Μηδενισμός 2
Του Franco Volpi, εκδόσεις Editori Laterza, 1996
Κεφάλαιο δεύτερο.
Τουργκένιεφ και η υποτιθέμενη πατρότητα
Για να διορθώσει ένα ελάττωμα, ο άνθρωπος προτιμά αντί της αντίθετης αρετής το συμμετρικό ελάττωμα.
Το πρώτο πράγμα που πρέπει να εξακριβωθεί σε μια ιστορική ανασυγκρότηση του μηδενισμού είναι η καταγωγή του. Είναι κοινώς αποδεκτή άποψη ότι οι δύο θεμελιωτές και μεγάλοι θεωρητικοί του μηδενισμού υπήρξαν ο Ντοστογιέφσκι και ο Νίτσε. Σ’ αυτούς αποδίδονται αντιστοίχως το λογοτεχνικό και το πιο καθαρά φιλοσοφικό ρεύμα του κινήματος. Ο όρος, ωστόσο, είχε ήδη επινοηθεί πριν από αυτούς.
Αλλά πότε και από ποιον;
Την πατρότητα του όρου διεκδίκησε πρώτος ο Τουργκένιεφ. Στην πραγματικότητα, με βάση λεξικογραφικές έρευνες, σήμερα γνωρίζουμε ότι πρόκειται περισσότερο για πατρότητα υποτιθέμενη παρά πραγματική. Ας δούμε, όμως, πρώτα τι δηλώνει ο ίδιος.
Σε μια αυτοβιογραφική αναδρομή, ο Τουργκένιεφ υποστηρίζει ότι αυτός, στο μυθιστόρημα Πατέρες και γιοι (Otcy i deti, 1862), επινόησε τον όρο «μηδενιστής». Με αυτήν την ονομασία προσδιορίζει πράγματι τον τρόπο σκέψης του πρωταγωνιστή του μυθιστορήματος, Μπαζάροφ, και μάλιστα λέει ότι θέλησε να δώσει σάρκα και οστά, με αυτόν τον χαρακτήρα, σε έναν τύπο ανθρώπου και στάσης, θεωρητικής και πρακτικής, που άρχιζε να επιβάλλεται στην ιστορική πραγματικότητα της εποχής του.
Κεντρικό θέμα του μυθιστορήματος — του οποίου τα γεγονότα διαδραματίζονται στη Ρωσία του 1859, δηλαδή δύο χρόνια πριν από την κατάργηση της δουλοπαροικίας και την απελευθέρωση των χωρικών — είναι η σύγκρουση ανάμεσα στη γενιά των πατέρων, που εμπνέεται από τα παραδοσιακά ουμανιστικά ιδανικά, και τη γενιά των γιων, που είναι επαναστατημένη, υλιστική, απομυθοποιημένη και απαλλαγμένη από αυταπάτες.
Ο Μπαζάροφ, που ανήκει στη δεύτερη, είναι ένας νεαρός γιατρός που επισκέπτεται έναν φίλο του, ο οποίος τον υποδέχεται στο κτήμα του παρουσία του πατέρα και του θείου του. Ο Μπαζάροφ εκφράζει πρώτα την αποδοκιμασία και έπειτα την καταδίκη του για τον άεργο τρόπο ζωής τους, αδιάφορο και κωφό απέναντι σε όσα συνέβαιναν τότε στην κοινωνία. Οι αριστοκράτες αναρωτιούνται αν ο Μπαζάροφ δεν είναι ένας επικίνδυνος «αρνητής» των υπαρχόντων αξιών και της κοινωνικής τάξης, ένας «μηδενιστής». Και ο Μπαζάροφ αποδέχεται με ευχαρίστηση αυτό το προσωνύμιο: δηλώνει ότι πράγματι θέλει να αρνηθεί την παγιωμένη τάξη και μαζί της τις αρχές και τις αξίες της παλιάς γενιάς, η οποία ζει μέσα σε μια πλούσια αδιαφορία για όσα συμβαίνουν στον λαό.
Το να είναι κανείς μηδενιστής σημαίνει, ωστόσο, γι’ αυτόν όχι μόνο να καταστρέφει το παλιό, αλλά και να αφοσιώνεται στην κοινωνική αποστολή που έχει επιλέξει, αυτήν του γιατρού (θα πεθάνει από μόλυνση που κόλλησε περιθάλποντας έναν άρρωστο). Ο Μπαζάροφ είναι — όπως τον ορίζει ο Τουργκένιεφ — ο «νέος άνθρωπος», ο «ήρωας της εποχής μας», που πέρασε από τη σκληρή σχολή της εργασίας και της θυσίας, προορισμένος να αντικαταστήσει την κουρασμένη και άτολμη αριστοκρατία. Ξέρει ότι πρέπει να αρνηθεί, ξέρει ότι για να προχωρήσει πρέπει να ποδοπατήσει τις παραδοσιακές πίστεις και αξίες, αλλά συνεχίζει αταλάντευτος χωρίς να νοιάζεται ιδιαίτερα για τις στάχτες και τις καταστροφές που αφήνει πίσω του. «Μηδενιστής» είναι, λοιπόν, το προσωνύμιο που του ταιριάζει.
Στο πέμπτο και τελευταίο κεφάλαιο των Λογοτεχνικών και βιογραφικών απομνημονευμάτων του, ο Τουργκένιεφ εξηγεί την επιλογή του:
«Ως αφετηρία για τη βασική μορφή, τον Μπαζάροφ, είχα πάρει την προσωπικότητα ενός νεαρού επαρχιακού γιατρού (που πέθανε λίγο πριν από το 1860), ο οποίος με είχε εντυπωσιάσει. Σε αυτόν τον ιδιόρρυθμο άνθρωπο συνοψιζόταν, στα μάτια μου, εκείνο το σύνολο αρχών που έλαβε κατόπιν το όνομα μηδενισμός» (Turgenev, 1992: 186· 1993: 277-78).
Όσο για τα αποτελέσματα που παρήγαγε η λογοτεχνική απεικόνιση του φαινομένου, είναι πάλι ο Τουργκένιεφ που μας προσφέρει την πιο αποτελεσματική εικονογράφηση:
Δεν θα επεκταθώ στην εντύπωση που προκάλεσε αυτό το διήγημα· θα πω μόνο ότι, όταν επέστρεψα στην Πετρούπολη, την ίδια ημέρα της περίφημης πυρκαγιάς στο Apraksinskij Dvor [τα κτίρια της μεγάλης αγοράς της πόλης], η λέξη «μηδενιστής» ήταν ήδη σε χιλιάδες στόματα, και η πρώτη φράση που άκουσα από τα χείλη του πρώτου γνωστού που συνάντησα κοντά στον Νέβα [την κεντρική αρτηρία της Πετρούπολης] ήταν: «Κοιτάξτε τι κάνουν οι μηδενιστές σας! Καίνε την Πετρούπολη!» (Turgenev, 1992: 187-88· 1993: 278-79).
Το μυθιστόρημα προκάλεσε, λοιπόν, έστω κι αν είχε γραφεί με σκοπό την καταδίκη και την αντίδραση, μια ερμηνεία του μηδενισμού πιο ριζοσπαστική από εκείνη του ίδιου του συγγραφέα — όπως αφήνει να διαφανεί η εύστοχη παρατήρηση μιας αναγνώστριας που ο Τουργκένιεφ παραθέτει και η οποία μάλλον αποδίδει την αλήθεια:
«Ούτε πατέρες ούτε γιοι», μου είπε μια πνευματώδης κυρία, αφού διάβασε το βιβλίο μου. «Να ο αληθινός τίτλος του διηγήματός σας· και εσείς ο ίδιος είστε μηδενιστής» (Turgenev, 1992: 195· 1993: 283).
Ο σκοπός που αυτοί οι παρατηρητές, περισσότερο ή λιγότερο συνειδητά, επεδίωκαν — και που όξυνε ιδιαίτερα την ευαισθησία τους απέναντι στο φαινόμενο του μηδενισμού — ήταν να αναχαιτίσουν το κίνημα ιδεών που δηλωνόταν με αυτόν τον όρο και συνεπώς να σταματήσουν τις κοινωνικές αναστατώσεις που αυτό είχε προκαλέσει.
«Τη λέξη που δημιούργησα, "μηδενιστής", την χρησιμοποίησαν τότε πολλοί άλλοι, οι οποίοι δεν περίμεναν παρά την ευκαιρία, το πρόσχημα για να ανακόψουν το κίνημα που παρέσερνε τη ρωσική κοινωνία. Όχι με την έννοια μομφής, όχι με σκοπό την ταπείνωση χρησιμοποίησα εγώ αυτήν τη λέξη, αλλά ως ακριβή και σαφή έκφραση ενός πραγματικού, ιστορικού γεγονότος· εκείνη όμως μεταβλήθηκε σε όργανο καταγγελίας, σε αμετάκλητη καταδίκη, σχεδόν σε στίγμα ατιμίας» (Turgenev, 1992: 198· 1993: 284-85).
Μόλις δημιουργήθηκε, λοιπόν, ο όρος «μηδενιστής» ξέφυγε από τα χέρια του δηλωμένου εφευρέτη του και εξαπλώθηκε ως κατηγορία κοινωνικής κριτικής. Αλλά πώς είχε οριστεί ο όρος «μηδενιστής» στο Πατέρες και γιοι; Αξίζει να ξαναδιαβάσουμε το ακριβές σημείο του μυθιστορήματος όπου ο Τουργκένιεφ τον εισάγει και αποσαφηνίζει την έννοιά του.
«Ένας μηδενιστής», είπε ο Νικολάι Πετρόβιτς. «Προέρχεται από τα λατινικά nihil, που σημαίνει τίποτα, όσο μπορώ να κρίνω· άρα αυτή η λέξη δηλώνει έναν άνθρωπο ο οποίος… ο οποίος δεν παραδέχεται τίποτα;»
«Πες καλύτερα: ο οποίος δεν σέβεται τίποτα», απάντησε ο Πάβελ Πετρόβιτς…
«Ο οποίος θεωρεί τα πάντα από κριτική σκοπιά», παρατήρησε ο Αρκάντι.
«Και δεν είναι το ίδιο;» ρώτησε ο Πάβελ Πετρόβιτς.
«Όχι, δεν είναι το ίδιο. Ο μηδενιστής είναι ένας άνθρωπος που δεν υποκλίνεται σε καμία αυθεντία, που δεν πιστεύει σε καμία αρχή, όσο περιβεβλημένη κι αν είναι με σεβασμό».
«Και σου φαίνεται καλό αυτό;» τον διέκοψε ο Πάβελ Πετρόβιτς.
«Ανάλογα με ποιον, θείε. Για κάποιους προκύπτει καλό, και για κάποιους άλλους μεγάλο κακό».
«Α, έτσι; Ε, λοιπόν, βλέπω ότι δεν είναι υπόθεση που μας αφορά. Εμείς είμαστε άνθρωποι του παλιού αιώνα, εμείς θεωρούμε ότι χωρίς prensip (ο Πάβελ Πετρόβιτς πρόφερε αυτή τη λέξη γλυκά, κατά τον γαλλικό τρόπο· ο Αρκάντι, αντίθετα, πρόφερε "principii", παρατείνοντας την τελική συλλαβή) — χωρίς prensip, αποδεκτές, όπως λες, δογματικά — δεν μπορεί κανείς να κάνει ούτε βήμα, ούτε αναπνοή να πάρει… Πώς ονομάζεστε;»
«Μηδενιστές», είπε καθαρά ο Αρκάντι.
«Ναι, παλαιότερα υπήρχαν οι εγελιανοί, τώρα υπάρχουν οι μηδενιστές. Θα δούμε πώς θα τα καταφέρετε να υπάρξετε στο κενό, στον χώρο χωρίς αέρα…»
(Turgenev, 1991: 809-10).
