί:
Να μπορώ να θεωρώ πλούσιο τον σοφό, και να έχω τόση ποσότητα χρυσού, όση κανείς άλλος δεν θα μπορούσε να πάρει ούτε να μεταφέρει, εκτός από τον εγκρατή, τον σώφρονα.
Αυτό σημαίνει ότι ο φιλόσοφος θέλει να αποκτήσει τη μέγιστη δυνατή ποσότητα από τον «χρυσό της σοφίας» που είναι εφικτή για τον «εγκρατή» άνθρωπο, δηλαδή για τον άνθρωπο που γνωρίζει τα όριά του, που ξέρει καλά ότι η πλήρης κατοχή της σοφίας ανήκει αποκλειστικά στον θεό. Η φιλοσοφία είναι, λοιπόν, Έρως, αγάπη για τη γνώση, με όλες τις συνεπαγόμενες προεκτάσεις και συνέπειες.
Έλεγα ότι αυτό είναι το εμβληματικό γνώρισμα της φιλοσοφίας με την κλασική έννοια· αλλά, κατά τη γνώμη μου, εκφράζει επίσης αυτό που η φιλοσοφία θα έπρεπε να εξακολουθεί να είναι.
Εξίσου εμβληματική είναι η ανατροπή που επιχείρησε ο Χέγκελ, την οποία αξίζει εδώ να θυμίσουμε, γιατί, ως αντίθεση, κάνει να κατανοήσουμε τέλεια τη θέση του Πλάτωνα: «Η αυθεντική μορφή με την οποία μπορεί να υπάρξει η αλήθεια είναι μόνο το επιστημονικό σύστημα της ίδιας της αλήθειας. Τώρα, να συνεργαστεί κανείς ώστε η φιλοσοφία να πλησιάσει τη μορφή της επιστήμης, ώστε να φτάσει στον στόχο όπου θα μπορέσει να αποβάλει το ίδιο της το όνομα, αγάπη της σοφίας, για να είναι πραγματική σοφία, είναι αυτό ακριβώς που εγώ έχω θέσει ως στόχο, ως σκοπό μου. Η εσωτερική αναγκαιότητα να είναι η γνώση επιστήμη εδράζεται στη φύση της, και η μοναδική ικανοποιητική εξήγηση επ’ αυτού είναι η ίδια η έκφραση της φιλοσοφίας. […] Αν η παρούσα εποχή αποδεικνυόταν ώριμη για την ανύψωση της φιλοσοφίας σε επιστήμη, τότε αυτή θα ήταν η μόνη αληθινή δικαίωση των προσπαθειών που αποσκοπούν σε έναν τέτοιο στόχο· πράγματι, όχι μόνο θα αποδεικνυόταν η αναγκαιότητα αυτής της ανύψωσης, αλλά, ταυτόχρονα, θα πραγματοποιούνταν κιόλας.»
Αυτή είναι η αντεστραμμένη εικόνα της Φιλοσοφίας ως Έρωτος που εξέφρασε ο Πλάτων: είναι μια απόπειρα να μεταμορφωθεί ο άνθρωπος από homo viator σε θεό, και, συνεπώς, μια αξίωση να «πάρει και να μεταφέρει» όλον εκείνον τον «χρυσό της σοφίας» που, κατά τον Πλάτωνα, είναι αποκλειστική ιδιοκτησία του Θεού.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου