Για το νόημα της σύμπτωσης (1)

 Σκέψεις πάνω στην «Παράδοση στους ξένους ανθρώπους» τού Βόλφγκανγκ Πάουλι.

Ulrich Müller-Herold

Αφιερωμένο στον Hans Primas

1. Εισαγωγή.

Οι «ξένοι άνθρωποι» παίζουν στα όνειρα, τα γράμματα και τις φαντασίες τού όψιμου Πάουλι έναν συχνά επανερχόμενο ρόλο. Λειτουργούν στο προσκήνιο ως ένα ορθόδοξα φυσικοεπιστημονικό, καλώς εκπαιδευμένο ακροατήριο για τις φανταστικές «παραδόσεις» τού Πάουλι, ενώ είναι απεναντίας ψυχολογικά μια μεταφορά (Metapher) για  μ ή  α φ ο μ ο ι ω μ έ ν ε ς  α κ ό μ α  σ κ έ ψ ε ι ς  του ίδιου τού Πάουλι. Σ’ αυτές τις φανταστικές παραδόσεις ο Πάουλι  παλεύει  για τις αρχικές αιτίες (λόγους) μιάς μελλοντικής επιστήμης, στην οποίαν το πνεύμα κι η ύλη δεν είναι πια χωρισμένα, αλλά κατά έναν άγνωστο μέχρι τώρα τρόπο ενωμένα.

Μετά το σοκαριστικό βίωμα τής ατομικής βόμβας διέλαμψε σε κάποιους φυσικούς, ότι η καρτεσιανή εξορία τού πνεύματος απ’ την ύλη, τής ψυχής απ’ τη φύση,είχε καταστήσει κατ’ αρχάς δυνατό  τόν δρόμο εκείνης τής άψυχης, ψυχρά εργαλειοποιημένης μορφής τής επιστήμης, για την οποία  η Χιροσίμα και το Ναγκασάκι σήμαιναν ένα προσωρινό αποκορύφωμα κοσμοϊστορικής συνέπειας. «Σ’ αυτήν την ταλαντευόμενη αμηχανία, όπου όλα μπορεί να καταστραφούν –ο καθένας χωριστά με την ψύχωση, η κουλτούρα με τον ατομικό πόλεμο – αναπτύσσεται όμως κι αυτό που σώζει, οι πόλοι των αντίθετων ζευγών πλησιάζουν πάλι κι έχει εγκατασταθή  ο  α ρ χ έ τ υ π ο ς  τ η ς  έ ν ω σ η ς  τ ω ν  α ν τ ι θ έ τ ω ν (coniuctio)», γράφει ο Πάουλι στον επιστολικό του συνέταιρο Καρλ Γκούσταβ Γιουνγκ, και συνεχίζει:

«Η μελλοντική εξέλιξη πρέπει… να φέρη μαζί της μιαν τέτοια  δ ι ε ύ ρ υ ν σ η  τ ή ς  φ υ σ ι κ ή ς, ίσως μαζί με τη βιολογία, ώστε να μπορή να χωρέση σ’ αυτήν η ψυχολογία τού ασυνειδήτου. Απ’ τη δική της δύναμη, απ’ τον ίδιον της μόνον τον εαυτό  αντίθετα  δεν είναι ικανή για εξέλιξη».

«Έχω αναφέρει ήδη στο τελευταίο μου γράμμα τη φωτιά (το πυρ) τού Ηράκλειτου και για τον λόγο, ότι ήταν τότε, στην αρχαιότητα, ψυχο-φυσικά ενιαία, τόσο ένα φυσικό ενεργειακό σύμβολο, όσο κι ένα ψυχικό σύμβολο τής λίμπιντο (η φωτιά πρέπει να είναι ως γνωστόν «λογική» κατά τον Ηράκλειτο). Φαίνεται να επιστρέφη τώρα το πρόβλημα τής ψυχο-φυσικής ενότητας “σ’ ένα υψηλότερο επίπεδο”».
Με συνεχώς καινούργιες φράσεις και εικόνες  ο Πάουλι εξιστορεί στον μεγάλο του αντίπερα για την ώθηση, τις ονειρικές υποβολές τού ασυνειδήτου του. Υποδεικνύει ο ίδιος την ημι-ορθολογική, ημι-φανταστική μορφή τών υποβολών του: «Από σημερινής φυσικοεπιστημονικής άποψης πρέπει να θεωρείται πολύ περισσότερο η εν λόγω μορφή τής φαντασίας αναμφίβολα  ως υποτροπή σε μιαν αρχαϊκή βαθμίδα». Βαθειές παρατηρήσεις και εκπληκτική εσωτερική γνώση εναλλάσσονται με αμηχανία και σαστισμένη περικύκλωση τού προ πολλού γνωστού. Ολα αυτά είναι μια αληθινή  p r i m a  m a t e r i a (πρώτη ύλη), που χρειάζεται ακόμα τη λυτρωτική της μεταβολή.

Στην απόπειρα μιας ορθολογικής ανοικοδόμησης τών σκέψεων τού Πάουλι στην «Παράδοση σε ξένους ανθρώπους» έχουν τεθή κάποια όρια. Απ’ τα γράμματά του κι απ’ τη δημοσιευμένη επιστημονική φιλολογία θα μπορούσαν να κερδηθούν βοήθειες για μιαν προσέγγιση στην «Παράδοση». Το εφικτό μέτρο σε διαύγεια μένει εν τούτοις περιορισμένο.

2. Συμπληρωματικότητα καί συγχρονότητα.

Αναζητώντας σημεία εκκίνησης για την επιδιωχθείσα σύνθεση, ο Πάουλι συγκεντρώνεται σε δυό σχηματισμούς εννοιών: συμπληρωματικότητα και συγχρονότητα. Η ιδέα τής σ υ μ π λ η ρ ω μ α τ ι κ ό τ η τ α ς έχει εισαχθή σε συνάρτηση με την κβαντομηχανική απ’ τον Niels Bohr, έχει επακριβώς ορισθή απ’ τον Klaus Michael Meyer-Abich και έχει επεξεργασθή στη σημασία της για τη φυσική γνώση, σε πολλές εργασίες απ’ τον Hans Primas. Αυτή η κβαντομηχανική συμπληρωματικότητα είναι ένα σχήμα σκέψης, που αντιπαρατάσσει στις αλληλοαποκλειόμενες όψεις ενός πράγματος, το αδιαίρετο τής ολότητάς του:

«Συμπληρωματικότητα σημαίνει τήν ομοιογένεια πολλών δυνατοτήτων, να γνωρίσουμε δηλ. το ίδιο αντικείμενο ως διαφορετικό. Οι συμπληρωματικές γνώσεις είναι ομοειδείς, στο μέτρο που είναι γνώσεις τού ίδιου αντικειμένου, αλληλοαποκλείονται ωστόσο στο μέτρο, που δεν μπορούν να προκύψουν συγχρόνως και για την ίδια χρονική στιγμή. Η δομή τού αντικειμένου, που εκδηλώνεται στο ότι μπορεί αυτό να βιωθή και να περιγραφή συμπληρωματικά, μπορεί να χαρακτηριστή, μαζί με τον Bohr, ως ατομικότητα ή ολότητα».
Με τον τρόπο των συνθετικών του οραμάτων ο Πάουλι σκέφτηκε, σαν να το έβλεπε, να εννοήση  το πνεύμα και την ύλη ως συμπληρωματικές όψεις μιας περιεκτικώτερης ενότητας:

«Μου φαίνεται πως υπάρχει δηλαδή στην  σ υ μ π λ η ρ ω μ α τ ι κ ό τ η τ α  τ ή ς  φ υ σ ι κ ή ς  με την υπέρβασή της τού ζεύγους τών αντιθέτων «κύμα-σωματίδια» ένα είδος μ ο ν τ έ λ λ ο υ  ή  υ π ο δ ε ί γ μ α τ ο ς  γ ι α  κ ά θ ε  ά λ λ η ,  π ε ρ ι ε κ τ ι κ ώ τ ε ρ η  σ υ ν έ ν ω σ η (Coniunctio)».
Η ιδέα της  σ υ γ χ ρ ο ν ό τ η τ α ς  έχει εισαχθή στην αναλυτική ψυχολογία απ’ τον Γιουνγκ ως χαρακτηρισμός για συμπτωματικά φαινόμενα, των οποίων η σύμπτωση δεν υπακούει σε καμμιάν αιτιώδη εξήγηση, παρουσιάζει όμως μια σαφώς πολυσήμαντη συνάρτηση. Ο Γιουνγκ οδηγεί στο πεδίο αυτό μια σειρά από παραδείγματα: μαντική ικανότητα (χρησμός), αστρολογία, εξω-αισθητηριακή αντίληψη (extra-sensory perception: ESP), είτε στη μορφή τηλεπαθητικών, μεμονωμένων συμβάντων (αντίληψη του θανάτου, προαντιληπτικά όνειρα) είτε στη μορφή στατιστικών σειρών, όπως έχουν παρατηρηθή στα πειράματα καρτών του Joseph Banks Rhine. Απέναντι στη ριζική επιφυλακτικότητα, με την οποία μιλούν γι’ αυτά τα πράγματα πεφωτισμένα πρόσωπα,  ο Γιουνγκ παραπέμπει ψυχρά στο εξερευνητικό δικαίωμα τής δημιουργικής επιστήμης: «Ανακαλύπτει κανείς βασικά καινούργιες απόψεις όχι, κατά κανόνα, στην ήδη γνωστή περιοχή, αλλά σε απόμερους, αποφευχθέντες ή και δυσφημισμένους τόπους».

Τα φαινόμενα συγχρονότητας παραπέμπουν σε μια συνειδησιακο-μεταφυσική όψη ενότητας τής ύπαρξης, που τη χαρακτηρίζει ως  u n u s  m u n d u s  ο Γιουνγκ.  Επέλεξε τον όρο συγχρονότητα, γιατί θεώρησε το  τ α υ τ ό χ ρ ο ν ο  δύο λογικώς, μη αιτιωδώς ωστόσο συνδεδεμένων συμβάντων, ως σημαντικό κριτήριο. Ο υ σ ι α σ τ ι κ ή  όμως για τη συγχρονότητα είναι η  ν ο η μ α τ ι κ ή  σ ύ ν δ ε σ η των συμβάντων, κι όχι η απλή ταυτοχρονία τους. Γράφει ως προς αυτό ο Πάουλι στον Γιουνγκ:
«Π ο ι ά  ε ί ν α ι  λ ο ι π ό ν  η  σ χ έ σ η  μ ε τ α ξ ύ  έ ν ν ο ι α ς (ν ο ή μ α τ ο ς) κ α ι  χ ρ ό ν ο υ ;  Ερμηνεύω δοκιμαστικά την αντίληψή σας κάπως έτσι: κατά πρώτον μπορούν να γίνουν λογικώς συνδεδεμένα συμβάντα, πολύ ευκολώτερα αντιληπτά, όταν είναι ταυτόχρονα. Κατά δεύτερον η συγχρονότητα είναι όμως  και το χαρακτηριστικό, το οποίο αποτελεί (παρέχει) την ενότητα τών περιεχομένων τής συνείδησης».

(σ.μ.: Τα αντιλαμβανόμαστε ευκολώτερα, καθώς συμβαίνουν ταυτόχρονα· αυτό δείχνει πως ο κόσμος μάς είναι προσβάσιμος – έγινε για τον άνθρωπο. Η συγχρονότητά τους είναι όμως κι ένα χαρακτηριστικό ενότητας· ο άνθρωπος έχει να προσφέρη κι αυτός τη συγκατάθεσή του κατανοώντας…)
Τα συγχρονιστικά συμβάντα είναι μοναδικές περιπτώσεις, στις οποίες αστράφτει σποραδικά (sporadisch) η ενότητα ψυχής και ύλης, ο  u n u s  m u n d u s (ένας κόσμος). Ο Γιουνγκ κι ο Πάουλι είναι τής άποψης, πως η συγχρονότητα διαθέτει ιδιότητες, που θα μπορούσαν να ληφθούν υπ’ όψιν για τον διαφωτισμό τής εικαζόμενης σ υ μ π λ η ρ ω μ α τ ι κ ό τ η τ α ς  π ν ε ύ μ α τ ο ς  κ α ι  ύ λ η ς. Μ’ αυτό το πνεύμα ο Πάουλι προσέγγισε στα τελευταία χρόνια τής ζωής του την εξελικτική βιολογία, εκείνη την επιστήμη, που περιγράφει με φυσικο-ιστορικούς όρους, αυτό το οποίο επιθυμούσε να εννοήση κι ο φυσικός Πάουλι: Το ξέσπασμα (διείσδυση;) της συνείδησης στην ύλη. Στο τελευταίο τρίτο τής «Ώρας τού πιάνου», μιας μοναδικής, μεγάλης φαντασίας, για τη συμπληρωματικότητα φυσικής και ψυχολογίας, το Εγώ-αφηγητής  δίνει σε ξένους ανθρώπους μιαν παράδοση για το εξελικτικο-βιολογικό ερώτημα ενός ν ο ή μ α τ ο ς  σ τ η  σ ύ μ π τ ω σ η .

