ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΒΑΘΟΥΣ ΚΑΙ ΜΙΑ ΝΕΑ ΗΘΙΚΗ (7)
του ERICH NEUMANN
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ
Η ΠΑΛΙΑ ΗΘΙΚΗ (συνέχεια)
Για τον πρωτόγονο άνθρωπο – και ο άνθρωπος της μάζας σε κάθε έθνος αντιδρά, όπως ξέρουμε, σαν ένας πρωτόγονος – το κακό δεν μπορεί καθόλου να αναγνωρισθή σαν «το δικό του κακό», επειδή η συνείδηση είναι ακόμη πολύ ασθενικά ανεπτυγμένη για να μπορή να αντιμετωπίση την επακολουθούσα σύγκρουση. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο το κακό βιώνεται πάντα από τον άνθρωπο της μάζας σαν κάτι το ξένο, και τα θύματα της προβολής της σκιάς είναι επομένως, πάντα και παντού, οι ξένοι.
Μέσα σε ένα έθνος, οι ξένοι που προσφέρονται σαν αντικείμενα για αυτήν την προβολή είναι οι μειονότητες· εάν αυτές έχουν διαφορετικά φυλετικά ή εθνολογικά χαρακτηριστικά, ή, ακόμη καλύτερα, διαφορετικό χρώμα, η καταλληλότητά τους είναι ιδιαίτερα προφανής. Αυτό το ψυχολογικό πρόβλημα των μειονοτήτων συναντάται με θρησκευτικές, εθνικές ή φυλετικές και κοινωνικές παραλλαγές· είναι όμως το σύμπτωμα, σε κάθε περίπτωση, ενός σχίσματος στην δομή της συλλογικής ψυχής. Ο ρόλος του ξένου, που τον έπαιζαν παλιότερα οι αιχμάλωτοι πολέμου ή οι ναυαγοί ναυτικοί, παίζεται τώρα από τους Κινέζους, τους Νέγρους και τους Εβραίους. Η ίδια αρχή κατευθύνει την μεταχείριση των θρησκευτικών μειονοτήτων σε όλες τις θρησκείες· και ο φασίστας παίζει τον ίδιο ρόλο σε μια κομμουνιστική κοινωνία, που παίζει ο κομμουνιστής σε μια φασιστική κοινωνία.
Στην οικονομία της ψυχής, ο ρόλος του απόβλητου που παίζεται από τον ξένο έχει τεράστια σημασία σαν ένα αντικείμενο για την προβολή της σκιάς. Η σκιά – το μέρος εκείνο της προσωπικότητάς μας που είναι «ξένο» προς το εγώ, η ίδια μας η ασυνείδητη αντί-θεση, που τείνει να ανατρέψη την συνειδητή μας στάση και ασφάλεια – μπορεί να εξωτερικευθή και μετά να καταστραφή. Η πάλη εναντίον των αιρετικών, των πολιτικών αντιπάλων και των εχθρών του έθνους είναι στην πραγματικότητα η πάλη ενάντια στις δικές μας θρησκευτικές αμφιβολίες, στην ανασφάλεια της δικής μας πολιτικής θέσης, και την μονομέρεια της εθνικής μας οπτικής γωνίας.
Θα συνεχίση να είναι απαραίτητο για το σύνολο να απελευθερώνεται μέσω της χρησιμοποίησης της ψυχολογίας του αποδιοπομπαίου τράγου όσο υπάρχουν ασυνείδητα αισθήματα ενοχής που έρχονται στην επιφάνεια, σαν ένα διασπαστικό φαινόμενο, εξ αιτίας του σχηματισμού της σκιάς. Είναι ακριβώς η υποσυνείδητη αντίληψή μας ότι δεν είμαστε στην πραγματικότητα αρκετά καλοί για να ανταποκριθούμε στις ιδεώδεις αξίες που έχουμε θέσει μπροστά μας, που καταλήγει στον σχηματισμό της σκιάς· την ίδια στιγμή, όμως, αυτό οδηγεί σε ένα ασυνείδητο αίσθημα ενοχής και σε εσωτερική ανασφάλεια, μια και η σκιά διαλύει την μάταιη ψευδαίσθηση του εγώ ότι είναι ταυτόσημο με τις ιδεώδεις αξίες.
Από αυτό βγαίνει το συμπέρασμα ότι κάθε είδους κατάσταση, που υπολογίζουμε ότι θα μας εμπνεύση την εμπιστοσύνη πως στην πραγματικότητα η ζωή μας εναρμονίζεται με αυτές τις αξίες, θα αναζητηθή και θα χρησιμοποιηθή. Αλλά ο ποιο απλός τρόπος για να επιτύχουμε αυτόν τον σκοπό είναι να εξολοθρεύσουμε την σκιά με την μορφή του αποδιοπομπαίου.
Η δεύτερη κατηγορία ανθρώπων που παίζουν τον ρόλο των θυμάτων στην ψυχολογία του αποδιοπομπαίου, αποτελείται από τους «ηθικά κατώτερους» - δηλαδή, αυτούς του ανθρώπους που δεν κατορθώνουν να ζήσουν σύμφωνα με τις απόλυτες αξίες του συνόλου, και που είναι επίσης ανίκανοι να επιτύχουν την ηθική προσαρμογή με τον σχηματισμό μιας «φαινόμενης προσωπικότητας». Οι ηθικά κατώτεροι (στους οποίος περιλαμβάνονται οι ψυχοπαθείς και άλλα άτομα με παθολογικά και αταβιστικά χαρακτηριστικά, και στην ουσία όλοι εκείνοι που ανήκουν ψυχολογικά σε μια προγενέστερη περίοδο στην εξέλιξη του ανθρώπινου γένους) στιγματίζονται, τιμωρούνται και εκτελούνται από τον νόμο και τους υπηρέτες του. Αυτό τουλάχιστον συμβαίνει όταν δεν είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθή αυτή η τάξη των ανθρώπων από το σύνολο. Σε καιρό πολέμου, εξ άλλου, αυτή η τάξη γίνεται αντικείμενο έντονης εκμετάλλευσης.
Αυτή η τάξη, επίσης, χρησιμοποιείται όπως οι ξένοι και εξοντώνεται σαν ξένο σώμα, επειδή αυτός είναι ο πιο θεαματικό τρόπος για να γίνη αντιληπτή από το σύνολο η αλλοτριότητα και η διαφορά του από το κακό. Η επισημότητα με την οποία γίνεται η εξόντωση του κακού από το σύνολο προέρχεται από την αρχική συλλογική σημασία που είχε στην πραγματικότητα η θυσία του αποδιοπομπαίου στο πρωτόγονο επίπεδο. Οι αντιπρόσωποι της Εκκλησίας και της Πολιτείας παίρνουν μέρος στην εκτέλεση της δικαστικής απόφασης επάνω στα άτυχα θύματα της ψυχολογίας του αποδιοπομπαίου με την πληρέστερη υπερηφάνεια μιας «καλής συνείδησης»· και η ανακούφιση που νοιώθει και το άτομο και το σύνολο για την εξάλειψη του «κακού εκεί έξω» είναι χειροπιαστά σε κάθε περίπτωση.
Το ότι αυτές οι δύο κατηγορίες αποδιοπομπαίων θυμάτων μπορούν να εναλλάσσωνται – το ότι δεν είναι μόνο ο κακός άνθρωπος που αντιμετωπίζεται σαν ξένος, αλλά και ότι ο ξένος με την σειρά του αντιμετωπίζεται σαν κακός – είναι ένα από τα βασικά δεδομένα της ανθρώπινης ψυχολογίας. Είναι ένα «leitmotif» που μπορεί να ανιχνευθή χωρίς διακοπή, από την ψυχολογία των πρωτόγονων μέχρι την πολιτική απέναντι στους ξένους των σύγχρονων, ονομαζόμενων πολιτισμένων κρατών.