Σε αυτές τις λίγες ατάκες συμπυκνώνεται η ένταση που ζωντανεύει την αφήγηση του Τουργκένιεφ και που γεννά τη ρήξη ανάμεσα στην παλιά και στη νέα κοσμοθεωρία: εκείνη των πατέρων, αγκιστρωμένη στις αρχαίες αρχές, και εκείνη των γιων, που δεν είναι πια ικανή να καλλιεργήσει πίστη. Δεν είναι βέβαιο ότι ο ορισμός του Τουργκένιεφ αποτύπωνε πραγματικά την ουσία του φαινομένου. Πιθανότατα, όπως δείχνουν οι πολλές διαμαρτυρίες και διορθώσεις που προκάλεσε, η νέα γενιά των γιων μόνο αδιάφορη προς τις αρχές δεν ήταν. Μόνο που εκείνες οι αρχές ήταν πια διαφορετικές: ήταν οι αρχές της νέας θετικιστικής και υλιστικής αντίληψης του κόσμου.
Όπως κι αν έχουν τα πράγματα, στην πράξη ο ορισμός του Τουργκένιεφ αποδείχθηκε αποτελεσματικός στο να συλλάβει μια τάση που βρισκόταν σε εξέλιξη στον πολιτισμό και την κοινωνία της Ρωσίας της εποχής.
Εξάλλου, ο όρος μηδενισμός είχε ήδη χρησιμοποιηθεί νωρίτερα, τόσο αλλού όσο και μέσα στη Ρωσία. Για παράδειγμα, ήδη το 1829 ο ρομαντικός κριτικός N.I. Nadeždin, σε ένα άρθρο με τίτλο Η σύναξη των μηδενιστών (Somnišče nigilistov), είχε χαρακτηρίσει μηδενιστές εκείνους που τίποτε δεν γνωρίζουν και τίποτε δεν καταλαβαίνουν. Επίσης, ο M.N. Katkov είχε χρησιμοποιήσει το επίθετο «μηδενιστές» για να επικρίνει τους συνεργάτες του περιοδικού Ο Σύγχρονος, ως ανθρώπους που δεν πιστεύουν σε τίποτε.
Όπως κι αν έχει, στον Τουργκένιεφ πρέπει να αναγνωριστεί — αν όχι η πατρότητα, τουλάχιστον η αξία ότι έκανε τον όρο δημοφιλή.
Τέλος Κεφαλαίου
Του Franco Volpi, εκδόσεις Editori Laterza, 1996
Κεφάλαιο δεύτερο.
Τουργκένιεφ και η υποτιθέμενη πατρότητα
Για να διορθώσει ένα ελάττωμα, ο άνθρωπος προτιμά αντί της αντίθετης αρετής το συμμετρικό ελάττωμα.
Το πρώτο πράγμα που πρέπει να εξακριβωθεί σε μια ιστορική ανασυγκρότηση του μηδενισμού είναι η καταγωγή του. Είναι κοινώς αποδεκτή άποψη ότι οι δύο θεμελιωτές και μεγάλοι θεωρητικοί του μηδενισμού υπήρξαν ο Ντοστογιέφσκι και ο Νίτσε. Σ’ αυτούς αποδίδονται αντιστοίχως το λογοτεχνικό και το πιο καθαρά φιλοσοφικό ρεύμα του κινήματος. Ο όρος, ωστόσο, είχε ήδη επινοηθεί πριν από αυτούς.
Αλλά πότε και από ποιον;
Την πατρότητα του όρου διεκδίκησε πρώτος ο Τουργκένιεφ. Στην πραγματικότητα, με βάση λεξικογραφικές έρευνες, σήμερα γνωρίζουμε ότι πρόκειται περισσότερο για πατρότητα υποτιθέμενη παρά πραγματική. Ας δούμε, όμως, πρώτα τι δηλώνει ο ίδιος.
Σε μια αυτοβιογραφική αναδρομή, ο Τουργκένιεφ υποστηρίζει ότι αυτός, στο μυθιστόρημα Πατέρες και γιοι (Otcy i deti, 1862), επινόησε τον όρο «μηδενιστής». Με αυτήν την ονομασία προσδιορίζει πράγματι τον τρόπο σκέψης του πρωταγωνιστή του μυθιστορήματος, Μπαζάροφ, και μάλιστα λέει ότι θέλησε να δώσει σάρκα και οστά, με αυτόν τον χαρακτήρα, σε έναν τύπο ανθρώπου και στάσης, θεωρητικής και πρακτικής, που άρχιζε να επιβάλλεται στην ιστορική πραγματικότητα της εποχής του.
Κεντρικό θέμα του μυθιστορήματος — του οποίου τα γεγονότα διαδραματίζονται στη Ρωσία του 1859, δηλαδή δύο χρόνια πριν από την κατάργηση της δουλοπαροικίας και την απελευθέρωση των χωρικών — είναι η σύγκρουση ανάμεσα στη γενιά των πατέρων, που εμπνέεται από τα παραδοσιακά ουμανιστικά ιδανικά, και τη γενιά των γιων, που είναι επαναστατημένη, υλιστική, απομυθοποιημένη και απαλλαγμένη από αυταπάτες.
Ο Μπαζάροφ, που ανήκει στη δεύτερη, είναι ένας νεαρός γιατρός που επισκέπτεται έναν φίλο του, ο οποίος τον υποδέχεται στο κτήμα του παρουσία του πατέρα και του θείου του. Ο Μπαζάροφ εκφράζει πρώτα την αποδοκιμασία και έπειτα την καταδίκη του για τον άεργο τρόπο ζωής τους, αδιάφορο και κωφό απέναντι σε όσα συνέβαιναν τότε στην κοινωνία. Οι αριστοκράτες αναρωτιούνται αν ο Μπαζάροφ δεν είναι ένας επικίνδυνος «αρνητής» των υπαρχόντων αξιών και της κοινωνικής τάξης, ένας «μηδενιστής». Και ο Μπαζάροφ αποδέχεται με ευχαρίστηση αυτό το προσωνύμιο: δηλώνει ότι πράγματι θέλει να αρνηθεί την παγιωμένη τάξη και μαζί της τις αρχές και τις αξίες της παλιάς γενιάς, η οποία ζει μέσα σε μια πλούσια αδιαφορία για όσα συμβαίνουν στον λαό.
Το να είναι κανείς μηδενιστής σημαίνει, ωστόσο, γι’ αυτόν όχι μόνο να καταστρέφει το παλιό, αλλά και να αφοσιώνεται στην κοινωνική αποστολή που έχει επιλέξει, αυτήν του γιατρού (θα πεθάνει από μόλυνση που κόλλησε περιθάλποντας έναν άρρωστο). Ο Μπαζάροφ είναι — όπως τον ορίζει ο Τουργκένιεφ — ο «νέος άνθρωπος», ο «ήρωας της εποχής μας», που πέρασε από τη σκληρή σχολή της εργασίας και της θυσίας, προορισμένος να αντικαταστήσει την κουρασμένη και άτολμη αριστοκρατία. Ξέρει ότι πρέπει να αρνηθεί, ξέρει ότι για να προχωρήσει πρέπει να ποδοπατήσει τις παραδοσιακές πίστεις και αξίες, αλλά συνεχίζει αταλάντευτος χωρίς να νοιάζεται ιδιαίτερα για τις στάχτες και τις καταστροφές που αφήνει πίσω του. «Μηδενιστής» είναι, λοιπόν, το προσωνύμιο που του ταιριάζει.
Στο πέμπτο και τελευταίο κεφάλαιο των Λογοτεχνικών και βιογραφικών απομνημονευμάτων του, ο Τουργκένιεφ εξηγεί την επιλογή του:
«Ως αφετηρία για τη βασική μορφή, τον Μπαζάροφ, είχα πάρει την προσωπικότητα ενός νεαρού επαρχιακού γιατρού (που πέθανε λίγο πριν από το 1860), ο οποίος με είχε εντυπωσιάσει. Σε αυτόν τον ιδιόρρυθμο άνθρωπο συνοψιζόταν, στα μάτια μου, εκείνο το σύνολο αρχών που έλαβε κατόπιν το όνομα μηδενισμός» (Turgenev, 1992: 186· 1993: 277-78).
Όσο για τα αποτελέσματα που παρήγαγε η λογοτεχνική απεικόνιση του φαινομένου, είναι πάλι ο Τουργκένιεφ που μας προσφέρει την πιο αποτελεσματική εικονογράφηση:
Δεν θα επεκταθώ στην εντύπωση που προκάλεσε αυτό το διήγημα· θα πω μόνο ότι, όταν επέστρεψα στην Πετρούπολη, την ίδια ημέρα της περίφημης πυρκαγιάς στο Apraksinskij Dvor [τα κτίρια της μεγάλης αγοράς της πόλης], η λέξη «μηδενιστής» ήταν ήδη σε χιλιάδες στόματα, και η πρώτη φράση που άκουσα από τα χείλη του πρώτου γνωστού που συνάντησα κοντά στον Νέβα [την κεντρική αρτηρία της Πετρούπολης] ήταν: «Κοιτάξτε τι κάνουν οι μηδενιστές σας! Καίνε την Πετρούπολη!» (Turgenev, 1992: 187-88· 1993: 278-79).
Το μυθιστόρημα προκάλεσε, λοιπόν, έστω κι αν είχε γραφεί με σκοπό την καταδίκη και την αντίδραση, μια ερμηνεία του μηδενισμού πιο ριζοσπαστική από εκείνη του ίδιου του συγγραφέα — όπως αφήνει να διαφανεί η εύστοχη παρατήρηση μιας αναγνώστριας που ο Τουργκένιεφ παραθέτει και η οποία μάλλον αποδίδει την αλήθεια:
«Ούτε πατέρες ούτε γιοι», μου είπε μια πνευματώδης κυρία, αφού διάβασε το βιβλίο μου. «Να ο αληθινός τίτλος του διηγήματός σας· και εσείς ο ίδιος είστε μηδενιστής» (Turgenev, 1992: 195· 1993: 283).
Ο σκοπός που αυτοί οι παρατηρητές, περισσότερο ή λιγότερο συνειδητά, επεδίωκαν — και που όξυνε ιδιαίτερα την ευαισθησία τους απέναντι στο φαινόμενο του μηδενισμού — ήταν να αναχαιτίσουν το κίνημα ιδεών που δηλωνόταν με αυτόν τον όρο και συνεπώς να σταματήσουν τις κοινωνικές αναστατώσεις που αυτό είχε προκαλέσει.
«Τη λέξη που δημιούργησα, "μηδενιστής", την χρησιμοποίησαν τότε πολλοί άλλοι, οι οποίοι δεν περίμεναν παρά την ευκαιρία, το πρόσχημα για να ανακόψουν το κίνημα που παρέσερνε τη ρωσική κοινωνία. Όχι με την έννοια μομφής, όχι με σκοπό την ταπείνωση χρησιμοποίησα εγώ αυτήν τη λέξη, αλλά ως ακριβή και σαφή έκφραση ενός πραγματικού, ιστορικού γεγονότος· εκείνη όμως μεταβλήθηκε σε όργανο καταγγελίας, σε αμετάκλητη καταδίκη, σχεδόν σε στίγμα ατιμίας» (Turgenev, 1992: 198· 1993: 284-85).
Μόλις δημιουργήθηκε, λοιπόν, ο όρος «μηδενιστής» ξέφυγε από τα χέρια του δηλωμένου εφευρέτη του και εξαπλώθηκε ως κατηγορία κοινωνικής κριτικής. Αλλά πώς είχε οριστεί ο όρος «μηδενιστής» στο Πατέρες και γιοι; Αξίζει να ξαναδιαβάσουμε το ακριβές σημείο του μυθιστορήματος όπου ο Τουργκένιεφ τον εισάγει και αποσαφηνίζει την έννοιά του.
«Ένας μηδενιστής», είπε ο Νικολάι Πετρόβιτς. «Προέρχεται από τα λατινικά nihil, που σημαίνει τίποτα, όσο μπορώ να κρίνω· άρα αυτή η λέξη δηλώνει έναν άνθρωπο ο οποίος… ο οποίος δεν παραδέχεται τίποτα;»
«Πες καλύτερα: ο οποίος δεν σέβεται τίποτα», απάντησε ο Πάβελ Πετρόβιτς…
«Ο οποίος θεωρεί τα πάντα από κριτική σκοπιά», παρατήρησε ο Αρκάντι.
«Και δεν είναι το ίδιο;» ρώτησε ο Πάβελ Πετρόβιτς.
«Όχι, δεν είναι το ίδιο. Ο μηδενιστής είναι ένας άνθρωπος που δεν υποκλίνεται σε καμία αυθεντία, που δεν πιστεύει σε καμία αρχή, όσο περιβεβλημένη κι αν είναι με σεβασμό».
«Και σου φαίνεται καλό αυτό;» τον διέκοψε ο Πάβελ Πετρόβιτς.
«Ανάλογα με ποιον, θείε. Για κάποιους προκύπτει καλό, και για κάποιους άλλους μεγάλο κακό».
«Α, έτσι; Ε, λοιπόν, βλέπω ότι δεν είναι υπόθεση που μας αφορά. Εμείς είμαστε άνθρωποι του παλιού αιώνα, εμείς θεωρούμε ότι χωρίς prensip (ο Πάβελ Πετρόβιτς πρόφερε αυτή τη λέξη γλυκά, κατά τον γαλλικό τρόπο· ο Αρκάντι, αντίθετα, πρόφερε "principii", παρατείνοντας την τελική συλλαβή) — χωρίς prensip, αποδεκτές, όπως λες, δογματικά — δεν μπορεί κανείς να κάνει ούτε βήμα, ούτε αναπνοή να πάρει… Πώς ονομάζεστε;»
«Μηδενιστές», είπε καθαρά ο Αρκάντι.
«Ναι, παλαιότερα υπήρχαν οι εγελιανοί, τώρα υπάρχουν οι μηδενιστές. Θα δούμε πώς θα τα καταφέρετε να υπάρξετε στο κενό, στον χώρο χωρίς αέρα…»
(Turgenev, 1991: 809-10).
Σε αυτές τις λίγες ατάκες συμπυκνώνεται η ένταση που ζωντανεύει την αφήγηση του Τουργκένιεφ και που γεννά τη ρήξη ανάμεσα στην παλιά και στη νέα κοσμοθεωρία: εκείνη των πατέρων, αγκιστρωμένη στις αρχαίες αρχές, και εκείνη των γιων, που δεν είναι πια ικανή να καλλιεργήσει πίστη. Δεν είναι βέβαιο ότι ο ορισμός του Τουργκένιεφ αποτύπωνε πραγματικά την ουσία του φαινομένου. Πιθανότατα, όπως δείχνουν οι πολλές διαμαρτυρίες και διορθώσεις που προκάλεσε, η νέα γενιά των γιων μόνο αδιάφορη προς τις αρχές δεν ήταν. Μόνο που εκείνες οι αρχές ήταν πια διαφορετικές: ήταν οι αρχές της νέας θετικιστικής και υλιστικής αντίληψης του κόσμου.
Όπως κι αν έχουν τα πράγματα, στην πράξη ο ορισμός του Τουργκένιεφ αποδείχθηκε αποτελεσματικός στο να συλλάβει μια τάση που βρισκόταν σε εξέλιξη στον πολιτισμό και την κοινωνία της Ρωσίας της εποχής.
Εξάλλου, ο όρος μηδενισμός είχε ήδη χρησιμοποιηθεί νωρίτερα, τόσο αλλού όσο και μέσα στη Ρωσία. Για παράδειγμα, ήδη το 1829 ο ρομαντικός κριτικός N.I. Nadeždin, σε ένα άρθρο με τίτλο Η σύναξη των μηδενιστών (Somnišče nigilistov), είχε χαρακτηρίσει μηδενιστές εκείνους που τίποτε δεν γνωρίζουν και τίποτε δεν καταλαβαίνουν. Επίσης, ο M.N. Katkov είχε χρησιμοποιήσει το επίθετο «μηδενιστές» για να επικρίνει τους συνεργάτες του περιοδικού Ο Σύγχρονος, ως ανθρώπους που δεν πιστεύουν σε τίποτε.
Όπως κι αν έχει, στον Τουργκένιεφ πρέπει να αναγνωριστεί — αν όχι η πατρότητα, τουλάχιστον η αξία ότι έκανε τον όρο δημοφιλή.
Τέλος Κεφαλαίου
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου