Εγώ. Το παιχνίδι της ζωής (48)

Συνέχεια από Τριτη 7 Ιανουαρίου 2014

Death Dating β

Δημιουργική καταστροφή και η τέχνη των μηχανικών

Η επιθυμία των γιγάντων της βιομηχανίας, να αποφασίζουν οι ίδιοι για πόσο καιρό θα λειτουργεί κάποια κατασκευή, ήταν ένα τεχνικό αλλά και ψυχολογικό εγχείρημα. Είχαν χρησιμοποιήσει συνταγές, που εφαρμόζονται εν μέρει και σήμερα, και στις απλές κατασκευές αντιστοιχούν σε απλούς αλγόριθμους που αφορούν είτε το υλικό είτε την λειτουργικότητα. Σε μερικές περιπτώσεις αρκούσε η κατασκευή να λερώνεται γρήγορα και να μην έχει καλή εμφάνιση.

Σε πολύπλοκα προϊόντα, η τεχνική διαμόρφωνε τον πιο αδύναμο κρίκο, «the weakest tie», και με τον τρόπο αυτό επηρέαζε αρνητικά την λειτουργία ολόκληρης της κατασκευής. Από ψυχολογικής άποψης, η ημερομηνία θανάτου ήταν απλώς ένα μέσο, ώστε να παραχθεί υπεραφθονία μέσω παραγωγής περιττών πραγμάτων. Το μέτρο αυτό όμως που πήραν ήταν τόσο αποτελεσματικό, ώστε ένας βουλευτής του Κογκρέσου των ΗΠΑ να εκφράσει την λύπη του για τα εκατομμύρια των ανθρώπων, «τα οικιακά σκεύη των οποίων διαλύονται»²⁵⁸.

Μετά από την δημόσια συζήτηση, την οποία προκάλεσε κυρίως ο Vance Packard μετά το τέλος του β’ παγκοσμίου πολέμου, είχαν γίνει πιο προσεκτικοί με την προγραμματισμένη φθορά. Το χάλασμα ως αρχή είχε γίνει πια μια διαδικασία τριών επιπέδων, που την είχαν τελειοποιήσει μηχανικοί, διαφημιστές και σχεδιαστές. Όλος ο κλάδος μιλούσε ανοικτά, όσο σε καμιά περίπτωση αργότερα, για τις τρεις επιλογές: α) προγραμματισμένη φθορά λόγω ποιότητας, β) παλαίωση λόγω λειτουργίας, αφού οι νέες συσκευές είναι καλύτερες και γρηγορότερες, και τέλος γ): η «ψυχική φθορά», ένα προϊόν δεν είναι πια αντικείμενο πόθου, αλλά out of date, και για τον λόγο αυτό περιττό. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν όλες οι αλλαγές του σχεδιασμού και της μόδας, που πωλούνται ως αναγκαία, δια μέσου της διαφήμισης και των προτύπων. Ένας από τους πρώτους βιομηχανικούς σχεδιαστές, ο Harley Earl, είχε διατυπώσει την «σχεδιασμένη ή δυναμική φθορά», έτσι: «Η μεγάλη μας αποστολή είναι να επιταχύνουμε την φθορά. Το 1934 οι άνθρωποι κρατούσαν το αυτοκίνητο τους για 5 χρόνια. Το 1955 για δυο. Και αν καταφέρουμε να το έχουν μόνο για ένα χρόνο, τότε πετύχαμε την τέλεια τιμή.»²⁵⁹

Δεκαετίες πριν την εμφάνιση του κόσμου όπου όλα προβλέπονται από τον υπολογιστή, είχε οικοδομηθεί μια πολιτισμική μηχανή, η οποία λειτουργούσε αιτιοκρατικά, και δημιουργούσε αφθονία με το να γίνεται η ίδια περιττή. Παρήγαγε, τουλάχιστον στα μάτια των βιομηχάνων, μια υπολογισμένη αυτοκαταστροφή, αποτέλεσμα της μεγιστοποίησης του κέρδους, που δεν γνώριζε τυχαία γεγονότα, ούτε ορθό και λανθασμένο τρόπο ζωής και χρήσης, ούτε μοίρα. Είχε έρθει με την ορμή του προορισμού. Είχε μεταβάλλει τις κατηγορίες αξιοπιστία, εμπιστοσύνη και μακροπροθεσμία που ίσχυε για τα χειροπιαστά πράγματα. Είχε προκαλέσει αυτή την μεταβολή πολύ πριν, η από τα μέσα ενημέρωσης διαποτισμένη κοινωνία, η πολιτική και η New Economy είχαν επιβάλλει την ίδια μεταβολή για τα άυλα πράγματα.

Πολλά άρθρα εφημερίδων και επιστολές αναγνωστών της εποχής εκείνης, αποδεικνύουν πως ήταν ευρέως γνωστό, ότι ο κόσμος, στον οποίο θα εισέρχονταν ως καταναλωτές θα ήταν ένας κόσμος όπου η αξιοπιστία έχει καταργηθεί.

Πολυκαταστήματα και επιχειρήσεις είχαν πάψει ξαφνικά νά δίνουν «δια βίου εγγυήσεις» για τα προϊόντα τους - την στιγμή που η «δια βίου εγγύηση» ήταν, πριν από την εμφάνιση της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, διαφημιστικό μήνυμα ζωτικής σημασίας για τα προϊόντα μαζικής παραγωγής. Λιγότερο από δέκα χρόνια πριν την κατάρρευση, όταν δεν υπήρχαν καν θεωρητικές ενδείξεις περί αυτής, ο Henry Ford, ο πατέρας της μαζικής παραγωγής είχε δηλώσει:

«Δεν μπορούμε να φανταστούμε άλλο τρόπο για να εξυπηρετήσουμε τον πελάτη, παρά να του προσφέρουμε κάτι το οποίο μένει λειτουργικό για πάντα... Δεν μας αρέσει όταν χαλά ή παλαιώνει το αυτοκίνητο ενός αγοραστή. Θέλουμε εκείνος που αγοράζει κάποιο από τα αυτοκίνητα μας νά μην χρειαστεί ποτέ να αγοράσει ένα άλλο. Δεν κάνουμε ποτέ μια βελτίωση η οποία να κάνει ξεπερασμένο το προηγούμενο μοντέλο»260.

Η παλιά υπόσχεση περί «δια βίου εγγύησης» είχε πια καταργηθεί, όπως το περιγράφει με μεγάλη λεπτομέρεια ο Giles Slade, και αντικατασταθεί με μια άλλη υπόσχεση: «instant gratification», άμεση ικανοποίηση της επιθυμίας. Ήταν η τελειωτική μετάβαση του πράγματος μέσα στον εγκέφαλο, εκεί όπου χύνονται οι ορμόνες και δημιουργούνται οι εξαρτήσεις.

Προ πάντων όμως, δημιούργησαν με τον τρόπο αυτό ένα νέο, απλό και απλοποιητικό νόμο της ιστορίας, που έχει κατακτήσει τομείς της ανθρώπινης κοινωνίας (από τα χρηματιστήρια μέχρι της κοινωνικές ομάδες), που συνήθως αρνούνται πεισματικά τον νόμο του προκαθορισμού: η τεχνολογική πρόοδος θεμελιώνεται πάνω στον εαυτό της. Όποιος δεν συμβαδίζει χάνεται.

Ο δημοσιογράφος Eli Pariser, έχει υποδείξει στο βιβλίο του «The Filter Bubble», πως αυτή η προσποιητή μοιρολατρία αντικατοπτρίζεται και στην γραμματική, στην προτίμηση παθητικών παρά ενεργητικών μορφών στις προτάσεις, αφού «Οι τεχνολόγοι σπάνια λένε ότι κάτι θα μπορούσε ή θα έπρεπε να γίνει. Σύμφωνα με αυτούς κάτι συμβαίνει απλώς. Οι μηχανές αναζήτησης  θα γίνουν προσωπικές, δηλώνει στην παθητική μορφή η Marissa Mayer, αντιπρόεδρος της Google²⁶¹». Ο Pariser, που βάζει σε ένα σακί Google, Facebook και Amazon, έχει μια διαίσθηση, χωρίς δυστυχώς να σκάψει βαθύτερα, περί ενός θεμελιώδους προβλήματος: όλες αυτές οι εταιρίες, βαθιά στους κωδικούς τους, «έχουν μια κακή θεωρία περί προσωπικότητας»²⁶².

Σε ένα κόσμο, όπου ο καπιταλισμός της πληροφορίας εμπορεύεται με το εσωτερικό του κεφαλιού, δεν είναι πια το προϊόν που εκτίθεται στην «προγραμματισμένη παλαίωση», αλλά ο άνθρωπος. Για τον λόγο αυτό δεν μετρούν πια οι εμπειρίες του, τα πιστοποιητικά του και η φερεγγυότητα του. Για τον λόγο αυτό η «instant gratification» αντικαθιστά την δια βίου φερεγγυότητα. Για το ίδιο λόγο είναι η «ρευστότητα», η υγροποίηση δηλαδή των αριθμών, ταυτοτήτων, βιογραφιών και επαγγελμάτων, η απαίτηση της στιγμής.