3. O Max Delbrück, οι φυσικοί και η βιολογία.

Η κλίση τών φυσικών προς τη βιολογία είναι παλιά και κατά κανέναν τρόπο αθώα. Έχει ανέκαθεν να κάνη με μιαν απόπειρα αποικιοποίησης, μοιάζει με τη σχέση μεταξύ πρώτου και τρίτου κόσμου. Στη φυσική εγκαταστάθηκε με τον Νεύτωνα το μοντέρνο. Δεν μπορεί να ειπωθή κατά κανέναν τρόπο το ίδιο καί για την βιολογία. Ακόμα και για τον νεαρό Δαρβίνο  η Βίβλος ήταν το βασικό βιβλίο τής φυσικής ιστορίας, και μέχρι βαθειά στον 19ον αιώνα ο Αριστοτέλης  ήταν  ένας σημαντικός συγγραφέας για τη βιολογία. Απ’ αυτή την διαφορά εξέλιξης προέκυψε μια χειραγώγηση τής βιολογίας απ’ τους φυσικούς, μια κατά περίπτωση αλαζονική συμπεριφορά, που είναι αισθητή μέχρι και σήμερα. Ο λόγος τού Κάντ για «τον Νεύτωνα, το καλάμι» δείχνει πολύ καθαρά, σε ποιάν κατεύθυνση φαντάζονταν κανείς τη μετεκπαίδευση της βιολογίας.

Ενώ κάποιοι φυσικοί  μιλούσαν  απλώς περιφρονητικά για τη βιολογία [σ.σ.: «Ο φυσικός ερευνητής είναι στην πραγματικότητα ένας εξασκημένος παρατηρητής, αλλά οι παρατηρήσεις του διακρίνονται από κείνες ενός αγροφύλακα απλώς στην ποσότητα, κι όχι στην ποιότητα· οι μοναδικές του εσωτερικές ποιότητες είναι η εξοικείωσή του με τη συστηματική ονοματολογία (Ernst Mayr, “Η εξέλιξη τού βιολογικού κόσμου ιδεών”…). Περαιτέρω ευτράπελα στον Mayr…, κι ανάμεσά τους η ανόητη πολυλογία του Rutherford για τη βιολογία ως μια “συλλογή γραμματοσήμων”] ξεκινούσαν άλλοι τα συνήθη προγράμματα αναπτυξιακής βοήθειας.

Στον όψιμο 19ον αιώνα  οι φυσιολόγοι ήταν που ενεργούσαν έτσι (σ.σ.: Ο Ernst Mayr ως προς αυτό: «Για τη γέννηση ενός μανιώδους μειοδοτικού φυσικαλισμού στη φυσιολογία τού 19ου αιώνα υπήρχαν δυό λόγοι: Η εκτεταμένη ακόμα ισχύς του βιταλισμού και η τεράστια υπόληψη τής φυσικής εκείνη την εποχή, που μπορούσαν να την επεκτείνουν στον εαυτό τους οι φυσιολόγοι… Ο Helmholtz ήταν ένας απ’ τους εκθέτες αυτών των προσπαθειών: “Τελικός σκοπός των φυσικών επιστημών είναι, να βρουν τις κινήσεις που υπάρχουν στη βάση όλων των άλλων μεταβολών και των κινητηρίων δυνάμεών τους, ανάγοντάς τες λοιπόν σε μηχανική”»), στον 20ον αιώνα ήταν ένας διεπιστημονικός σύνδεσμος φυσικών επιστημόνων τής ακρίβειας, που θεμελίωσαν γι’ αυτόν τον σκοπό τήν μοριακή βιολογία. Κατά ενδιαφέροντα τρόπο εμφανίζονται οι ψυχικές καταστροφές στη βιολογία κατ’ αυτήν τη βίαιη απόπειρα αναδοχής, όμοιες προς τις μεταβολές που παρατηρούμε κατά τον εσπευσμένο εκμοντερνισμό αναπτυσσομένων χωρών, στις οποίες αποσπούν απ’ το έδαφος, ξεριζωμένοι απ’ την πλευρά τους τεχνοκράτες, με τρομακτικό ρυθμό τις ρίζες τής παραδεδομένης κουλτούρας τής πατρίδας τους.

Όταν ο Πάουλι έγραψε την «Ώρα του πιάνου», δεν διαισθανόταν ακόμα κανείς κάτι απ’ τη δημιουργική (demiurgisch) φιλοδοξία τής σημερινής βιοτεχνολογίας. Οι απαρχές ήταν εντούτοις εκεί! Το 1953, τη χρονιά της «Ώρας του πιάνου», οι Watson και Crick ανακάλυψαν την διπλή έλικα. Αυτό ήταν το πραγματικό εναρκτήριο λάκτισμα. Όπως πάντοτε σε τέτοιες περιπτώσεις, εμφανίστηκαν αισθητά και ορατά αποτελέσματα κατ’ αρχάς πολύ αργότερα, έτσι ώστε  η βιολογία φαίνονταν στους σύγχρονους εκείνου του καιρού πολύ πιο άγνωστη, πιο ήπια και πιο αθώα ακόμα απ’ ό,τι είναι σήμερα. Η βιολογία  ήταν ακόμα το χρονικά  μακρινό άγνωστο , ο παγκόσμιος χάρτης με τις λευκές κηλίδες, στις οποίες έχουν προβάλει ανέκαθεν οι ουτοπιστές τα σχέδιά τους.

(συνεχίζεται)

ΕΝΑΣ ΠΡΟΣΕΚΤΙΚΟΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ ΘΑ ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΕΙ ΕΥΚΟΛΑ ΣΤΗΝ ΚΒΑΝΤΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ  ΤΗΝ ΥΒΡΙΣΤΙΚΗ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΗΣ ΣΤΗΝ ΤΡΙΑΔΙΚΗ ΚΑΚΟΔΟΞΙΑ ΤΟΥ ΖΗΖΙΟΥΛΑ, ΣΤΗΝ ΣΥΝΘΕΣΗ ΨΥΧΗΣ ΚΑΙ ΣΩΜΑΤΟΣ ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΑΡΑ Η ΟΠΟΙΑ ΚΑΘΙΣΤΑ ΠΕΡΙΤΤΗ ΤΗΝ ΨΥΧΗ, ΤΗΝ ΕΝΟΤΗΤΑ ΨΥΧΗΣ ΚΑΙ ΥΛΗΣ ΚΑΙ ΤΟΝ ΥΠΟΒΙΒΑΣΜΟ ΤΟΥ ΝΟΥ " Τόν οποίο άλλοι τόν εγκαθιστούν, σαν σε ακρόπολη, μέσα στον εγκέφαλο, άλλοι δίνουν σ’ αυτόν το ενδοκάρδιο (κέντρο της καρδίας) και το ψυχικό πνεύμα του ως γνησιώτατο όχημα."

ΣΕ ΨΥΧΙΚΟ ΠΝΕΥΜΑ ΟΠΩΣ ΜΑΣ ΠΡΟΕΙΔΟΠΟΙΕΙ Ο ΑΓΙΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΠΑΛΑΜΑΣ ΤΟ ΟΠΟΙΟ ΔΗΜΙΟΥΡΓΕΙ ΤΟ  u n u s  m u n d u s ΤΗΣ ΑΛΧΗΜΕΙΑΣ, ΤΗΝ ΤΑΥΤΙΣΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΜΕ ΤΗΝ ΑΙΔΙΟ ΤΡΙΑΔΑ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΗΣ ΣΤΡΟΦΗΣ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΡΝΗΣΗ ΤΟΥ ΕΠΕΚΕΙΝΑ ΣΤΗΝ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΚΤΙΣΤΟΥ ΚΑΙ ΑΚΤΙΣΤΟΥ Η ΟΠΟΙΑ ΟΦΕΙΛΕΙ ΝΑ ΘΕΜΕΛΙΩΘΕΙ ΣΕ ΜΙΑ ΥΠΕΡΒΑΤΙΚΗ ΑΙΤΙΩΔΗ ΑΡΧΗ.