Εγώ. Το παιχνίδι της ζωής (9)-επανάληψη

ΕΓΩ-Μέρος Πρώτο

Η βελτίωση της ζωής

Σενάριο (β)

«Ελπίζω να λειτουργήσει»-η κρίση ως ταινία

Λογική β

Ο κάθε άνθρωπος γίνεται manager του εγώ του

Ίσως το πιο ιδιοφυές αλλά και το πιο παρανοϊκό κεφάλι σε αυτό το παιχνίδι ήταν ο Αμερικανός μαθηματικός John Nash, τον οποίο γνώρισε ο κόσμος ως τον ήρωα της βραβευμένης με Όσκαρ δραματικής ταινίας «A beautiful Mind». Ήταν αυτός που με φαινομενικά ακέραιη λογική είχε αποδείξει ότι  το παιχνίδι της ζωής μπορεί μόνο τότε να παιχθεί λογικά, όταν κάθε παίχτης ωθείται από απόλυτη ιδιοτέλεια και αβυσσαλέα καχυποψία προς την άλλη πλευρά.

Ο Nash είχε διατυπώσει την θεωρία τών «μη συνεργατικών» παιγνίων. Παιχνίδια δηλαδή στα οποία δεν υπάρχει δυνατότητα επικοινωνίας με τον συμπαίκτη, ο ένας δεν εμπιστεύεται τον άλλο και, όπου ο καθένας προβλέπει τα πιθανότερα σχέδια του αντιπάλου.

Οι «πιο πιθανές» ή με τους όρους των θεωρητικών των παιγνίων οι «λογικότερες» κινήσεις του άλλου είναι πάντα οι ιδιοτελείς.

Ήταν μια συναίσθηση ιδιαίτερου τύπου: έπρεπε να μπει κανείς στον εγωισμό τού άλλου, για να μπορέσει να παίξει καλύτερα τον δικό του εγωισμό. Με την νηφάλια γλώσσα των θεωρητικών: να κάνεις πάντα την καλύτερη στρατηγικά κίνηση λαμβάνοντας υπ’ όψιν την καλύτερη κίνηση του άλλου. Με τον τρόπο αυτό εγκαθίσταται ένα είδος ισορροπίας.

Αυτή ήταν η διάσημη ισορροπία κατά Nash, και δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένας γενικής ισχύος μαθηματικός τύπος, για ένα συνεπή και επιτυχημένο εγωισμό. Ο μαθηματικός τύπος είναι περίπλοκος. Αλλά δεν χρειάζεται να τον μάθει κανείς. Σήμερα βρίσκεται στους αλγόριθμους των χρηματιστηρίων, στους πλειστηριασμούς, στους ισχυρότερους αλγόριθμους διαφημίσεων, και πιθανόν σε αυτούς των κοινωνικών δικτύων. Ο τύπος αυτός είναι το μεγάλο εγώ-αυτόματο στην καρδιά του συστήματος μας.

Ο ιστορικός της επιστήμης Mirowski, περιγράφει ως εξής τον τύπο που κυβερνά τον κόσμο μας: «με τον τρόπο αυτό καθένας γίνεται ένας μικρός πράκτορας, και ο καθένας από μας προσπαθεί να ξεγελάσει τον άλλο. Και μέσα στα πλαίσια της ισορροπίας κατά Nash ορίζουμε τους κανόνες με τους οποίους θεωρούμε ότι θα επιτύχουμε τον σκοπό μας. Το σύστημα αυτό μας απεικονίζει με τέτοιο τρόπο, ώστε δημιουργείται η εντύπωση πως όλοι μας είμαστε κάτι αλγοριθμικοί υπολογιστές, που αγωνίζονται να ξεγελάσουν ο ένας τον άλλο... αυτό το όραμα βάσει του οποίου ο καθένας εξαρτάται από την ικανότητα για έμπνευση που κατέχει, χρησιμοποιεί κυνικά τους άλλους, χωρίς να κατέχει ούτε ίχνος κοινωνικής νοημοσύνης...: αυτή ακριβώς είναι η εικόνα ενός πράκτορα στα πλαίσια του νεοφιλελευθερισμού. Με δυο λόγια: κάθε άνθρωπος μειώνεται στο επίπεδο ενός manager του εγώ του.⁶¹»     

Όσο πιο επιτυχημένοι ήταν οι ειδικοί σε θέματα άμυνας με τις συμβουλές τους, όσο πιο αποδοτικά λειτουργούσε ο «αμοιβαίος εκφοβισμός» και η «σκληρή εκδίκηση», δυο κατευθυντήριες προτάσεις του Ψυχρού Πολέμου, τόσο πιο εύκολο ήταν να επιβληθεί η λογική αυτή ως μια καλή συνταγή για κάθε είδους διαπραγμάτευση μεταξύ ανθρώπων.

Και καθώς η Σοβιετική Ένωση παρουσιαζόταν όλο και πιο αδύναμη, αυτό που ήταν μια στρατιωτική υπόθεση, μετατρεπόταν όλο και πιο πολύ σε υπόθεση της οικονομίας.

Τα μοντέλα δεν έχουν καμία σχέση με τις ουμανιστικές δηλώσεις, που ιδιαιτέρως στην Ευρώπη παρουσίαζαν την εικόνα ενός αλληλέγγυου, συνεργάσιμου ανθρώπου.

Σε πιο καλή θέση στην μοντέρνα κοινωνία ήταν εκείνος που θεωρούσε πως κάθε συμπαίκτης αξιολογεί τον άλλο, και προσπαθεί διαρκώς να μεγιστοποιήσει το κέρδος του: «όταν δηλαδή σκέφτομαι ότι αυτός νομίζει ότι εγώ σκέφτομαι έτσι...». Το παιχνίδι εκτελεί ακριβώς αυτό που οVance Packard είχε επισημάνει ως το ένα απειλητικό χαρακτηριστικό της μοντέρνας κοινωνίας: καθένας προσπαθεί διαρκώς να μπει στο κεφάλι του άλλου, για να κερδίσει σε ένα παιχνίδι, ή να κάνει μια συναλλαγή (που είναι το ίδιο με την νίκη σε ένα παιχνίδι. Κάθε στρατιωτικός προσπαθεί, κάθε trader στο χρηματιστήριο, κάθε αλγόριθμος του facebook - ολόκληρος ο κόσμος μας έχει συνεπώς γίνει ένας κόσμος όπου κυριαρχεί η διείσδυση στο κεφάλι.

Μια σειρά περίεργων γεγονότων ώθησε συγγραφείς όπως oι Douglas Rushkoff και PhilipMirowski, να κάνουν την επισήμανση, πως μερικοί από τους σημαντικότερους θεωρητικούς πρωτεργάτες της νέας λογικής, εμφανίζουν σημάδια έντονων διανοητικών διαταραχών, όπως παράνοια και σχιζοφρένεια. Η περίπτωση του Nash ήταν τόσο βαριά, ώστε η επιτροπή βραβείων Νόμπελ, έπρεπε να κάνει τα πάντα για να αποφευχθεί μια δημόσια εμφάνιση του Nash⁶². Ένα ανέκδοτο για τον John Nash, όπως το παραθέτει ο Rushkoff, μας δίνει να καταλάβουμε σε τι συνίσταται η διαφορά μεταξύ της θεωρίας παιγνίων, η οποία παίζει με ανθρώπους και αυτής που παίζει με υπολογιστές:

«Οι επιστήμονες της RAND είχαν κάνει μια δοκιμή πάνω στις γραμματείς που εργάζονταν εκεί, δοκιμάζοντας ένα από τα πιο σημαντικά παιχνίδια τους (του ‘διλήμματος τού φυλακισμένου’). Είχαν δημιουργήσει σενάρια, στα πλαίσια των οποίων οι γυναίκες μπορούσαν να συνεργαστούν ή να ξεγελάσουν η μια την άλλη. Σε κάθε παραλλαγή του πειράματος όμως, οι γραμματείς δεν είχαν διαλέξει τον εγωιστικό τρόπο, όπως ανέμεναν οι επιστήμονες, αλλά την συνεργασία. Αυτό βέβαια δεν κατάφερε να σταματήσει τον John Nash από το να δημιουργεί σενάρια για την κυβέρνηση, τα οποία βασίζονταν στον φόβο και τον εγωισμό... Ο Nash είχε ρίξει το φταίξιμο στις γραμματείς. Ήταν αδύναμα υποκείμενα, ανίκανα να ακολουθήσουν ένα απλό κανόνα, δηλαδή να ακολουθήσουν μια εγωιστική στρατηγική.⁶³»

Η ισορροπία Nash είναι σήμερα συστατικό πολλών αλγόριθμων (οι οποίοι κάνουν δουλειές στις αγορές και άλλους τομείς του όμορφου νέου κόσμου), και λειτουργεί ως συμβιβασμός μεταξύ δυο παικτών, οι οποίοι υποθέτουν τα χειρότερα ο ένας για τον άλλο, και δεν είναι σε θέση να επικοινωνήσουν (στο χρηματιστήριο δεν γνωρίζονται οι συμπαίκτες).

Ο Nash ήταν αυτός που κατέστησε όλες αυτές τις στρατηγικές εφαρμόσιμες σε όλες τις μορφές κοινωνικής αλληλεπίδρασης. Και πάνω απ’ όλα, όπως υποστηρίζουν οι θαυμαστές του, με τον τρόπο αυτό είχε καταστεί δυνατή η πρόβλεψη τού αποτελέσματος κάθε στρατηγικής, κάθε δημοπρασίας, κάθε συναλλαγής στο χρηματιστήριο. Ένας που το έκανε αυτό (τον εκθειασμό τουNash) με σφοδρότητα, ήταν ο Αμερικανός μικρο-οικονομολόγος Hal Varian, κατά την διάρκεια του ενθουσιώδους σχολιασμού της ταινίας «A beautiful mind»⁶⁴. Ο Varian είναι σήμερα υψηλά ιστάμενος οικονομολόγος στην Google, και έχει συμβάλει ουσιαστικά στον προγραμματισμό των θεωρητικών μοντέλων για το Google Adwords, έναν ισχυρό αλγόριθμο που εφαρμόζεται στις δημοπρασίες.

Αυτό που ονομάζουμε σήμερα «οικονομία της πληροφορίας» δεν είναι παιδί του παρόντος, αλλά μιας παγκόσμιας διένεξης, η οποία είχε φυλακίσει τις υπερδυνάμεις μέσα σε παίγνια λογισμών. Οι ανθρώπινοι και τεχνητοί εγκέφαλοι έπαιζαν τότε όλα τα δυνατά (εκατομμύρια) σενάρια που είχαν σκοπό να χειραγωγήσουν, να ξεγελάσουν, να συγχύσουν, να ενθουσιάσουν, να φοβίσουν, να παραλύσουν τον εχθρό, και τέλος να τον παρακινήσουν να πράξει. Όλα αυτά τα μοντέλα έχουν σήμερα σκοπό να προβλέψουν την συμπεριφορά εγωιστικών συμπαικτών.

Αυτό που στο Adwords είναι ακόμα αθώο, γίνεται επικίνδυνο στις προβλέψεις τού χρηματιστηρίου και της συμπεριφοράς, έτσι όπως εφαρμόζεται από υπηρεσίες ασφαλείας, υπηρεσίες συλλογής πληροφοριών ή τα κοινωνικά δίκτυα. Λένε τα αποτελέσματα των μοντέλων αυτών κάτι για τους πραγματικούς ανθρώπους; Επιβεβαιώνουν πως ο εγωισμός είναι το κίνητρο για όλους και για όλα; Ή μήπως είναι κάτι πολύ πιο επικίνδυνο: μια προφητεία που αυτοεκπληρώνεται;

Ένας από τους πιο σημαντικούς και σώφρονες θεωρητικούς των παιγνίων, ο Ισραηλινός οικονομολόγος Ariel Rubinstein, είχε εκφράσει και εκφράζει ακόμα την αντίθεση του. «Δεν έχω καμία εξήγηση για το πως ο Varian σκέφτηκε ότι με την ισορροπία Nash είναι δυνατόν να γίνει οποιαδήποτε πρόβλεψη», έγραψε. Και προειδοποίησε: το νούμερο 2 δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να συγχυστεί με την πραγματικότητα, και δεν επιτρέπεται να πιστεύουμε ότι η θεωρία παιγνίων είναι δυνατόν να προσφέρει οδηγίες για την πραγματική ζωή. Ο Rubinstein λέει: «η θεωρία αυτή δεν περιγράφει την πραγματικότητα, απλώς σε μερικές περιπτώσεις είναι μια εναλλακτική για την ανάλυση μια συγκεκριμένης λογικής. Δεν είναι με κανένα τρόπο "χρήσιμη" για την καθημερινότητα.⁶⁵»

Αχ, η αντίρρηση είναι ανθρώπινη, αλλά αδιέξοδη (άσκοπη). Το νούμερο 2 είναι υπερβολικά αποτελεσματικό. Και είναι δυνατόν να το «υπολογίσεις». Από την αρχή είχε μια μη αμελητέα ψυχολογική λειτουργία. Ενίσχυε την αυτοπεποίθηση. Στην μοντέρνα εποχή -με τον Freud και την παρέα του, και με τις αυξανόμενες ηθικές αντιφάσεις τού καπιταλιστικού συστήματος- το «εγώ» είχε διαλυθεί. Η αποφασιστικότητα, με την οποία είχε υψωθεί στο επίπεδο φυσικού νόμου η τοποθέτηση, ότι είναι λογικό αυτό το οποίο εξυπηρετεί τα συμφέροντα μου, είχε καταστήσει το νούμερο 2 μια καλοδεχούμενη εναλλακτική. Στην αρχή στον στρατό, και μετά από την δεκαετία του ’90 στους συνεχιστές του στρατού, τους «Masters of the universe» της Wall Street.

(Συνεχίζεται) 

Αμέθυστος

Σημειώσεις

61. Philip Mirowski, ‘A Revisionist’s View of the History of Economic Thought: Interview with Philip Mirowski’, σ. 92–3.

62. Mirowski, Machine Dreams, σ. 338–9.

63. Douglas Rushkoff, Life Inc.: How the World Became a Corporation and How to Take It Back, σ. 151.

64. Hal R. Varian, ‘Economic Scene: You’ve Seen the Movie. Now Just Exactly What Was It That John Nash Had on His Beautiful Mind?’

65. Ariel Rubinstein, Economic Fables, σ. 129.