Υπάρχει ακόμη μια τρίτη κατηγορία ανθρώπων που επιλέγονται σαν θύματα από την ψυχολογία του αποδιοποπαίου – παρόλο που βρίσκονται στην οξύτερη δυνατή αντίθεση με την κατηγορία των ηθικά κατώτερων που μόλις περιγράψαμε. Η τρίτη κατηγορία των θυμάτων αποτελείται από προσωπικότητες που είναι στην πραγματικότητα ανώτερες – για παράδειγμα αρχηγούς και μεγαλοφυείς. Πολλά κοινωνικά έθιμα παριστάνουν την πρωτόγονη τάση να γίνεται μια τελετουργική, ιερατική θυσία της καλύτερης και πιο εξέχουσας προσωπικότητας, και να χρησιμοποιείται αυτή σαν αποδιοπομπαίος για τις αμαρτίες του συνόλου. Αυτός είναι πιθανόν ο συνεκτικός δεσμός ανάμεσα στα υπολείμματα τοτεμιστικών τελετών, που ο Freud τις παρερμήνευσε σαν «πατροκτονίες», στην τελετουργική θανάτωση του βασιλιά στις πρώιμες περιόδους της ανθρωπινής ιστορίας, και στο δόγμα για τον θυσιαστικό θάνατο του πάσχοντος θεού.
Υπάρχουν εδώ δύο αλληλοσυνδεόμενα μοτίβα. Η αντιπροσωπευτική ιδιότητα της εξέχουσας προσωπικότητας της δίνει επίσης την ικανότητα να χρησιμεύση σαν μια αντιπροσωπευτική θυσία για λογαριασμό του συνόλου ενώπιον των «Δυνάμεων». Την ίδια στιγμή, όμως, από την άποψη του συνόλου, η εξέχουσα προσωπικότητα θεωρείται για μια ακόμη φορά ένα ξένο στοιχείο. Αυτοί που κατέχουν περιθωριακές θέσεις – είτε είναι κατώτερες προσωπικότητες που βρίσκονται κάτω από το συλλογικό μέσο επίπεδο, ή ανώτερες προσωπικότητες που έχουν την τόλμη να υψωθούν πάνω από αυτό – θυσιάζονται από τις μάζες, που η βασική τους αδράνεια τις κάνει απρόθυμες να μετακινηθούν από την θέση τους στο κέντρο.
Κανονικά, η ιστορία των λεγόμενων πολιτισμένων εθνών χαρακτηρίζεται επίσης από την θυσία ορισμένων εξεχόντων ατόμων, παρ’ όλο που αυτά τα άτομα είναι στην ουσία οι μοχλοί συγκεντρωμένης δύναμης, με την δράση των οποίων η ιστορία η ίδια προχωρεί προς τα εμπρός. Ο Σωκράτης, ο Ιησούς και ο Γαλιλαίος ήταν εξ ίσου μέλη αυτής της ατέλειωτης σειράς. Όλα τα έθνη και όλες οι χρονικές περίοδοι έχουν συμβάλει σε αυτήν την θυσία των εξεχόντων, έστω και αν αυτή η τελετουργία δεν είναι σήμερα πια συνειδητή, αλλά ασυνείδητη – ένα μάλλον αμφίβολο δείγμα προόδου.
Εάν αυτή η αντίδραση είναι η εκδίκηση που παίρνει το σύνολο για τις αυστηρές και ουσιαστικά υπερβολικές απαιτήσεις που τίθενται μπροστά του από την εξέχουσα προσωπικότητα, είναι ένα ζήτημα που δεν μπορούμε να το εξετάσουμε εδώ. Είναι, πάντως, ουσιαστικό να καταλάβουμε ότι το ασυνείδητο σκιώδες στοιχείο, από το οποίο το σύνολο προσπαθεί να ελευθερωθή με την βοήθεια της ψυχολογίας του αποδιοπομπαίου, βρίσκει διέξοδο και πάλι στην σκληρότητα ακριβώς, η οποία συνοδεύει την θυσία του αποδιοπομπαίου – παρόλο που για το σύνολο αυτή η σχέση παραμένει ασυνείδητη. Συνεπής προς την βασική αρχή της ψυχολογίας του αποδιοπομπαίου, ο συνειδητός νους πιστεύει ότι ταυτίζεται με τις ανώτερες αξίες και διαπράττει τις πιο τρομερές φρικαλεότητες με την υπέρτατη αυτοπεποίθηση μιας «απόλυτα καθαρής συνείδησης». Όλοι οι πόλεμοι (και, ιδιαίτερα, οι θρησκευτικοί πόλεμοι) όλοι οι ταξικοί πόλεμοι και όλες οι κομματικές συγκρούσεις δίνουν παραδείγματα αυτής της συνύπαρξης ανάμεσα σε μια καλή συνείδηση στο συνειδητό νου, και σε μια εισβολή της σκιάς στο επίπεδο της πράξης,
Πρέπει εδώ να κάνουμε διάκριση ανάμεσα σε δύο κατηγορίες ανθρώπων – αυτούς που καταπιέζουν την πλευρά της σκιάς, που συνδυάζουν μια ασκητική και ηρωική στάση απέναντι στην ζωή με ένα συνειδητό αίσθημα ενοχής και με πόνο, και αυτούς που την απωθούν, στους οποίους και το αίσθημα της ενοχής και ο πόνος που προκαλείται παραμένουν ασυνείδητα.
Και στις δύο κατηγορίες βρίσκουμε, σαν συνέπεια της άρνησης του αρνητικού, μια ασυνείδητη ενίσχυση του αρνητικού στοιχείου, ως το σημείο του σαδισμού και μιας κτηνώδους επιθυμίας για καταστροφή. Η διαφορά ανάμεσά τους είναι απλώς η εξής: στην ασκητική κατηγορία, ο σαδισμός είναι πιο κοντά στην συνείδηση και παίρνει μια λογικοποιημένη και συστηματική μορφή, ενώ στην κατηγορία που απωθεί, δηλαδή στις μάζες, έχει το πιο άγριο συγκινησιακό στοιχείο και κατακλύζει την συνείδηση.
Ο Πουριτανισμός και η Ιερά Εξέταση, ο νομικιστικός Ιουδαϊσμός των Φαρισαίων και η στρατιωτική πειθαρχία του Πρωσικού πνεύματος, όλα υπόκεινται στον ίδιο ψυχολογικό νόμο. Η αυστηρότητα της ασκητικής στάσης αντισταθμίζεται από έναν επιθετικό σαδισμό, που βρίσκει διέξοδο στους θεσμούς οι οποίοι ελέγχονται από τους ασκητές – αρχηγούς.
Μια ομάδα, η οποία είναι ψυχολογικά διασπασμένη με το να ταυτίζεται συνειδητά με τις ηθικές αξίες, και συγχρόνως με το να μην έχει συνείδηση της σκιάς της, θα δείξη, πέρα από τα ασυνείδητα αισθήματα ενοχής, μια ψυχολογική αίσθηση ανασφάλειας, που είναι αντιστάθμισμα για την αυτοδικαιωτική συνειδητή της στάση. Στην απώθηση πρέπει να υπάρχει διαρκώς μια αμυντική στάση απέναντι σε μια επερχόμενη αντίληψη της σκιώδους πλευράς, δεδομένου ότι η συνειδητή ενίσχυση της σκιάς θα κάνη όλο και πιο δύσκολο για το εγώ και τον συνειδητό νου το να μην αποκτήση συνείδηση της ύπαρξής της σε κάποιο σημείο αυτής της διαδικασίας.