Στο μέτρο που ο άνθρωπος λειτουργεί όπως τα αυτόματα, το «Death Dating» γίνεται η κεντρική αρχή (υποτιμημένη όμως) της κοινωνίας. Ένας 36-χρόνος συγγραφέας είχε διαισθανθεί πως έχουμε να κάνουμε όχι μόνο με την διαμόρφωση-χειραγώγηση των πραγμάτων, αλλά και του ανθρώπου. Λόγω της επίγνωσης του αυτής, μας έδωσε το κείμενο κλειδί της μοντέρνας  κοινωνίας. Το 1932, την χρονιά που εκδόθηκε το δοκίμιο του London  περί «προγραμματισμένης παλαίωσης», εμφανίστηκε το μυθιστόρημα του Aldous Huxley «Όμορφος νέος κόσμος», που σύμφωνα με τον Neil Postman περιγράφει τον κόσμο μας πολύ πιο ρεαλιστικά από το «1984» του Orwell²⁶³. Στο μυθιστόρημα αυτό, οι μηχανές χειραγώγησης ψυθιρίζουν στα αυτιά των ανθρώπων που βρίσκονται σε τρανς, ότι δεν πρέπει να επιδιορθώνουν, αλλά να πετάνε τα πράγματα (ending is better than mending). Μια κοινωνία, στην οποία όχι μόνο τα ρούχα και τα μηχανήματα, αλλά και οι άνθρωποι έχουν «ελαττώματα που προέκυψαν κατά την παραγωγή», θεωρεί ως αυτονόητον, πως μπορούν να εμφυτευτούν τεχνητά (δια του προγραμματισμού) χρονικά περιορισμένοι κύκλοι ζωής στις ανθρώπινες ικανότητες, ταλέντα, συναισθήματα, αλλά και στην πιστότητα. Στο έργο του Huxley αυτό επιτυγχάνεται με την αλλαγή της γενετικής πληροφορίας. Ευτυχώς δεν φτάσαμε ακόμα εκεί, αλλά  είμαστε κοντά. Στην δική μας περίπτωση, όπως θα δούμε αργότερα με μεγαλύτερη λεπτομέρεια, αναλύονται και αξιολογούνται ψηφιακές πληροφορίες, οι οποίες προβλέπουν για πόσο καιρό θα είναι έμπιστος κάποιος υπάλληλος, αν σε δέκα χρόνια θα είναι λειτουργικός για την θέση στην οποία διορίζεται σήμερα, ή αν θα καταστεί περιττός. Στον μηχανισμό της πορείας της ζωής (βιογραφίας, καριέρας), έχει ενσωματωθεί ένας διακόπτης, ο οποίος μπορεί να ανάψει ή να σβήσει τον άνθρωπο, χωρίς ο άνθρωπος να γνωρίζει καν τον λόγο.

Η «μεταστοιχείωση» είναι το διαρκές άνοιγμα και κλείσιμο του διακόπτη των ικανοτήτων και ιδιοτήτων, στην μεγάλη δεξαμενή γενετικού υλικού της κοινωνικής ζωής. Ένας από τους παγκοσμίως σημαντικότερους εμπόρους καριέρας, ο Reid Hoffman, ιδρυτής του Linkedin, διατυπώνει χωρίς συναισθηματισμούς περί τίνος πρόκειται: «Δεν υπάρχει μέσα σου ένας αληθινός ‘εαυτός’, τον οποίο μπορείς να ανακαλύψεις διά τής αυτοπαρατήρησης, και ο οποίος θα μπορούσε να σου δείξει την κατεύθυνση»264.

 Πρέπει να προσέξουμε πολύ, μην εκλάβουμε τέτοιες διατυπώσεις ως ιδιωτική φιλοσοφία επιτυχημένων επιχειρηματιών, που θέλουν να γράψουν και βιβλίο. Το αντίθετο: αυτές οι διατυπώσεις οδηγούν κατευθείαν στην καρδιά της νέας ιδεολογίας, εκεί όπου οι πολυεθνικές συσκευές παράγουν το Είναι του νέου ανθρώπου.

«Πράξη σημαίνει πράττω και δεν σημαίνει: σκέφτομαι περί της πράξης.» Αυτή είναι μια φυσική και όχι ψυχολογική κοσμοθεωρία. Αυτό θα έλεγαν οι υπολογιστές, εάν μπορούσαν να μιλήσουν περί ψυχής.

Ο φιλόσοφος R. G. Collingwood, επικροτούμενος από τους cyber-πρωταγωνιστές, διατύπωσε ως εξής το νόημα της νέας φυσικής: «Δεν είναι δυνατόν να διαχωριστεί κάποιο πράγμα από αυτό που το πράγμα αυτό πράττει». Η άρση αυτής της διάκρισης, σύμφωνα με τον Collingwood, είναι και άρση της διάκρισης πνεύματος και ύλης. Με τον τρόπο αυτό, το τι είναι ένας άνθρωπος, είναι αυτομάτως μια ηθική αξιολόγηση, η οποία προκύπτει μόνο από τις πράξεις του.

Συνεχίζεται 

Αμέθυστος

Σημειώσεις

258. Slade, Made to Break, σ. 89.

259. Slade, Made to Break, σ. 43.

260. Slade, Made to Break, σ. 32.

261. Eli Pariser, The Filter Bubble: What the Internet Is Hiding from You, σ. 98.

262. Eli Pariser, The Filter Bubble: What the Internet Is Hiding from You, σ. 121. Δες επίσης την κριτική του Evgeny Morozov στους New York Times, ‘Your Own Facts’.

263. Neil Postman, Amusing Ourselves to Death: Public Discourse in the Age of Show Business.

264. Reid Hoffman and Ben Casnocha, The Start-Up of You: Adapt to the Future, Invest in Yourself, and Transform Your Career, σ. 35.