Παραίσθηση ἢ μεταμφίεση;

Χρήστος Βακαλόπουλος

 

Εἴμαστε Εὐρωπαῖοι θέλοντας καὶ μή,  εἴμαστε οἱ μοναδικοὶ Εὐρωπαῖοι ποὺ ἀντιμετωπίζουμε τὴν Εὐρώπη σὰν μιὰ ἐπιθυ­μητὴ λύση εὐκολίας κι ὄχι σὰν τὴν «ὁλοκλήρωση τῆς ἀνθρω­πότητας», ὅπως ἀντιμετώπιζε τὴν εὐρωπαϊκὴ ἰδέα ἕνας φιλό­σοφος σὰν τὸν Χοῦσερλ. Εἴμαστε ἄλλωστε καχύποπτοι ἀπέ­ναντι σὲ κάθε ὁλοκλήρωση. Ὅπως ἐπισήμανε ὁ Ἴων Δραγού­μης «ἡ διαφορὰ μεταξὺ Ἑλλήνων καὶ Ἑβραίων εἶναι ὅτι οἱ Ἑβραῖοι αὐτὸ ποὺ σκέφτονται τὸ κάνουν κιόλας». Ἴσως οἱ Ἕλληνες νὰ ἔχουν νιώσει στὸ πετσί τους ὅτι ἀπὸ τὴν ὁλοκλήρωση στὸν ὁλοκληρωτισμὸ ὑπάρχει ἕνα καὶ μοναδικὸ βῆμα. Τὸν τελευταῖο αἰώνα οἱ ἰδέες τῶν ὁλοκληρωτικῶν καθεστώτων ποὺ καθήλωσαν τὴν οἰκουμένη προέκυψαν σὲ εὐρωπαϊκὸ ἔδαφος, κι αὐτὸ εἶναι δύσκολο νὰ τὸ ξεχάσει κανείς. Ὅπως εἶναι δύσκολο νὰ συμφιλιωθεῖ μὲ τὴν ἰδέα ὅτι γιὰ νὰ φανεῖ ἀντάξιος τῆς εὐρωπαϊκῆς του ταυτότητας πρέπει νὰ βάλει στὸ μουσεῖο τὶς παραδόσεις του καὶ νὰ τὶς θαυμάζει μὲ τὸ κιάλι, νὰ τὶς θανατώνει δηλαδὴ μετατρέποντας μιὰ κληρονομιὰ ζωῆς σὲ μαυσωλεῖο καλοκαιρινῶν διακοπῶν.

Ὅσο καὶ νὰ προσπαθοῦμε νὰ πείσουμε τὸν ἑαυτό μας γιὰ τὸ ἀντίθετο, ἡ ψυχή μας παραμένει ἀσυμφιλίωτη μὲ τὴν εὐρω­παϊκὴ ἰδέα. Ὅταν θαυμάζουμε τοὺς ἄλλους Εὐρωπαίους ζη­λεύουμε στὴν πραγματικότητα τὴν ἱκανότητά τους νὰ διαθέ­τουν μιὰ εἰκόνα τοῦ ἑαυτοῦ τους καὶ νὰ τὴν ὑποστηρίζουν μὲ νύχια καὶ μὲ δόντια. Στὸ φεστιβὰλ κινηματογράφου τῆς Θεσσαλονίκης, τὸ 1985, ὁ Γάλλος κριτικὸς Σὲρζ Ντανέ – τῆς ἐφημερίδας Liberation – ἔσκυψε κάποια στιγμὴ καὶ μοῦ εἶπε, ψιθυρίζοντας σχεδόν, «Εὐρώπη δὲν ὑπάρχει. Ἡ μοναδικὴ ὑπαρκτὴ Εὐρώπη εἶναι ἡ κοινότητα τῶν κινηματογραφόφιλων τῶν εὐρωπαϊκῶν χωρῶν». Πράγματι, ἡ εἰκόνα τῆς Εὐρώπης εἶναι πολὺ πιὸ ἰσχυρὴ ἀπὸ τὴν ἴδια. Αὐτὸ ποὺ ὀνομάζουμε Εὐρώπη μετατρέπεται ὅλο καὶ περισσότερο σὲ μιὰ συλλογικὴ παραίσθηση ποὺ διανέμεται μὲ ἀφθονία μέσω τῶν τηλεοπτι­κῶν δορυφόρων ἀπὸ τὸν Ἀτλαντικὸ μέχρι τὰ Οὐράλια. Ἡ Εὐρώπη εἶναι μιὰ ἰδέα ποὺ κρύβει μὲ ἐπιμέλεια ἄπειρες πραγματικότητες. Σὲ μιὰ χώρα σὰν τὴν Ἑλλάδα Εὐρωπαῖος θεωρεῖται αὐτὸς ποὺ ἄφησε ὁριστικὰ πίσω τὸν πραγματικό του ἑαυτὸ καὶ μεταμφιέσθηκε μὲ ἐπιτυχία σὲ κάτι ποὺ ὑπάρχει ἀποτυπωμένο στὶς φωτογραφίες τῶν περιοδικῶν ἢ στὶς τηλεο­πτικὲς διαφημίσεις. Τὸ «κοινὸ εὐρωπαϊκὸ σπίτι» εἶναι ἕνα διαμέρισμα ἐξοπλισμένο μὲ μηχανήματα ποὺ στεγάζει μιὰ ὀλιγομελῆ οἰκογένεια καταναλωτῶν. Ἕνας ψαρᾶς μὲ πέντε παιδιὰ ποὺ ζεῖ τηρώντας τὴν παράδοση βρίσκεται ὑπὸ εὐρω­παϊκὴ τουριστικὴ κατοχή, δὲν εἶναι Εὐρωπαῖος.