Το εσωτερικό σχίσμα που προκαλείται από αυτήν την αντίληψη της σκιάς θα οδηγήση τότε σε ένα ασυνείδητο αίσθημα κατωτερότητας, και σε αντιδράσεις εκείνου του είδους που ανακάλυψε ο Alfred Adler. Το αίσθημα της κατωτερότητας θα αντισταθμισθή με το παραπάνω από μια τάση υπερβάλλουσας αυτοδικαίωσης, και θα κορυφωθή με μια ενίσχυση της απώθησης. Η προβολή της σκιάς τώρα θα συστηματοποιηθή, και το τελικό αποτέλεσμα θα είναι οι παρανοϊκές αντιδράσεις ατόμων και εθνών, που οι ίδιες τους οι απωθημένες επιθετικές τάσεις επανεμφανίζονται με την μορφή του φόβου του διωγμού εκ μέρους άλλων ανθρώπων και του κόσμου γενικά. Σλόγκαν όπως η πολιτικής της περίσφιξης, η συνομωσία των Σοφών της Σιών, ο λευκός, μαύρος ή κίτρινος κίνδυνος, η προσπάθεια για παγκόσμια κυριαρχία του καπιταλισμού ή του μπολσεβικισμού, κλπ., και όλα τα παρανοϊκά συστήματα αυτού του είδους εξυπηρετούν μόνο έναν σκοπό – να απωθήσουν την οπισθοχώρηση σε προγενέστερα στάδια και την σκιώδη πλευρά των επινοητών τους.
Μέσα στα πλαίσια του συνόλου, αυτός ο τύπος της αυτοδικαίωσης βρήκε την έκφρασή του σε παραδοσιακές μεθόδους εκπαίδευσης και στην ποινική δικαιοσύνη. Και εδώ επίσης συναντάμε τον συμβιβασμό που γίνεται από την ψυχολογία του αποδιοπομπαίου, η οποία κάτω από την πρόφαση της ηθικής συμπεριφοράς επιτρέπει στην ίδια την σκιά της να βρη διέξοδο με την επιβολή τιμωριών, βασανισμών ή αποτρεπτικών μέτρων. Ένα φρικιαστικό φάσμα από τις λειτουργίες της αρχετυπικής σκιάς μας δίνεται, στην πραγματικότητα, σε διάφορες διαβαθμίσεις, με θεσμικές εκφράσεις της συλλογικής ηθικής όπως εκτελέσεις, καταδίκες σε καταναγκαστική εργασία, φυλακίσεις, επιτηρήσεις – ακόμη και στη σχολική και οικογενειακή ζωή. Με άλλα λόγια, ολόκληρη η νομοθεσία που βασίζεται στην τιμωρία, και όχι στην γνώση ότι το σύνολο το ίδιο είναι συμμέτοχο στην ενοχή κάθε παραβάτη, δεν είναι τίποτε άλλο από νόμος λιντσαρίσματος, με άλλη ονομασία.
Η θεσμική μορφή της ψυχολογίας του αποδιοπομπαίου χρησιμοποιείται από τους ιθύνοντες της παλιάς ηθικής (δηλαδή από τους αρχηγούς-ασκητές) αρχικά σαν ένα όργανο για την κουλτούρα και τον πολιτισμό· η συγκινησιακή της πλευρά, από την άλλη μεριά, παίζει έναν πολύ περισσότερο σημαντικό και πραγματικά καταστροφικό ρόλο στην ανθρώπινη ιστορία. Οι θεσμοί της ψυχολογίας του αποδιοπομπαίου δεν έχουν πια τον αρχικό οργιαστικό τους χαρακτήρα, που τους επέτρεπε σε παλιότερες εποχές να λυτρώνουν το συλλογικό στοιχείο από το πρόβλημα της σκιάς του με τέτοιες επινοήσεις όπως η διεξαγωγή μιας τελετουργικής εκτέλεσης παρουσία ολόκληρης της φυλής. Σε αυτές τις περιπτώσεις, υπάρχει μια επιτακτική και αυξημένη ανάγκη για το σύνολο να απελευθερωθή από τις επιθετικές ορμές που έχουν συσσωρευθή μέσα του με κάποια μορφή βίαιης και εκρηκτικής εκτόνωσης· με αυτόν τον τρόπο μπορεί να επιτευχθή τουλάχιστον κάποια προσωρινή ανακούφιση από την ένταση που προκαλείται από αυτές τις αποκλεισμένες ενέργειες. Οι επακόλουθες εκρήξεις, που έχουν τον χαρακτήρα μαζικών επιδημιών, κατευθύνουν την οργή τους επάνω στις αποδιοπομπαίες τάξεις μέσα στο σύνολο. Συγχρόνως, όμως, αυτό το βασικό φαινόμενο της ψυχολογίας του αποδιοπομπαίου που το περιγράψαμε σαν προβολή της σκιάς, παίζει επίσης έναν αποφασιστικό ρόλο στις διεθνείς διαμάχες ανάμεσα σε λαούς, που είναι γνωστές σαν πόλεμοι.
Κανένας πόλεμος δεν μπορεί να διεξαχθή, εάν ο εχθρός δεν μετατραπή σε φορέα μιας προβολής της σκιάς· και ο πόθος και η χαρά μιας πολεμικής σύγκρουσης, χωρίς τα οποία κανένα ανθρώπινο πλάσμα δεν θα οδηγούνταν στο να πάρη μέρος σε έναν πόλεμο, προέρχεται από την ικανοποίηση της ασυνείδητης σκιώδους πλευράς. Οι πόλεμοι πήγαιναν χέρι με χέρι με την παλιά ηθική, και η διεξαγωγή τους είναι η ορατή έκφραση της εισβολής της ασυνείδητης σκιώδους πλευρά τους συνόλου.
Βρίσκουμε την ίδια ψυχολογική κρυστάλλωση σε λειτουργία εδώ, όπως και στην περίπτωση του ατόμου. Κάθε έθνος που κατέχεται από την διόγκωση μιας καλής συνείδησης, «ξέρει» ότι είναι ταυτόσημο με τις υψηλότερες αξίες της ανθρωπότητας· στην πραγματικότητα, ταυτίζεται με αυτές τις αξίες και προσεύχεται με δίκαιη συνείδηση στον «Θεό του», σαν την ανόθευτη πεμπτουσία της φωτεινής πλευράς, η οποία είναι φυσικά υποχρεωμένη να του δώση την νίκη. Αλλά αυτή η διόγκωση εξ αιτίας της «καλής συνείδησης» δεν διαταράσσεται ούτε στο ελάχιστο από την εκτόνωση μιας κτηνώδους σκιάς. (Σημ.: Σήμερα, είναι αλήθεια, μπορούν ήδη να γίνουν ορατές ορισμένες διαφορές ανάμεσα στα έθνη· η ολοκληρωτική ζωώδης ασυνειδησία της απώθησης μπορεί στην πραγματικότητα να συνυπάρχη με ένα κάπως μεγαλύτερο βαθμό συνειδητότητας, η οποία αναγνωρίζει το αρνητικό στοιχείο στην καταστροφή σαν αρνητικό, και το δέχεται με ένα νέο είδος ηθικής υπευθυνότητας).
Αυτό το σχίσμα ανάμεσα στον κόσμο των ηθικών αξιών μέσα στην συνείδηση και σε έναν αντι-ηθικό, αρνητικό κόσμο των αξιών στο ασυνείδητο, ο οποίος πρέπει να καταπιεσθή ή να απωθηθή, γεννάει αισθήματα ενοχής στην ανθρώπινη ψυχή και συσσωρεύσεις μπλοκαρισμένης ενέργειας μέσα στο ασυνείδητο. Φυσικά, αυτές γίνονται εχθρικές απέναντι στην συνειδητή στάση, και όταν τελικά σπάσουν τα φράγματά τους, μπορούν να μετατρέψουν την πορεία της ανθρώπινης ιστορίας σε ένα χωρίς προηγούμενο όργιο καταστροφής.
Η παλιά ηθική πρέπει να θεωρηθή υπεύθυνη όχι μόνο για την άρνηση της σκιώδους πλευράς, αλλά επίσης και για την δημιουργία του συνακόλουθου σχίσματος, η θεραπεία του οποίου έχει τώρα καίρια σημασία για το μέλλον της ανθρωπότητας. Η περαιτέρω πρόοδος του ανθρώπινου γένους θα εξαρτηθή στην πραγματικότητα, όχι σε μικρό βαθμό, από το εάν θα αποδειχθή δυνατή η αποτροπή αυτής της αποσχιστικής διαδικασίας στην συλλογική ψυχή.
Συνεχίζεται
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου