Η ιδεολογία της «επιστροφής στον εαυτό»

#απομάγευση, αφελείς ιδεολογίες, μάγοι-ψυχολόγοι, μεταμοντέρνα αποδόμηση, μετανεωτερικότητα, συνειδήσεων

του Γιάννη Παπαμιχαήλ

Είναι, ίσως, επείγον να προβούμε σε μια ιστορία της μετανεωτερικότητας στο πεδίο των συλλογικών νοοτροπιών του δυτικού κόσμου. Ίσως λίγο, όπως ο Φουκώ επιχείρησε παλαιότερα με το έργο του να περιγράψει και να ερμηνεύσει την ιστορία της νεωτερικότητας.

Για τις σημερινές Δυτικές κοινωνίες, καθώς και για τα σαστισμένα άτομα αυτών των κοινωνιών, η νέα κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα, που από τη δεκαετία ιδίως του ’80 και ύστερα εμφανιζόταν περίπου σαν μια «φυσική αναγκαιότητα», απαιτούσε πολλές εκλογικεύσεις και δημιουργούσε άλλες τόσες τάσεις φυγής. Εμφανίστηκε τότε με έμφαση, ως τεκμήριο της νέας «αυθεντικότητας», η ιδεολογία της «επιστροφής στον εαυτό».

Μια τέτοια επιστροφή συμβαδίζει, βέβαια, με τη φιλοσοφίζουσα απόπειρα να αναζητηθεί το κλειδί της οικουμενικότητας (ίσως και της ανθρώπινης φύσης) στην εσωτερική ζωή του ατόμου. Ως ιδέα, χαρακτηρίζει τις φιλοσοφίες της λεγόμενης «αρχαιοελληνικής παρακμής» (επικούρειους, στωικούς κλπ.), αλλά και τις παραινέσεις του Αγίου Αυγουστίνου όταν –την εποχή της κατάρρευσης της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας– ρίχνει μια απαισιόδοξη ματιά στο επερχόμενο μέλλον του Δυτικού κόσμου.

Αφελείς ιδεολογίες

Τώρα, όμως, στη μετανεωτερική σημερινή πραγματικότητα, τη συζήτηση περί του νοήματος της ανθρώπινης ύπαρξης στις δύο διαστάσεις της (αφενός της «εξωτερικότητας» και της ιστορικής πράξης, αφετέρου της εσωτερικής, πνευματικής αναζήτησης), τη χειρίζονται πιο αφελείς ιδεολογίες περί του οικουμενισμού και της ανθρώπινης πολλαπλότητας. Την χειρίζονται παρέα με τις γεωγραφικές και οικολογικές ανησυχίες για τη μοίρα του πλανήτη, ή τις ολοκληρωτικές ελπίδες για τη διαμόρφωση μιας ενιαίας οικουμενικής κουλτούρας που θα συμπεριλάμβανε στους κόλπους της όλες τις προηγούμενες μορφές πολιτισμού (ένας «πολιτισμός των πολιτισμών»).

Όλα αυτά αποτελούν πλέον τμήμα των άρρητων θεωριών περί του οικουμενικού που διαθέτει εν μέρει ή συγκεχυμένα ο κάθε τυπικά εγγράμματος Δυτικός πολίτης. Άρρητες πολιτικές θεωρίες που συνδέονται, άλλωστε, και με τις εξίσου άρρητες, απολύτως εργαλειακές εικόνες περί της ανθρώπινης νόησης, της οργάνωσης των γνώσεων ή της «επεξεργασίας των πληροφοριών από τον ατομικό νου».

Ο νέος, εγγράμματος και μετανεωτερίζων κοινός νους, ως προς τις βαθιές πεποιθήσεις του, μοιάζει μεθοδολογικά οργανωμένος γύρω από τέτοια αποσπάσματα κοινωνικών, πολιτικών και οικονομικών θεωριών. Ο νους αυτός είναι, επίσης, γεμάτος από «ψυχολογίες», από αναβιώσεις μιας μαγικο-θρησκευτικής σκέψης, διανθισμένης από ανατολίτικες (κάποτε και «σατανιστικές») πρακτικές και τελετουργίες. Είναι γεμάτος από υπαρξιακές εξεγέρσεις εκτός του παραδοσιακού πολιτικού πεδίου, αλλά και εκτός των πρακτικών της παραδοσιακής ταξικής πάλης που λαμβάνει χώρα στο πεδίο των ιδεών.

Η απομάγευση και οι «μάγοι-ψυχολόγοι»

Η λεγόμενη απομάγευση του κοινού Δυτικού νου φάνηκε τελικά γεμάτη από νευροψυχολόγους και άλλους, σύγχρονους εκφραστές του βιολογίζοντος αναγωγισμού της ανθρώπινης, κοινωνικής πραγματικότητας στους νευρώνες και στα γονίδια. Επίσης, γεμάτη από ανθρωπολογίζοντες «μάγους» νέας κοπής, με αλλοπρόσαλλες ινδουιστικο-παγανιστικές δοξασίες made in USA και από αιρέσεις μια θρησκόληπτης μεταφυσικής. Αιρέσεις που επικαλούμενες τη δύσμοιρη ψυχολογία, αποκτούσαν μια εικονική πρόσβαση στον ορθό λόγο. Άλλωστε, οι πιστοί των νέων αυτών «μάγων-ψυχολόγων» δεν είναι πια τίποτα αγράμματοι χωρικοί, αλλά εγγράμματοι και πτυχιούχοι κάτοικοι πόλεων.

Θα λέγαμε συνεπώς ότι οι ρητές και άρρητες πολιτικές ή οικονομικές θεωρίες περί της οικουμενικότητας ή της παγκοσμιοποίησης συνοδεύτηκαν στενά από ένα σύνολο άλλοτε ρητών και άλλοτε άρρητων μικρο-θεωριών περί της «ανθρώπινης ατομικότητας», ή ακόμα πιο πρακτικά, περί του εαυτού, περί των δυνατοτήτων του και των επιθυμιών του. Η «ψυχολογία» επιστρατεύτηκε ως συμπλήρωμα της ψυχιατρικής και φαρμακευτικής αγωγής για να καλύψει τις ανάγκες της ζήτησης ψυχολογικής υποστήριξης από την πλευρά των σύγχρονων απομαγευμένων υποτίθεται κοινωνικών συνειδήσεων.

Εδραιώθηκε ως κάτι το πιο «ορθολογικό» στο μέτρο ακριβώς που υποχωρούσε ο παραδοσιακός ιερέας ως σύμβουλος και εξομολογητής των πιστών. Δίπλα σε μια μειοψηφία σοβαρών επιστημόνων, η αγορά γέμισε γρήγορα από διάφορους λίγο-πολύ θεόπνευστους, άλλοτε σκοτεινούς και άλλοτε χαζοχαρούμενους αποκρυφιστές. Δηλώνουν ψυχολόγοι και έχουν προσθέσει στα γνωστά «πνεύματα» ή στις «μυστικές δυνάμεις», που επικαλούνται συνήθως οι μάγοι, ολίγη επιστημονοφανή εργαλειακότητα (με αναφορές στους εγκεφάλους, στους νευροδιαβιβαστές, στη σεροτονίνη κλπ.).

Το πνεύμα των καιρών

Δεν είναι καθόλου λίγοι οι τυπικά εγγράμματοι Ευρωπαίοι «αφελείς» που σπεύδουν να ζητήσουν τις συμβουλές τους για να αντιμετωπίσουν τις μεγάλες ή μικρές δυσκολίες της προσωπικής τους ζωής. Άλλωστε, δεν είναι λίγοι ούτε οι ψυχολόγοι που προτείνουν διάφορες αμφιλεγόμενες «ψυχοθεραπείες». Οι απαιτήσεις από τους φοιτητές, στους τομείς ιδιαίτερα των κοινωνικών επιστημών, έχουν συνήθως μειωθεί.

Επομένως, δεν είναι δύσκολο να αποφοιτήσει κανείς από διάφορα δημόσια και ιδιωτικά «ανωτατοποιημένα» εκπαιδευτικά ιδρύματα. Πολλοί από τους παραπάνω επαγγελματίες «ψυχολόγους» αποδεικνύουν την εικονική επιστημοσύνη τους (και συνεπώς το κύρος των απόψεων τους), επιδεικνύοντας σε κάθε ζήτημα τους πολλούς τίτλους σπουδών που έχουν αποκτήσει.

Όλα τα παραπάνω συνόδεψαν τις ιδεολογίες της ατομικής χειραφέτησης, καθώς και τις αγοραίες πρακτικές της καταναλωτικής ευδαιμονίας, έστω μέσω δανεισμού. Αυτό το κλίμα, αυτό το πνεύμα των καιρών ευνοούσε όλο και περισσότερο την ακραία εξατομίκευση και την εσωστρέφεια. Ευνοούσε ακόμα και την ανοχή στις συνηθισμένες πια αντικοινωνικές συμπεριφορές των ατόμων που, μαζί με την οικονομική τους εξασφάλιση, έψαχναν όλο και πιο συχνά «να βρουν τον εαυτό τους».

Να τον βρουν, αλλά επίσης να τον αναδείξουν, έστω και στο πεδίο του λάιφσταιλ, σε όλη την επιθυμητή πρωτοτυπία του, σε όλη τη «διακεκριμένη» μοναδικότητά του, σε όλες τις πτυχές όπου μπορεί να κρύβεται η υποθετική «διαφορετικότητά» του. Για το Δυτικό μετανεωτερικό άτομο, όλα αυτά συνιστούν ουσιώδη, αν και φαινομενικά μη πολιτικά πεδία αναζήτησης, διεκδίκησης και αυτοεκπλήρωσης της ιδεώδους εικόνας του εαυτού. Είναι ζωτικά τμήματα των επιθυμιών του και ενδεχομένως της ικανοποίησης του, αναφαίρετο κομμάτι των νομικών, ανθρώπινων δικαιωμάτων του «καθενός».

Επί όλων αυτών, καμία συζήτηση και καμία αμφισβήτηση δεν είναι αποδεκτή, σύμφωνα με την ισχύουσα πολιτική ορθότητα. Σήμερα, μόνον οι αιθεροβάμονες ή οι βαθιά ιδεαλιστές μπορούν ακόμα να αμφισβητούν σοβαρά την υποταγή της πολιτικής στην οικονομία. Άλλωστε, ουδείς σοβαρός άνθρωπος δεν δικαιούται να αμφιβάλλει για το ότι οι πραγματικές πολιτικές αποφάσεις λαμβάνονται πάντα (με ένα μικρό γλίστρημα: «πρέπει να λαμβάνονται») από τις αγορές, έστω σε τελευταία ανάλυση.

Πηγή