ΤΑ ΣΧΟΛΙΑ Στον Μύθο της Ψυχής και του Έρωτα(6)

Συνέχεια από : ΣΑΒΒΑΤΟ, 19 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 2011
E R I C H  N E U M A Ν N
Η ΨΥΧΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΘΗΛΥΚΟΥ

Επιφανειακά ο τρίτος άθλος φαίνεται άσχετος με αυτό το πλαίσιο. Η Αφροδίτη στέλνει την Ψυχή να γεμίση ένα κρυστάλλινο δοχείο με το νερό της πηγής που τρέφει την Στύγα και τον Κωκυτό, τους ποταμούς του Κάτω Κόσμου. Η επιχείρηση μοιάζει τελείως ανέλπιδη. Η πηγή ξεκινάει από τον υψηλότερο βράχο ενός τεράστιου βουνού· φρουρείται από αιώνια, ακοίμητα φίδια, και η Ψυχή αποθαρρύνεται ακόμη περισσότερο από το ίδιο το ρεύμα, που της μουρμουρίζει: «Ε! Πρόσεχε!». Εδώ ο από μηχανής θεός είναι ο αετός του Δία, που είχε αρπάξει τον Γανυμήδη και που, ενθυμούμενος την βοήθεια που του είχε δώσει ο Έρωτας σε αυτήν την περίπτωση, έρχεται σε βοήθεια της Ψυχής.

Ο άθλος είναι μια παραλλαγή της αναζήτησης του νερού της ζωής, της πολύτιμης ουσίας που είναι δύσκολο να αποκτηθή. Δεν αναφέρεται πουθενά τί ιδιότητες έχει το νερό της πηγής μας, ούτε κάν γίνεται υπαινιγμός ότι πρόκειται για κάποιο ιδιαίτερο είδος νερού. Επομένως μπορούμε να υποθέσουμε ότι το μυστικό δεν βρίσκεται στην ποιότητα του νερού, αλλά στην ιδιαίτερη δυσκολία απόκτησής του. Το κύριο χαρακτηριστικό αυτής της πηγής είναι ότι ενώνει το επάνω και το κάτω· είναι το ουροβορικό κυκλικό ρεύμα που τρέφει τα βάθη του Κάτω Κόσμου, και ανεβαίνει πάλι προς τα επάνω για να ξεπεταχθή από τον υψηλότερο βράχο του «τεράστιου βουνού». Το πρόβλημα είναι να συγκεντρωθή σε ένα δοχείο το νερό αυτής της πηγής, που συμβολίζει το ρεύμα της ζωτικής ενέργειας, έναν Ωκεανό ή έναν … σε μειωμένη μυθική κλίμακα. Η Αφροδίτη θεωρεί το έργο ανέλπιδο, επειδή κατά τη γνώμη της το νερό της ζωής δεν είναι δυνατόν να πιασθή, είναι αιώνια κίνηση, αιώνια αλλαγή, δημιουργία, γέννηση και θάνατος. Η ουσιαστική ιδιότητα αυτού του νερού είναι ακριβώς ότι δεν μπορεί να αιχμαλωτισθή. Η ψυχή λοιπόν, σαν ένα θηλυκό δοχείο, διατάζεται να χωρέση το νερό, να δώση μορφή και ακινησία σε αυτό που είναι άμορφο και ρευστό· σαν δοχείο εξατομίκευσης, σαν υδρία μαντάλα, καλείται να ξεχωρίση μια σχηματοποιημένη ενότητα από την ρέουσα ενέργεια της ζωής, να δώση μορφή στην ζωή.

Εδώ γίνεται φανερό ότι, εκτός από το γενικό του νόημα της απεριόριστης ενέργειας του ασυνείδητου, το ρευστό της ζωής έχει έναν ιδιαίτερο συμβολισμό σε σχέση με την ψυχή. Σαν ύλη που γεμίζει την υδρία-μαντάλα αυτό το ρεύμα είναι αρσενικό γονιμοποιό, όπως η αρχετυπική γονιμοποιός δύναμη αναρίθμητων ποταμών θεών σε όλον τον κόσμο. Σε σχέση με την θηλυκή ψυχή, είναι η κατακλυστική αρσενική-θεϊκή δύναμη αυτού που διεισδύει για να γονιμοποιήση, δηλαδή του πατρικου ουροβόρου. Το άλυτο πρόβλημα που η Αφροδίτη βάζει στην Ψυχή, και που η Ψυχή λύνει, είναι να περιβάλη αυτήν την δύναμη χωρίς να συντριβή απ’ αυτήν.

Για καλύτερη κατανόηση αυτού του θέματος, πρέπει να ερμηνεύσουμε τα διάφορα σύμβολα που εμφανίζονται μέσα στο κείμενο. Τί σημαίνει ότι ο αετός θα πρέπει να κάνη δυνατή την εκτέλεση αυτού του άθλου;. Γιατί ο αετός, αυτό το αρσενικό πνευματικό σύμβολο, που ανήκει στον Δία και στο βασίλειο του αέρα; Και γιατί, συγκεκριμένα, «ο αετός του Γανυμήδη», που μετέφερε τον διαλεχτό του Δία στον Όλυμπο; Εδώ πολλά μοτίβα φαίνεται να διαπλέκωνται, αλλά όλα συμβάλλουν στην διασάφηση της κατάστασης της Ψυχής στην διαμάχη της με την Αφροδίτη.

Κατ’ αρχήν, υπάρχει ένας προφανής παραλληλισμός ανάμεσα στον Γανυμήδη και την Ψυχή. Και οι δύο είναι ανθρώπινα πλάσματα που αγαπιούνται από τους θεούς, και οι δύο στο τέλος μεταφέρονται στον Όλυμπο σαν γήινοι-ουράνιοι σύντροφοι των θεϊκών τους αγαπημένων. Αυτός είναι ο πρώτος υπαινιγμός για την συμπάθεια του Δία για την Ψυχή, που αποφασίζει την τελική έκβαση της ιστορίας . Παίρνει το μέρος του γιου του, του Έρωτα, από την μια μεριά από αρσενική συμπάθεια, επειδή γνωρίζει και αυτός τί σημαίνει η αιχμαλωσία από τον Έρωτα, και από την άλλη σαν διαμαρτυρία ενάντια στην Μεγάλη θεά, που σαν Ήρα, προσπαθεί να περιορίση την ελευθερία του άνδρα της να ερωτεύεται, και σαν Αφροδίτη προσπαθεί να περιορίοση τον γιό της με τον ίδιο τρόπο.

Δεν είναι τυχαίο το ότι η ομοφυλοφιλική ερωτική σχέση του Δία και του Γανυμήδη έρχεται σε βοήθεια του Έρωτα και της Ψυχής. Αλλού (στο βιβλίο μου: «Καταγωγή και ιστορία του ανθρώπινου συνειδητού», σ.96 κ.ε.) δείξαμε ότι τα ομοφυλοφιλικά αρσενικά ζευγάρια ενεργούν σαν «αγωνιστές» στον πόλεμο της απελευθέρωσης από την κυριαρχία της Μεγάλης Μητέρας. Και εδώ ο Έρωτας πρέπει να απελευθερωθή από τη θέση του γιου-εραστή πριν μπορέση να μπη σε μιαν ελεύθερη και ανεξάρτητη σχέση με την Ψυχή.

Δεν είναι άσχετο με ό,τι έχει συμβεί πριν, το ότι η αρσενικά πνευματική πλευρά, που κεντρικό της σύμβολο είναι ο αετός, έρχεται σε βοήθεια της Ψυχής σε αυτόν τον τρίτο άθλο. Ο δεύτερος άθλος, σύμφωνα με την ερμηνεία μας ήταν τον «ημέρωμα» της εχθρικής αρσενικής αρχής στο ερωτικό δέσιμο αυτού που θα μπορούσε να είχε γίνει καταστρεπτικό με την μορφή του πατρικού ουροβόρου. Αυτή ακριβώς η συμφιλίωση με το αρσενικό δίνει στην Ψυχή την ικανότητα να έρθη σε επικοινωνία με τον αρσενικό πνευματικό κόσμο του αετού του Γανυμήδη. Στον πρώτο άθλο, οι ενστικτώδεις δυνάμεις της φύσης είχαν δράσει «ασυνείδητα», πράγματι, στην τακτοποίηση και στο ξεχώρισμα· στον δεύτερο άθλο, η Ψυχή κατάφερε να αποφύγη την συντριπτική επίθεση του αρσενικού πνεύματος, και να πάρη απ’ αυτό ό,τι είναι αναγκαίο και καρποφόρο γι’ αυτήν, δηλαδή τις τρίχες του χρυσού μαλλιού. Στον τρίτο άθλο, περνάει από ένα ακόμη στάδιο ανάπτυξης. Η πνευματική αρχή που την βοηθάει, ο αετός του αρσενικού πνεύματος, που βλέπει από ψηλά την λεία του και την αρπάζει, της δίνει την ικανότητα να χωρέση λίγο από το ζωντανό ρεύμα της ζωής και να του δώση μορφή. Ο αετός που κρατάει το δοχείο συμβολίζει με βαθύ τρόπο την ήδη ανδρόγυνη πνευματικότητα της Ψυχής, που την ίδια στιγμή «δέχεται» σαν γυναίκα, δηλαδή χωράει σαν ένα δοχείο και συλλαμβάνει, αλλά και συγχρόνως αντιλαμβάνεται και γνωρίζει όπως ένας άνδρας. Η κυκλική δύναμη αυτού του ρεύματος της ζωής, που βιώνεται από την θηλυκή ψυχή σαν αρσενικό- γονιμοποιό και συντριπτικό, ανήκει στο προ-μορφοποιητικό στάδιο, που ορίζουμε σαν πατρικό ουροβόρο. Η εκτυφλωτική, καταστρεπτική του λάμψη συμβολίζεται με τα κριάρια του ήλιου, ενώ η απεριόριστη, κατακλυστική ενέργειά του ενσαρκώνεται στο κυκλικό ρεύμα. Η αρσενική αρχή του αετού επιτρέπει στην Ψυχή να πάρη ένα μέρος του χωρίς να καταστραφή.

Στην μια περίπτωση, μια τούφα από μαλλί αποσπάται από την πληρότητα του φωτός· στην άλλη, μερικές σταγόνες νερού αφαιρούνται από την πληρότητα του ρεύματος. Και τα δυο σύμβολα, σε διαφορετικά επίπεδα, σημαίνουν ότι η Ψυχή μπορεί να δεχθή και να αφομοιώση το αρσενικό και να του δώση μορφή, χωρίς να καταστραφή από την συντριπτική δύναμη του θείου.

Επειδή η Ψυχή είναι γεννημένη από την γη, μπορεί να δεχθή και να δώση μορφή μόνο σε ένα μέρος του απείρου που βρίσκεται μέσα στις δυνατότητές της, αλλά αυτό ακριβώς είναι που της ταιριάζει και την κάνει ανθρώπινη. Αυτή η ικανότητα του μορφοποιητικού περιορισμού είναι η βάση της αρχής της εξατομίκευσης που υλοποιεί η Ψυχή. Ορίζοντας τον σωρό των ανακατωμένων σπόρων στον πρώτο άθλο, την καταστρεπτική αρσενική λαμπρότητα στον δεύτερο, και την γονιμοποιό ενέργεια στον τρίτο σαν πατρικό ουροβόρο, είχαμε κατά νου την συντριπτική θεϊκή δύναμη του αρσενικού. Αλλά, αν εξετασθούν από πιο κοντά, αυτές οι τρείς εκδηλώσεις μπορεί επίσης να λεχθή ότι είναι εκδηλώσεις του Έρωτα σαν δράκου-τέρατος. Γιατί η γονιμοποίηση, η εκτυφλωτική ακτινοβολία και η δυναμικότητα είναι τρία στάδια της ικανότητάς του, τρεις μορφές της πραγματικότητάς του.

Σ’ αυτό το πλαίσιο, η «εξαφάνιση του Έρωτα» παίρνει ένα νέο και μυστηριώδες νόημα. Φαινομενικά, ο Έρωτας εξαφανίζεται επειδή η ψυχή παράκουσε την εντολή του· στο επόμενο, βαθύτερο επίπεδο, επιστρέφει «στην μητέρα», γιατί αυτό συμβολίζεται από το κυπαρίσσι, δέντρο της Μεγάλης Μητέρας, στο οποίο κάθεται σαν ένα πουλί, και από την επιστροφή του στην αιχμαλωσία, στο παλάτι της Αφροδίτης. Αλλά στο πιο βαθύ επίπεδο πρέπει να κατανοήσουμε ότι ο Έρωτας εξαφανίζεται επειδή η Ψυχή με το λυχνάρι της δεν μπόρεσε να τον αναγνωρίση σαν αυτό που «πραγματικά» είναι. Στην συνέχεια φαίνεται ότι ο Έρωτας τής αποκαλύπτει την πραγματική του μορφή μόνον σταδιακά, στην πορεία της δικής της ανάπτυξης. Η εκδήλωσή του εξαρτάται από αυτήν, μεταμορφώνεται μαζί με την ψυχή και μέσω αυτής. Με κάθε έναν από τους άθλους, αυτή αντιλαμβάνεται - χωρίς να το γνωρίζει - μια νέα κατηγορία της πραγματικότητάς του.

Ο ι άθλοι που κάνει είναι γι’ αυτόν μια ευθύγραμμη αύξηση της αυτοσυνειδησίας της, αλλά επίσης και της συνείδησης που έχει του Έρωτα. Ακριβώς επειδή αυτό συμβαίνει σταδιακά, και επειδή η Ψυχή καταφέρνει να μην καταστραφή από την συντριπτική δύναμη του θείου που είναι επίσης ο Έρωτας, γίνεται με κάθε άθλο πιο σίγουρη και πιο ικανή μπροστά στην θεϊκή δύναμη και μορφή του Έρωτα.

Με την βοήθεια ακριβώς του αετού, του ασυνείδητου αρσενικού πνεύματος, η Ψυχή εκτελεί τον άθλο της εξατομίκευσης στον οποίον η Αφροδίτη ειρωνικά την είχε παρασύρει. Αυτό είναι το εκπληκτικό με την ανάπτυξη της Ψυχής: το ότι είναι μια ανάπτυξη π ρ ο ς την συνειδητότητα, που συνοδεύεται σε όλη της την πορεία α π ό την συνειδητότητα. Αλλά με αυτήν οι ασυνείδητες δυνάμεις παίζουν έναν πολύ πιο εμφανή ρόλο από ό,τι στην ανάπτυξη της αρσενικής συνειδητότητας· η ανεξάρτητη δραστηριότητα της Ψυχής σαν εγώ είναι λιγότερο ισχυρή από ό,τι οι αντίστοιχες δραστηριότητες την αρσενικών ηρώων, όπως για παράδειγμα του Ηρακλή ή του Περσέα. Αλλά η ανεξάρτητη δραστηριότητας της ασυνείδητης ολότητάς της, στην οποία υποτάσσεται, είναι εκπληκτικά δυναμική.

Είναι χαρακτηριστικό για τους «άθλους της Ψυχής» το ότι το στοιχείο της σχέσης, δηλαδή το στοιχείο του Έρωτα, όλο και περισσότερο συνοδεύεται από ένα αρσενικό πνευματικό στοιχείο, που στην αρχή είναι ασυνείδητο, αλλά σταδιακά αναπτύσσεται σε μια συνειδητή στάση.

Επειδή πρέπει να ερμηνεύσουμε τη δράση «με βάση το υποκείμενό της», πρέπει να εννοήσουμε τα βοηθητικά ζώα σαν δυνάμεις στο εσωτερικό της ψυχής. Αλλά η Ψυχή η ίδια είναι που ενεργεί, έστω και αν οι πράξεις της εκτελούνται από δυνάμεις που βρίσκονται μέσα της· παρόλο που, όπως λέγεται στην δημιουργική διαδικασία, όχι το εγώ αλλά εσωτερικές δυνάμεις δίνουν την δυναμικότητα, υπάρχει μια βάση στο να αποδίδουμε την πράξη στο υποκείμενο, μέσα στο οποίο ενεργούν αυτές οι δυνάμεις.

Η διαδικασία για εξατομίκευση της ψυχής είναι μια σχηματοποίηση μέχρι τότε αδιαμόρφωτων ουροβορικών δυνάμεων. Στην αρχή ζη κάτω από τα μάτια του Έρωτα-δράκοντα, σε τέλεια συνειδητότητα, στο στάδιο του έλους του Bachofen· εδώ ο ουροβορικός κύκλος λειτουργεί στο σκοτάδι, χωρίς να διασπάται από κάποια συνειδητότητα, χωρίς να διαταράσσεται και να ενοχλείται από κανέναν φωτισμό. Είναι η «ζωή» καθ’ εαυτή, μια ζωή ορμών στον σκοτεινό αισθησιακό παράδεισο του δράκοντα, ένας κύκλος που αρχίζει και τελειώνει στο σκοτάδι του ασυνειδήτου. Η πράξη της Ψυχής σπάζει τον κύκλο για πάντα. Γίνεται μια εισβολή από φως και συνειδητότητα· η ατομική σχέση και αγάπη παίρνουν τη θέση του ανώνυμου πάθους και του σκοτεινού εναγκαλισμού της απλής ορμής.

Εάν αναγνωρίσουμε την ανάπτυξη της Ψυχής σαν μια αρχετυπική διαδικασία, η κρυστάλλωση Ψυχή – Έρωτας γίνεται το αρχέτυπο της σχέσης ανάμεσα στον άνδρα και τη γυναίκα. Η φάση της καταβρόχθισής τους στον σκοτεινό παράδεισο του ασυνειδήτου αντιστοιχεί στην αρχική ουροβορική κατάσταση της ύπαρξης της ψυχής. Είναι η φάση της ψυχικής ταυτότητας, στην οποία όλα τα πράγματα είναι ενωμένα μαζί, συγκεχυμένα και αξεδιάλυτα μπερδεμένα (Σημ. Βλέπε στο βιβλίο μου: Καταγωγή και ιστορία του ανθρώπινου συνειδητού», σ.σ. 5 κ.ε.), όπως στο στάδιο της p a r t i c i p a t i o n m y s t i q u e (μυστικής συμμετοχής). Η ψυχική ζωή βρίσκεται σε μια φάση σκοτεινού, δηλαδή ασυνείδητου μείγματος, ασυνείδητης διέγερσης, εναγκαλισμού και γονιμοποίησης. Και ο συμβολισμός της Ψυχής που ενώνεται με τον Έρωτα στο σκοτάδι, ταιριάζει εξαιρετικά με αυτόν τον καθολικό συσχετισμό των περιεχομένων στο συλλογικό ασυνείδητο.

Η ενέργεια της Ψυχής, όπως είδαμε, φέρνει μαζί της μια νέα ψυχική κατάσταση. Η αγάπη και το μίσος, το φως και το σκοτάδι, το συνειδητό και το ασυνείδητο έρχονται σε σύγκρουση μεταξύ τους. Αυτή είναι η φάση του διαχωρισμού των αρχικών γονέων, στην οποία η αρχή της αντίθεσης έρχεται στο φως. Το φως της συνειδητότητας, με την αναλυτική και διαχωριστική δύναμή του, εισβάλλει στην προηγούμενη κατάσταση και μεταμορφώνει την ασυνείδητη ταυτότητα σε μια πολική σχέση αντιθέτων. Αλλά αυτή η αντίθεση έχει κρυσταλλωθή στο ασυνείδητο της Ψυχής πριν ακόμη από την πράξη της· στην πραγματικότητα, την οδήγησε σ’ αυτήν την ενέργεια.

Ο εναγκαλισμός του Έρωτα και της Ψυχής στο σκοτάδι αντιπροσωπεύει την στοιχειώδη αλλά ασυνείδητη έλξη μεταξύ των αντιθέτων, που απρόσωπα δίνει την ζωή, αλλά που δεν είναι ακόμη συνειδητή. Αλλά ο ερχομός του φωτός κάνει τον Έρωτα «ορατό», εκφράζει το φαινόμενο της ψυχικής αγάπης, δηλαδή κάθε ανθρώπινης αγάπης, σαν την ανθρώπινη και υψηλότερη μορφή του αρχέτυπου της σχέσης: ένας θεϊκός Έρωτας ενωμένος με μια θεϊκή ψυχή.

Η ατομική αγάπη της ψυχής για τον Έρωτα σαν αγάπη στο φως, δεν είναι μόνο ένα ουσιαστικό στοιχείο, είναι τ ο ουσιαστικό στοιχείο στην θηλυκή εξατομίκευση. Η θηλυκή εξατομίκευση και η πνευματική ανάπτυξη του θηλυκού – και σε αυτό ακριβώς βρίσκεται η βασική σημασία του μύθου – πάντοτε διενεργούνται μέσω της αγάπης. Μέσω του Έρωτα, μέσω της αγάπης της γι’ αυτόν, η Ψυχή αναπτύσσεται όχι μόνο ως προς αυτόν, αλλά και ως προς τον εαυτό της.

Ο νέος παράγοντας που αναδύεται μαζί με την ανεξαρτησία της αγάπης της Ψυχής, και τον οποίο η Αφροδίτη έχει θεωρήσει σαν κάτι αδύνατο, είναι ότι μια θηλυκή ύπαρξη θα μπορούσε να έχη «μια γενναία καρδιά, και σοφία πάνω από την σοφία των γυναικών». Η Αφροδίτη δεν αναγνωρίζει σε καμμιά γυναίκα την δυνατότητα να έχη αυτά τα αρσενικά χαρακτηριστικά. Αυτό που λέγεται για την ενέργεια της Ψυχής, να φέρη φως, ισχύει για την ίδια την Ψυχή. Με την Ψυχή «το θάρρος παραμέρισε την αδυναμία του φύλου της». Αλλά το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της ανάπτυξης της Ψυχής είναι ότι πετυχαίνει την αποστολή της όχι άμεσα αλλά έμμεσα, ότι εκτελεί τους άθλους της με την βοήθεια του αρσενικού, αλλά όχι, όχι σαν μια αρσενική ύπαρξη. Γιατί αν και είναι υποχρεωμένη να αναπτύξη την αρσενική πλευρά της φύσης της, παραμένει πιστή στην θηλυκότητά της. Αυτό φαίνεται ίσως πιο καθαρά στον τελευταίο άθλο που της επιβάλλει η Αφροδίτη.

(συνεχίζεται)

Aμέθυστος