Χρήστος Γιανναράς - ΑΛΗΘΕΙΑ ΚΑΙ ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ (11)

 Συνέχεια από Δευτέρα 6 Ιανουαρίου 2025

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Η ΑΛΗΘΕΙΑ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

§ 5. Τὸ μονοειδές τῶν αἱρέσεων (5η συνέχεια)

᾿Αναπόφευκτη συνέπεια τοῦ θεολογικοῦ ἀκαδημαϊσμοῦ εἶναι ὁ πιετισμός. Ονομάζουμε πιετισμό (ἢ εὐσεβισμό - pietismus) ἕνα φαινόμενο τῆς ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς μὲ συγκεκριμένη ὁπωσδήποτε ἱστορικὴ καὶ «ὁμολογιακὴ» ἀφετηρία38, ἀλλὰ καὶ μὲ πολὺ εὐρύτερες προεκτάσεις στὸν πνευματικό βίο ὅλων τῶν χριστιανικῶν ἐκκλησιῶν – χωρὶς νὰ ἐξαιροῦνται οἱ ὀρθόδοξες ἀνατολικὲς Ἐκκλησίες.

Μποροῦμε νὰ ὁρίσουμε τὸν πιετισμὸ ὡς ἐκείνη τὴ θρησκευτικὴ ἀντίληψη καὶ στάση ποὺ θεωρεῖ καὶ ἀντιμετωπίζει τὴν ἐν Χριστῷ σωτηρία τοῦ ἀνθρώπου ὡς ἀτομικὸ γεγονός, ἀτομικὴ δυνατότητα ζωῆς : Εἶναι ἡ ἀπολυτοποίηση τῆς ἀτομικῆς εὐσέβειας, τῆς ὑποκειμενικῆς «οἰκειώσεως τῆς σωτηρίας» – μετάθεση τῶν δυνατοτήτων σωτηρίας τοῦ ἀνθρώπου στὰ ὅρια τῆς ἀτομικῆς ἠθικῆς προσπάθειας39.[ΑΝΑΙΜΑΚΤΕΣ ΓΕΝΙΚΕΥΣΕΙΣ. Ο ΠΙΕΤΙΣΜΟΣ ΕΙΝΑΙ ΕΙΣΑΓΩΓΗ, ΧΩΡΙΣ ΚΡΑΤΙΚΟΥΣ ΔΑΣΜΟΥΣ, ΤΗΣ ΚΑΝΤΙΑΝΗΣ ΚΕΝΟΛΟΓΙΑΣ. Η ΟΠΟΙΑ ΕΙΝΑΙ ΓΝΩΣΤΗ ΣΑΝ ΑΡΝΗΣΗ ΤΟΥ ΝΟΗΤΟΥ, ΣΑΝ ΑΔΥΝΑΜΙΑ ΓΝΩΣΗΣ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΑΥΤΟΧΡΟΝΗ ΠΑΡΑΙΤΗΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΝΑΝΘΡΩΠΗΣΗ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΠΡΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΕΠΟΧΗ Η ΟΠΟΙΑ ΔΙΚΑΙΩΣ ΓΝΩΡΙΖΕ ΟΤΙ ΤΟΝ ΘΕΟ ΕΙΝΑΙ ΑΔΥΝΑΤΟΝ ΝΑ ΤΟΝ ΓΝΩΡΙΣΕΙΣ,ΕΝΝΟΗΣΕΙΣ, ΕΚΦΡΑΣΕΙΣ. ΜΕ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ ΤΗΝ ΕΠΙΝΟΗΣΗ ΤΗΣ ΑΝΑΛΟΓΙΑΣ ΠΟΥ ΕΠΕΒΑΛΛΕ ΤΟ ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ ΤΟΥ ΑΚΙΝΑΤΗ ΚΑΙ Η ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΡΟΣΩΠΩΝ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΤΡΙΑΔΟΣ ΠΡΟΚΕΙΜΕΝΟΥ ΝΑ ΕΥΝΟΗΘΕΙ Η ΜΙΜΗΣΗ ΚΑΙ Η ΕΠΙΒΙΩΣΗ ΤΟΥ ΕΓΩ ΜΑΣ]

Γιὰ τὸν πιετισμὸ ἡ σωτηρία δὲν εἶναι πρὶν ἀπὸ ὅλα τὸ γεγονὸς τῆς Ἐκκλησίας, ἡ θεανθρώπινη «καινὴ κτίση» τοῦ σώματος τοῦ Χριστοῦ – ἡ «κατ᾿ ἀλήθειαν» ἀνθρώπινη φύση, δηλαδὴ ὁ τρόπος ὑπάρξεως τοῦ τριαδικοῦ Πρωτοτύπου, ἡ ἑνότητα τῆς κοινωνίας τῶν προσώπων.[Η ΓΝΩΣΤΗ ΜΠΟΥΡΔΟΛΟΓΙΑ ΣΕ ΣΥΣΚΕΥΑΣΙΑ ΓΑΛΛΙΚΟΥ ΑΡΩΜΑΤΟΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΑΔΕΛΦΕΣ ΨΥΧΕΣ] Δὲν εἶναι ἡ δυναμική - προσωπικὴ μετοχὴ στὸ σῶμα τῆς ἐκκλησιαστικῆς κοινωνίας ποὺ σώζει τὸν ἄνθρωπο παρὰ τὴν ἀτομική του ἀναξιότητα (τὸν ἀποκαθιστᾶ σῶον - ὁλόκληρον στὴν ὑπαρκτικὴ δυνατότητα τῆς προσωπικῆς καθολικότητας, μεταποιεῖ καὶ τὴν ἁμαρτία του μὲ τὴ μετάνοια σὲ δυνατότητα ἀποδοχῆς τῆς Χάρης καὶ ἀγάπης τοῦ Θεοῦ).[Η ΓΝΩΣΤΗ ΚΩΜΙΚΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΑΠΟΠΛΗΡΩΜΗΣ ΤΗΣ ΠΡΟΠΑΤΟΡΙΚΗΣ ΠΑΡΑΒΑΣΕΩΣ ΜΕΤΑΤΟΠΙΣΜΕΝΗ ΣΤΗΝ ΜΕΤΑΝΟΙΑ, ΤΟΥΤΕΣΤΙΝ ΧΩΡΙΣ ΧΡΙΣΤΟ. ΒΑΡΕΙΑ Η ΥΠΑΚΟΗ ΣΤΟΥΣ ΓΟΗΤΕΣ ΤΗΣ ΥΠΕΡΗΦΑΝΕΙΑΣ] ᾿Αλλὰ εἶναι τὰ ἀτομικὰ καταρχὴν ἐπιτεύγματα τοῦ ἀνθρώπου, ἡ ἀτομική του συνέπεια σὲ θρησκευτικὲς ὑποχρεώσεις καὶ ἠθικὲς ἐντολές, ἡ ἀτομικὴ μίμηση τῶν «ἀρετῶν» τοῦ Χριστοῦ, ποὺ τοῦ ἐξασφαλίζουν μιὰ ἀντικειμενικὰ διαπιστωμένη δικαίωση. Ἡ Ἐκκλησία γιὰ τὸν πιετισμὸ εἶναι ἕνα ἐπιφαινόμενο τῆς ἀτομικῆς δικαίωσης : εἶναι ἡ συνάθροιση τῶν ἠθικὰ «ἀναγεννημένων» ἀτόμων, μιὰ σύναξη τῶν «καθαρῶν», ἕνα συμπλήρωμα καὶ βοήθημα τῆς ἀτομικῆς θρησκευτικότητας40.

Ο πιετισμὸς ὑπονομεύει, ἂν δὲν ἀρνεῖται ὁλοκληρωτικά, τὴν ὀντολογικὴ ἀλήθεια τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἑνότητας, ἀλλὰ χωρὶς νὰ ἀμφισβητῆ τὶς διατυπώσεις αὐτῆς τῆς ἀλήθειας.[ΜΙΑ ΠΑΛΑΙΟΔΙΑΘΗΚΗΚΗ ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΣΑΝ Ο ΩΝ. ΕΚ ΤΟΥ ΕΓΩ ΕΙΜΙ Ο ΩΝ. ΑΠΟΣΤΡΟΦΗ ΚΑΙ ΑΡΝΗΣΗ ΤΟΥ ΑΛΗΘΙΝΟΥ ΘΕΟΥ Ο ΟΠΟΙΟΣ ΜΑΣ ΑΠΟΚΑΛΥΨΕ, ΜΑΤΑΙΩΣ ΣΗΜΕΡΑ, ΟΤΙ ΕΓΩ ΕΙΜΙ Η ΟΔΟΣ ΚΑΙ Η ΑΛΗΘΕΙΑ ΚΑΙ Η ΖΩΗ.ΣΗΜΑΣΙΑ ΕΧΕΙ ΝΑ ΤΑΙΡΙΑΞΟΥΜΕ ΤΟΝ ΧΑΙΝΤΕΓΚΕΡ ΑΚΟΜΗ ΚΑΙ ΑΝ ΜΑΣ ΟΔΗΓΕΙ ΣΤΟΝ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟ ΚΑΙ ΣΩΜΑΤΙΚΟ ΘΑΝΑΤΟ]᾿Απλῶς παραθεωρεῖ αὐτὲς τὶς διατυπώσεις, τὶς ἐκλαμβάνει σὰ νοητικά σχήματα ἄσχετα μὲ τὴ σωτηρία τοῦ ἀνθρώπου – τὶς ἐγκαταλείπει στὴ δικαιοδοσία τοῦ αὐτονομημένου θεολογικοῦ ἀκαδημαϊσμοῦ. Τόσο ὁ θεολογικὸς ἀκαδημαϊσμὸς ὅσο καὶ ὁ πιετισμὸς διατηροῦν μιὰ τυπικὴ πιστότητα στὸ γράμμα τῆς δογματικῆς διατύπωσης, ἀλλὰ πρόκειται γιὰ γράμμα νεκρό, ἄσχετο μὲ τὴ ζωὴ καὶ τὴν ὑπαρκτικὴ ἐμπειρία.

Κατὰ τοῦτο καὶ οἱ δυὸ αὐτὲς πραγματικές ἀναιρέσεις τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἀλήθειας καὶ ἑνότητας διαφοροποιοῦνται ἀπὸ τὶς παλαιότερες αἱρέσεις. Γιατὶ δὲν ἀρνοῦνται τοὺς «ὅρους» – ὅρια τῆς ἀλήθειας τῆς Ἐκκλησίας· μόνο ἀποσυνδέουν αὐτὴ τὴν ἀλήθεια ἀπὸ τὴ ζωὴ καὶ τὴ σωτηρία τοῦ ἀνθρώπου. Καὶ αὐτὴ ἡ ἀποσύνδεση πραγματοποιείται σὲ μιὰ εὐρύτατη κλίμακα διαφοροποιήσεων καὶ ἀποχρώσεων, ἔτσι ὥστε νὰ εἶναι ἐξαιρετικά δύσκολος ὁ «ἀφορισμὸς» τοῦ ἀκαδημαϊσμοῦ καὶ τοῦ πιετισμοῦ, δηλαδὴ ὁ διαχωρισμός τους ἀπὸ τὰ ὅρια τῆς ἐμπειρίας τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἀλήθειας καὶ ἑνότητας. ᾿Αλλὰ καὶ γι' αὐτὸ ἀκριβῶς ἀποτελοῦν τὴν πιὸ ἐπικίνδυνη ἴσως ἐπιβουλὴ αὐτῆς τῆς ἀλήθειας καὶ ἑνότητας.

᾿Απὸ τὸν ἀρειανισμὸ ὡς τὸν πιετισμό, σὲ ὅλη τὴν κλίμακα τῶν ἱστορικῶν καὶ θεωρητικῶν διαφοροποιήσεων, εἶναι φανερὸ τὸ «μονοειδές» τῶν αἱρέσεων: Ἡ ἴδια πάντοτε ἄρνηση ἢ ἀλλοίωση τῆς ἀλήθειας τοῦ προσώπου καὶ τῆς ἀλήθειας τῆς φύσεως, τῆς καθολικότητας τοῦ προσώπου καὶ τοῦ προσωπικοῦ τρόπου ὑπάρξεως τῆς φύσεως – ἡ ἴδια ἄρνηση ἢ ἀλλοίωση τῶν πραγματικῶν (καὶ ὄχι συμβατικῶν) διακρίσεων φύσεως καὶ προσώπου, φύσεως καὶ ἐνεργειῶν.[ΟΙ ΑΚΤΙΣΤΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΟΥΣΙΩΝΟΥΝ, ΕΙΝΑΙ ΑΠΡΟΣΩΠΕΣ. ΠΡΟΣΩΠΟΠΟΙΟΥΝΤΑΙ ΜΟΝΟ ΜΕ ΤΗΝ ΣΥΝΔΡΟΜΗ ΜΙΑΣ ΒΑΘΕΙΑΣ ΑΙΣΘΗΣΙΑΚΗΣ ΦΩΝΗΣ ΠΟΥ ΞΕΣΗΚΩΝΕΙ  ΤΑ ΡΟΜΑΝΤΙΚΑ ΜΑΣ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ]

᾿Απὸ τὸν ἀρειανισμὸ ὡς τὸν πιετισμὸ ἡ κάθε αἵρεση εἶναι πάντοτε ἀναίρεση τοῦ γεγονότος τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἀλήθειας, δηλαδὴ τῆς ἑνότητας τῆς Ἐκκλησίας. [ΑΠΟ ΤΗΝ ΣΤΙΓΜΗ ΠΟΥ ΠΑΡΑΙΤΟΥΜΕΘΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΚΥΡΙΟ, ΤΗΝ ΚΕΦΑΛΗ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ, Η ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΟΧΥΡΟ ΤΟΥ ΣΩΣΜΕΝΟΥ ΟΛΟΚΛΗΡΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ, ΤΟΥ ΜΕΤΑΛΛΑΓΜΕΝΟΥ ΜΑΝΩΛΙΟΥ ΠΟΥ ΒΑΖΕΙ ΤΑ ΡΟΥΧΑ ΤΟΥ ΑΛΛΙΩΣ]᾿Αναίρεση τοῦ «καινοῦ» τρόπου ὑπάρξεως τῆς προσωπικῆς κοινωνίας καὶ σχέσης, τῆς κοινωνίας ζώντων καὶ τετελειωμένων, ἁμαρτωλῶν καὶ ἁγίων. ᾿Αναίρεση τῆς ὑπαρκτικῆς ἑνοείδειας τοῦ σώματος τῆς Ἐκκλησίας, τῆς θεανθρώπινης κτίσης καὶ ζωῆς τοῦ Χριστοῦ.[ΑΥΤΑ ΔΙΑΒΑΖΕ Ο ΣΟΡΟΣ ΚΑΙ ΜΑΣ ΚΟΥΒΑΛΗΣΕ ΟΛΟΥΣ ΤΟΥΣ ΑΛΛΟΠΙΣΤΟΥΣ ΝΑ ΤΟΥΣ ΤΕΤΕΛΕΙΩΣΟΥΜΕ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΠΡΟΣΩΠΩΝ]

Σημειώσεις

38. Πιετισμός ὀνομάστηκε τὸ κίνημα στους κόλπους τοῦ προτεσταντισμοῦ στὰ τέλη του 17ου - ἀρχὲς τοῦ 18ου αἰώνα (1690 - 1730) ποὺ ἀπέβλεψε στὸ πρωτεῖο τῆς πρακτικῆς εὐσέβειας, σὲ ἀντιδιαστολὴ πρὸς τὴν πολεμική δογματική θεολογία στὴν ὁποία εἶχε δώσει ἀρχικὰ κάποια προτεραιότητα ή Μεταρρύθμιση. Στη νοησιαρχικὴ καὶ ἀφηρημένη ἀντίληψη τοῦ Θεοῦ καὶ τῆς ἀλήθειας τῶν δογμάτων ὁ πιετισμὸς ἀντιτάσσει μιὰ ἐνεργητικὴ εὐσέβεια (praxis pietatis) : ἀγαθὰ ἔργα, καθημερινὴ αὐτοεξέταση μὲ ἀντικειμενικὰ κριτήρια γιὰ τὴν πρόοδο στις ἀρετές, καθημερινή μελέτη τῆς Βίβλου καὶ ἐφαρμογὴ τῶν ἠθικῶν διδαγμάτων της, έντονος συναισθηματισμός στὴν προσευχή, σαφής ρήξη μὲ τὸν κόσμο καὶ τὶς κοσμικές συνήθειες (: χορό, θέατρο, μή-θρησκευτικά ἀναγνώσματα), τάσεις παρασυναγωγῆς καὶ διαφοροποίησης (separatisme) ἀπὸ τὴν «ἐπίσημη» ἐκκλησία (βλ. HEUSSI/PETER, Précis d' Histoire de l' Eglise, § 106). Η γνώση τοῦ Θεοῦ προϋποθέτει τὴν «ἀναγέννηση» τοῦ ἀνθρώπου, καὶ ἡ ἀναγέννηση αὐτὴ νοεῖται ὡς ἡθική συνέπεια στὸν εὐαγγελικό νόμο καὶ συναισθηματική βίωση δεδομένων ἀληθειῶν. Ο πιετισμὸς εἶναι ἕνας μυστικισμὸς τῆς πρακτικῆς εὐσέβειας, τελικά μιὰ μορφή γνωσιομαχίας, ἕνας ἀδογματισμὸς ἢ καὶ καθαρός ἀγνωστικισμός ντυμένος τὸ μανδύα τῆς ἠθικῆς σκοπιμότητας. Με διάφορες μορφὲς καὶ «κινήματα» δὲν ἔπαψε νὰ ἐπηρεάζη τὸν προτεσταντισμό, ἀλλὰ καὶ τὸν πνευματικὸ βίο τῶν ἄλλων ἐκκλησιῶν, ὡς σήμερα (πρβλ. : ρωμαιοκαθολικός μυστικισμός, γιανσενισμός, πουριτανισμός, κουάκεροι, μεθοδιστές, πιετισμὸς τῆς Χάλλης στη Ρωσία καὶ ἀρχιεπίσκοπος Feofan Prokopovic, «Στρατός τοῦ Κυρίου» καὶ πρεσβύτερος Joseph Trifa στη Ρουμανία, θρησκευτικὲς ὀργανώσεις τύπου «Ζωῆς», «Σωτῆρος», στὴν Ἑλλάδα, κ.λ.π.). Σε συνδυασμὸ μὲ τὸν Ουμανισμὸ καὶ τὸν Διαφωτισμὸ καὶ τὸ «πρακτικό» πνεῦμα τῶν νεώτερων χρόνων, καλλιέργησε ὁ πιετισμὸς σὲ ὁλόκληρη τὴν Εὐρώπη μιὰν ἀντίληψη τῆς Ἐκκλησίας περισσότερο κοινωνική, μὲ πρακτικές κοινωφελεῖς δραστηριότητες καὶ παρουσίασε τὸ κήρυγμα τῆς σωτηρίας προπάντων σὰν ἀναγκαιότητα ἀτομικῆς καὶ συλλογικῆς ἠθικῆς. – Βλ. Βασ. ΣΤΕΦΑΝΙΔΟΥ, ᾿Εκκλησιαστική Ιστορία, ᾿Αθῆναι (᾿Αστήρ) 1970, σελ. 643 κ.ε. – W. MAHRHOLZ, Der deutsche Pietismus [Γερμανικός Πιετισμός], Berlin (Furche-Verl.) 1921. – М. BEYER - FRÖHLICH, Pietismus und Rationalismus [Πιετισμός και ορθολογισμός], Leipzig (Phil. Reclam) 1933. – K. REINHARDT, Mystik and Pietismus [Μυστικισμός και πιετισμός], 1925. – O. SÖHNGEN (Exd.) Die bleibende Bedeutung des Pietismus [Η διαχρονική σημασία του Πιετισμού], Witten, Berlin (von Cansteinschen Bibelanstalt), 1960. – Χρ. ΓΙΑΝΝΑΡΑ, ᾿Ορθοδοξία καὶ Δύση - Η θεολογία στὴ Ελλάδα σήμερα, σελ. 95 κ.ε.

39. Im Mittelpunkt steht der einzelne Mensch das urchristliche Bild von der Erbauung («οἰκοδομὴ») wird individualistisch abgewandelt (Erbauung des inneren Menschen) [Το ατομικό πρόσωπο βρίσκεται στο κέντρο της προσοχής - η παλαιοχριστιανική εικόνα της οικοδόμησης («οἰκοδομὴ») τροποποιείται ατομικιστικά (οικοδόμηση του εσωτερικού προσώπου)]: M. SCHMIDT, Pietismus, στο RGG, τόμος V, στ. 370.

40. Die neuartige Gemeinschaftsform... ist die Gruppenbildung der wiedergeborenen Einzelnen, nicht die gemeinschaft der Berufenen an Wort und Sakrament. Die Initiative liegt beim Subjekt... Individualismus und Subjectivismus hohlen die Sakramentsanschauung aus [Η νέα μορφή κοινότητας... είναι ο σχηματισμός ομάδων αναγεννημένων ατόμων και όχι η κοινότητα εκείνων που καλούνται στο Λόγο και το Μυστήριο. Η πρωτοβουλία ανήκει στο υποκείμενο... Ο ατομικισμός και ο υποκειμενισμός υπονομεύουν την οπτική του μυστηρίου]: SCHMIDT, ε.α. στ. 371.