ENRICO BERTI-ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗΣ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗ (26)

Συνέχεια από Παρασκευή, 3 Φεβρουαρίου2012

ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΑ Ζ,Η,Θ-VII,VIII,IX

Στο βιβλίο Θ ο Αριστοτέλης, πάνω απ' όλα, πραγματοποιεί μια διάκριση πάρα πολύ σημαντική, και μας λέει πως δύναμις και ενέργεια μπορούν να εννοηθούν με δύο σημασίες. Μια πρώτη σημασία, που χρησιμοποιείται συνήθως, που κυριαρχεί στην κοινή γλώσσα, και η οποία δεν έχει ουδεμία αξία φιλοσοφική, είναι η σημασία που σχετίζεται με την κίνηση. Δηλαδή δύναμις σημαίνει ικανότητα κινήσεως, Αρχή κινήσεως (1045b35-1046a2). Στην συνέχεια οι Σχολαστικοί θα την χωρίσουν σε ενεργό δύναμη, δηλαδή ικανότητα κινήσεως, και παθητική δύναμη, δηλαδή ικανότητα να κινηθεί. Σύμφωνα με αυτή την έννοια της δυνάμεως, η έννοια η οποία σχετίζεται με την ενέργεια είναι η κίνηση. Η δύναμις είναι η ικανότης κινήσεως, η ενέργεια είναι η κίνηση (1047a30-32). Αυτές είναι έννοιες που χρησιμοποιούνται από όλους στην κοινή γλώσσα και πράγματι η λέξη δύναμις χρησιμοποιείτο πολύ στην ελληνική γλώσσα, δεν είναι καινούργιος όρος, δημιουργημένος από τον Αριστοτέλη. Η λέξη ενέργεια δεν συναντάται σε κανένα σύγγραμμα της ελληνικής λογοτεχνίας πριν από τον Αριστοτέλη, αλλά δεν είναι ούτε ένας τεχνικός όρος, διότι στην ελληνική γλώσσα υπάρχει το ρήμα ενεργείν από το οποίο προέρχεται η ενέργεια, η οποία μεταφρασμένη στα Λατινικά σημαίνει actus, πράξη-δραστηριότητα. Έτσι λοιπόν η κίνηση είναι μια ενέργεια με την κοινή σημασία, με την βάρβαρη σημασία του όρου, χωρίς καμμιά περαιτέρω εξήγηση.

Στην συνέχεια -λέει ο Αριστοτέλης- πέραν αυτής της σημασίας της τόσο κοινής και βάρβαρης της δυνάμεως και της ενεργείας, υπάρχει και μια άλλη, αυτή που ενδιαφέρει περισσότερο την Φιλοσοφία. Σύμφωνα με αυτή την δεύτερη σημασία, η δύναμις δεν είναι απλώς ικανότης κινήσεως, αλλά ικανότης να είναι κάτι, και η ενέργεια είναι το Είναι του πράγματος, το "υπάρχειν το πράγμα" (1048a31). Κατά γράμμα σημαίνει πως το πράγμα υφίσταται (το Χαϊντεγκεριανό Dasein). Όταν ένα πράγμα είναι εν δυνάμει, σημαίνει πως μπορεί να υπάρξει, αλλά ακόμη δεν υπάρχει. Ενώ όταν είναι ενεργεία, σημαίνει πως υπάρχει. Αυτό, λέει ο Αριστοτέλης - δεν μπορεί να ορισθεί, μπορεί μόνον να φωτιστεί μέσω παραδειγμάτων, χάριν της αναλογίας (1048a36-37).

Όπως είδαμε λίγο πριν χρησιμοποιήθηκε το παράδειγμα του αγάλματος, αλλά αλλού χρησιμοποιείται και το παράδειγμα του σπόρου από τον οποίο γεννιέται το φυτό ή το ζώο ή ο ώριμος άνδρας. Όλα αυτά τα παραδείγματα χρειάζονται για να δείξουν την έννοια του δυνάμει και ενεργεία, τα οποία καθ' εαυτά, σ' αυτή την τελευταία τους σημασία, που είναι και η πιο φιλοσοφική, δεν ορίζονται. Δεν μπορούν να ορισθούν διότι συνεπεκτείνονται σε ολόκληρο το Είναι. Ο,τιδήποτε υπάρχει, μπορεί να είναι είτε εν δυνάμει είτε εν ενεργεία και επομένως, καθότι συνεπεκτείνονται σε ολόκληρο το Είναι, το δυνάμει και ενεργεία δεν μπορεί να ορισθούν, διότι ορίζω σημαίνει περιορίζω. Όπως ακριβώς δεν ορίζεται η έννοια του Είναι, έτσι δεν ορίζονται ούτε οι έννοιες των δυνάμει και ενεργεία, καθότι συνεπεκτείνονται σε ολόκληρο το Είναι. Φυσικά εφαρμόζονται σε όλες τις κατηγορίες αλλά ακόμη μια φορά, επειδή η Ουσία είναι η πρώτη από τις κατηγορίες, οι πιο δυνατές σημασίες του δυνάμει και ενεργεία είναι εκείνες που αναφέρονται στην Ουσία, δηλαδή η δυνατότης να είναι ουσία και να είναι ουσία εν ενεργεία.

Πάντοτε στο βιβλίο Θήτα, μια άλλη διάκριση πολύ σπουδαία, την οποία εισάγει ο Αριστοτέλης, σχετική με την ενέργεια, είναι εκείνη η οποία ξαναπαίρνει τις δύο σημασίες της ενέργειας, την κοινή, της ενέργειας σαν κίνηση και εκείνη της ενέργειας σαν Είναι, σαν πραγματική παρουσία. Αυτές οι δύο σημασίες -λέει ο Αριστοτέλης- μπορούν να εφαρμοστούν επίσης και στις πράξεις, διότι υπάρχουν δύο είδη πράξεων. Πρώτα απ' όλα υπάρχουν πράξεις που είναι κίνηση, και υπάρχουν και εκείνες που έχουν ένα τέλος διαφορετικό από τον εαυτό τους. Μας παρουσιάζει ένα αστείο μάλλον παράδειγμα: Το αδυνάτισμα. Κάποιος αδυνατίζει, ακολουθεί μια δίαιτα αδυνατίσματος και το αδυνάτισμα είναι μια κίνηση, διότι για τον Αριστοτέλη η κίνηση δείχνει οποιονδήποτε τύπο αλλαγής. Εάν κάποιος αδυνατίζει, δηλαδή φαίνεται ότι αδυνατίζει, υφίσταται μια πρόοδο. Αυτή όμως έχει ένα τέλος, δηλαδή το αδυνάτισμα είναι μια πρόοδος που ένας συντελεί όχι για την ευχαρίστησή του, αλλά για να πετύχει κάποιο αποτέλεσμα, ας πούμε την υγεία. Αυτό είναι μια κίνηση, δηλαδή μια "ατελής ενέργεια", διότι δεν περιέχει εις εαυτή το τέλος της, αλλά έχει ένα τέλος έξω από τον εαυτό της, ξεχωριστό από τον εαυτό της (1048b18-22). Αντιθέτως υπάρχουν άλλοι τύποι ενεργειών που έχουν το τέλος στον εαυτό τους και ο Αριστοτέλης μας παρουσιάζει αυτά τα παραδείγματα: την όραση και την σκέψη. Όταν βλέπω, δεν υπάρχει κάποιο πράγμα που να υφίσταται πέρα από την όρασή μου, το κοίταγμα είναι μια ενέργεια που φέρνω σε πέρας, αλλά δεν υπάρχει ένα τέλος που στέκεται πέρα από αυτή την πράξη, είναι μια πράξη που έχει το τέλος στον εαυτό της. Το ίδιο και με την σκέψη. Ο Αριστοτέλης λέει πως σε άλλες περιπτώσεις μπορώ να διακρίνω το παρελθόν από το παρόν, μπορώ να πω π.χ. "περπάτησα" και "περπατώ". Είναι διαφορετικό να πούμε περπάτησα, διότι μπορεί να περπάτησα και τώρα να έχω σταματήσει, εάν όμως πω, περπατώ, σημαίνει πως δεν στέκομαι αλλά περπατώ. Έτσι λοιπόν ενώ στην περίπτωση του περπατήματος, που είναι μια κίνηση, υπάρχει διαφορά ανάμεσα στον αόριστο του ρήματος (περπάτησα) και στον ενεστώτα (περπατώ), στην περίπτωση του βλέπω και της σκέψης δεν υπάρχει διαφορά ανάμεσα στο είδα και στο βλέπω και στο σκέφτηκα και σκέφτομαι. Σ' αυτή την τελευταία περίπτωση υπάρχει μια συνεχής πρόοδος, στην οποία δεν περνώ από μια κατάσταση, ας πούμε ησυχίας, σε μια κατάσταση κινήσεως, υπάρχει συνέχεια. Αυτή είναι η τέλεια ενέργεια, λέει ο Αριστοτέλης, τέλεια διότι έχει στον εαυτό της το τέλος της (1048b22-35).

Εμείς θα μπορούσαμε να μεταφράσουμε, σ' αυτή την περίπτωση, τον όρο ενέργεια, αντί για πράξη, με τον όρο δραστηριότητα, εννοώντας σαν δραστηριότητα μια τέλεια πράξη, η οποία διαθέτει ευ εαυτήν το τέλος της, τον σκοπό της, όπως το βλέπω και η σκέψη. Ενώ το περπάτημα ή το αδυνάτισμα, είναι ατελείς πράξεις και επομένως, είναι κινήσεις, δεν είναι δραστηριότητες. Γιατί είναι τόσο σημαντική αυτή η διάκριση; Διότι ο Αριστοτέλης θα την επικαλεστεί όταν θα χρειασθεί να καθορίσει σε ποιά πράξη συνίσταται το πρώτο κινητό ακίνητο, το οποίο καθότι ακίνητο, δεν μπορεί να έχει σαν πράξη την κίνηση, και επομένως θα πρέπει να διαθέτει δραστηριότητα. Και ποιά είναι η πιο υψηλή δραστηριότης για μας; Η σκέψη.

(Συνεχίζεται)

Αμέθυστος