Πράγματι, ἡ Εὐρώπη δὲν ὑπάρχει, ὅπως δὲν ὑπῆρξε ποτὲ ἡ ρωμαϊκὴ αὐτοκρατορία ἢ τὸ τρίτο Ράιχ. Ἐννοῶ ὅτι οἱ προσπάθειες αὐτὲς ὁλοκλήρωσης τῆς πορείας τῆς ἀνθρωπό­τητας ἐπιχειρήθηκαν ὡς ἰδεατὲς μορφὲς κι ὅταν σκόνταψαν στὴν ταπεινὴ πραγματικότητα ἔφαγαν τὰ μοῦτρα τους, ὅπως ἀποτυγχάνει σήμερα [1990] παταγωδῶς ἡ σοβιετικὴ αὐτοκρατορία. Κι ἂν σήμερα μερικοὶ Εὐρωπαῖοι ἱστορικοὶ συνεχίζουν νὰ περιφρονοῦν τὸ Βυζάντιο, αὐτὸ συμβαίνει γιατὶ οἱ Βυζαντινοὶ κατάλαβαν ὅτι ὁ κόσμος ξεπερνάει τὴν εἰκόνα του κυνηγώ­ντας ἀδιάκοπα τὴν ἐσωτερική του ἀλήθεια. Δίνοντας τὸ ἀλφάβητο στοὺς Σλάβους οἱ Βυζαντινοὶ μετέδωσαν σ’ αὐτὸ τὸ λαὸ μιὰ πίστη κι ὄχι μιὰ μορφὴ ὀργάνωσης τῆς ζωῆς. Οἱ Εὐρωπαῖοι σήμερα αἰσθάνονται ἐχθρικοὶ ἀπέναντι στὸ Βυζά­ντιο, γιατί ἀναγνωρίζουν σ’ αὐτὸ τὴν ἔνταση τῆς ἐσωτερικῆς ζωῆς, τὴν ἴδια ἐκείνη ἔνταση τὴν ὁποία ὁ Φρόυντ ἐξοστρά­κισε στὸ ὑποσυνείδητο, ἕναν ἀπὸ τοὺς πιὸ κραταιοὺς εὐρωπαϊ­κοὺς μύθους. Ἔτσι πραγματικοὶ Εὐρωπαῖοι δὲν ὑπῆρξαν ὅλα αὐτὰ τὰ χρόνια μόνο οἱ κινηματογραφόφιλοι ἀλλὰ καὶ οἱ ψυχαναλυόμενοι.

Ἔχω τὴν ἐντύπωση ὅτι θὰ ἀποτύχουμε ὡς Εὐρωπαῖοι κι αὐτὸ θὰ μᾶς σώσει ἀπὸ πολλὲς  παρεξηγήσεις. Ἰδιαίτερα αὐτὴ τὴ στιγμὴ ποὺ ἡ Εὐρώπη θὰ ἐπιθυμοῦσε νὰ εἶναι ἡ δίδυμη ἀδελφὴ  τῆς Ἀμερικῆς, χωρὶς νὰ μπορεῖ νὰ ἀπωθήσει τὶς ἐθνικιστικὲς ἐξάρσεις ποὺ τὴ συγκλονίζουν. Θὰ ὑπομείνουμε τὴ δυτική μας μοίρα ὅπως ὑπομείναμε τὴν ἀνατολικὴ ὀθωμανικὴ τυραννία καὶ θὰ συνεχίσουμε νὰ ἐλπίζουμε κάτι τὸ ὁποῖο δὲν γνωρίζουμε ἀκριβῶς ἀλλὰ στὸ ὁποῖο συνεχίζουμε νὰ πιστεύουμε.

  

Ἀπὸ τὸ περιοδικὸ Σύναξη, τ. 34, Ἀπρίλιος-Ἰούλιος 1990

.antifono