Συνέχεια από Τρίτη, 2 Φεβρουαρίου 2021
3. Τo oν εν δυνάμει και το ον εν ενεργεία.
Η αισθητή ουσία
χαρακτηρίζεται, κατ’ αρχήν, από τη μεταβολή (1069 b 3-4), μια μεταβολή που συμβαίνει
ανάμεσα στα ἀντικειμένα ἢ τὰ μεταξὺ (1069 b 4-8). Τα εναντία δεν μεταβάλλονται, αλλά το ένα εμφανίζεται και το
άλλο εξαφανίζεται. Γι’ αυτό και χρειάζεται ένα τρίτο που παραμένει στη
μεταβολή, κι αυτό είναι η ύλη. Υπάρχουν τέσσερα είδη μεταβολής από το μη ον στο
ον : κατὰ τὸ τί ἢ
κατὰ τὸ ποῖον ἢ πόσον ἢ ποῦ (1069
b 10-11),
δηλαδή μεταβολή κατά την ουσία, την ποιότητα, την ποσότητα και τον τόπο. Η
μεταβολή κατά την ουσία είναι η γένεσις και φθορὰ (1069 b 11 έπ.), η ποσοτική μεταβολή είναι η
αὔξησις ή η φθίσις, η ποιοτική είναι η ἀλλοίωσις κατὰ τὸ πάθος και η κατά τόπο
μεταβολή η φορὰ. Όλες
αυτές οι κινήσεις είναι μεταβολές από μη ον στο ον. Αλλά πώς είναι δυνατή η
μεταβολή από το μη ον στο ον; Γιατί αν το γίγνεσθαι προϋποθέτη ένα υποκείμενο,
πώς μπορεί να είναι η μεταβολή από το μη ον στο ον με τη σημασία του ὄντως ᾖ ὅν;
Στη λύση του
προβλήματος αυτού ο Αριστοτέλης οδηγείται μέσα από μια βασική οντολογική
διάκριση ανάμεσα στο δυνάμει ὂν
και το ἐνεργείᾳ ὂν (1069 b
15-20).
Το δυνάμει ὂν είναι
η ύλη και το ἐνεργείᾳ ὂν είναι το είδος. Αναλύοντας την
οντολογική δομή του γίγνεσθαι αποκαλύπτομε τον τριπλό χαρακτήρα της : εἶδος, στέρησις και ὕλη, η οποία περνάει από τη
στέρηση στο είδος (1069 b
34-36).
Στην περιοχή του όντος,
καθώς είδαμε, η ουσία είναι το πρώτο, γιατί όλα τα άλλα οφείλουν την ύπαρξή
τους στην ουσία. Αν λοιπόν οι ουσίες ήταν φθαρτές, τότε τα πάντα θα ήταν φθαρτά
(1071 b 6-7).
Είναι γι’ αυτό ανάγκη να υπάρχη μια αΐδιος ακίνητη ουσία (1071 b 5). Υπάρχει άραγε κάτι μέσα στη
φύση που να έχη το χαρακτήρα του ἀϊδίου; Ο Αριστοτέλης βρίσκει πως υπάρχει,
κι αυτό είναι η κίνηση, γιατί η γένεση και φθορά της κίνησης είναι αδύνατη, αλλιώς
δεν θα υπήρχε καν φύση (1071 b
7-8).
Η κίνηση είναι πάντα κίνηση ενός όντος, γι’ αυτό και αν υπάρχη ἀΐδιος
κίνηση, θα υπάρχη επίσης και αΐδιο ον. Είναι όμως η κίνηση πράγματι ἀΐδιος; Βέβαια παντού στη φύση
διαπιστώνομε ότι υπάρχει κίνηση, αλλά η εμπειρική αυτή διαπίστωση δεν αρκεί,
γιατί δεν έχει αναγκαιότητα. Ο Αριστοτέλης αποδεικνύει την ύπαρξη ἀϊδίου
κινήσεως μέσα από τη σχέση κίνησης και χρόνου. Ο χρόνος ούτε γίνεται
ούτε φθείρεται, είναι πάντα, γιατί αλλιώς δεν θα υπήρχε πρότερο και ύστερο. Αλλά
ο χρόνος χωρίς κίνηση δεν μπορεί να είναι. Αν ο χρόνος είναι πάντα, τότε και η
κίνηση είναι αΐδιος. Εφ’ όσον λοιπόν υπάρχει αΐδιος κίνηση, θα υπάρχη
και ἀΐδιον ὄν.
Αλλά και η κίνηση είναι
αδύνατη χωρίς το εν κινήσει ον : κίνηση είναι η μετάβαση από το ἐν δυνάμει ὂν στο ἐν
ἐνεργείᾳ ὂν. Για να υπάρχη όμως κίνηση, παρατηρεί ο Αριστοτέλης,
πρέπει το ον να μη έχη απλώς κινητική δυνατότητα, γιατί μπορεί αυτό που έχει
μόνον δύναμη να μη ενεργή (1071 b
13-14).
Δεν αρκεί γι’ αυτό να πλάσωμε «αΐδιες ουσίες», όπως είναι οι πλατωνικές ιδέες,
πρέπει μέσα στις ουσίες αυτές να υπάρχη αρχή ικανή να προκαλή μεταβολή (1071 b 14-15). Ακόμη πρέπει η αρχή αυτή να
ενεργή για να υπάρξη κίνηση, επομένως η ουσία της πρέπει να είναι ενέργεια
(1070 b 20-21).
Εφ’ όσον τώρα το δυνάμει ον είναι η ύλη, η αρχή της ἀϊδίου κινήσεως,
πρέπει να μη έχη ύλη, πρέπει δηλαδή να είναι καθαρή ενέργεια. Υπάρχει όμως εδώ μια
δυσκολία : σύμφωνα με μιαν άποψη ό,τι ενεργεί έχει δύναμη, καθετί όμως που έχει
δύναμη δεν ενεργεί. Επομένως, η δύναμη προηγείται της ενέργειας. Αν αυτό συνέβαινε,
συμπεραίνει ο Αριστοτέλης, όλα θα ήταν στην κατάσταση του δυνάμει και δεν θα υπήρχαν
όντα. Γι’ αυτό όσο δύσκολο κι αν είναι να το σκεφτούμε, η αρχή της ἀϊδίου
κινήσεως πρέπει να είναι αιώνια ενέργεια (1071 b 23 έπ.). Η αρχή τώρα αυτή ως αρχή
είναι η ίδια αΐδιος και δεν χρειάζεται γι’ αυτό άλλη αιτία, αφού η ίδια είναι η
πρώτη και τελευταία.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου