ΟΙ ΠΡΟΒΟΛΕΣ ΚΑΙ Η ΑΠΟΣΥΡΣΗ ΤΟΥΣ ΣΤΗΝ ΓΙΟΥΓΚΙΑΝΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ (20)

Συνέχεια από Τετάρτη 24 Απριλίου 2013

Αντανακλάσεις της ψυχής

Marie–Louise von Franz

9. ΔΙΑΛΟΓΙΣΜΟΣ - ΑΝΤΑΝΑΚΛΑΣΗ (REFLECTION)

Α. Οι αρχικές σημασίες της αντανάκλασης.

Οι «στιγμιαίες λάμψεις συνειδητότητας» που έρχονται στο μυαλό μας όταν ανατρέχουμε στην παιδική μας ηλικία έχουν συνήθως συνενωθή στους ενηλίκους σε ένα λίγο-πολύ συνεχές πεδίο εγωικής συνείδησης. Αλλά νωρίτερα ακόμη, πριν αυτές οι στιγμιαίες λάμψεις αναγνωρισθούν συνειδητά σαν εσωτερική εμπειρία, υπήρχαν σαν προσυνειδητά συστατικά της ανθρώπινης ύπαρξης, και εκφράζονταν κυρίως στην δράση του ασυνειδήτου. Ο Jung υπέθεσε ότι οι αισθήσεις του ασυνειδήτου για τελετουργικές πράξεις, σε σύγκριση με τις διδασκαλίες και τις θεωρίες που διαμορφώθηκαν σε μύθους ή σε θρησκευτικά συστήματα, υλοποιούνταν σε μια εποχή αρχαιότερη και ήταν οι πρόδρομοι των τελευταίων. Παρατήρησε, για παράδειγμα, ότι οι Αφρικανοί ιθαγενείς του όρους Elgon έφτυναν τα χέρια τους κατά την ανατολή του ήλιου και τα άπλωναν προς τον ήλιο, χωρίς να «γνωρίζουν» ότι αυτή η πράξη έχει ένα νόημα. «Πάντοτε στο παρελθόν έτσι έκαναν». Υπό το φως της σύγχρονης ψυχολογικής γνώσης των συμβόλων, αυτή η χειρονομία σημαίνει: «Ω θεέ μου, προσφέρω την ψυχή μου σε Σένα», αλλά, όπως μόλις είπαμε, η πράξη προηγείται του λόγου κατά ένα αξιόλογο χρονικό διάστημα.

Ο ίδιος νόμος επικρατεί όσον αφορά τις «στιγμιαίες λάμψεις συνειδητότητας». Και αυτές αρχικά παριστάνονταν με συμβολική μορφή και είχαν μια τελετουργική εφαρμογή στην περίπτωση λαμπερών μικρών λίθων ή άλλων αστραφτερών κατοπτροειδών αντικειμένων, στα οποία αποδιδόταν η δύναμη να διώχνουν τα πνεύματα. Ο εθνολόγος Richard Gould αναφέρει ένα καλό παράδειγμα σχετικά με αυτό, που το παρατήρησε στους Αυστραλούς ιθαγενείς. Αυτός και η γυναίκα του έμειναν για λίγο διάστημα σε μια φιλική οικογενειακή ομάδα από δεκατρείς ιθαγενείς, οι οποίοι, ανεπηρέαστοι από τον πολιτισμό, ζούσαν με το κυνήγι και με την συλλογή φυτών, και οι οποίοι είχαν διατηρήσει την αρχέγονη αιωνόβια προοπτική τους στον τρόπο της ζωής τους. Ακόμη και όταν η ζέστη ήταν ανυπόφορη, αναβόταν φωτιά κάθε βράδυ και διατηρούνταν αναμμένη όλη την νύχτα για να κρατήση μακριά τα manu (κακά πνεύματα). Αλλά, μέχρι στιγμής, κανένα manu δεν είχε εμφανισθή. Μια μέρα ο Gould αποφάσισε να απουσιάση για ένα μικρό διάστημα μαζί με τον μεγαλύτερο σε ηλικία άνδρα, που ήταν ο πνευματικός αρχηγός της ομάδας. Η γυναίκα του έμεινε με τους άλλους. Το βράδυ, αφού είχαν πάρει αυτήν την απόφαση, τα παιδιά έγιναν ανήσυχα και είπαν ότι είδαν δύο manu να κρύβονται στο μισοσκόταδο. Δύο άνδρες της ομάδας που ήταν ειδικευμένοι στην μαγεία πήραν δύο λαμπερά κομμάτια από μαργαριτάρι που είχαν βρει σε έναν σταθμό ιεραποστολής, και, προφέροντας μαγικά ξόρκια και κάνοντας μια σπουδαία επίδειξη σκοποβολής, τόξευαν με τα βέλη τους προς την κατεύθυνση των δύο manu. Έπειτα διαβεβαίωσαν τους άλλους ότι τα manu είχαν εξαφανισθή. Είναι πιθανό ότι μερικοί από τους άνδρες που επρόκειτο να μείνουν μαζί με την λευκή γυναίκα χωρίς την αυθεντία του γεροντότερου, μπορεί να έκαναν κάποιες ανορθόδοξες σκέψεις, ιδιαίτερα καθώς αυτοί οι ιθαγενείς δεν είναι καθόλου σεμνότυφοι στις ιδέες τους για το σεξ. Αλλά προφανώς δεν βίωσαν τους πειρασμούς του σαν προερχόμενους από τον εσωτερικό τους κόσμο· η ξαφνική τους ανησυχία προκλήθηκε από δύο ακαθόριστα πονηρά πνεύματα. Τα λαμπερά, κατοπτροειδή κομμάτια του μαργαριταριού δρούσαν σαν μαγικό αντίδοτο, μια «αποτρεπτική αντανάκλαση» με την κατά γράμμα συγκεκριμένη έννοια. Οι μάγοι διαβεβαίωναν ότι τα κομμάτια επέστρεψαν σε αυτούς την κατάλληλη στιγμή – αντ-ανάκλαση (re-flectio). Έτσι, ακόμη και το φαινόμενο των «στιγμιαίων λάμψεων συνειδητότητας» βιώθηκε αρχικά σαν προβολή σε ένα εξωτερικό αντικείμενο.

Όποιος θυμάται αυτές τις «στιγμιαίες λάμψεις συνειδητότητας» από την παιδική του ηλικία, θα γνωρίζει ότι πάντοτε συνδέονται με έντονα συγκινησιακές καταστάσεις. Αυτή η συγκίνηση είναι στο κορύφωμά της την στιγμή της «λάμψης», και συνήθως υποχωρεί την ίδια στιγμή. Είναι σαν το σύντομο φως της συνείδησης να διέλυσε την αποπνικτικά πιεστική συγκίνηση. Αντικείμενα που «αντανακλούν» μπορούν, επομένως, να διώξουν τα πνεύματα· η αντανάκλαση καταπραΰνει την κακή επίδραση ή την εξημμένη κατάσταση. Γι’ αυτό όταν ο Περσέας σκότωσε την Μέδουσα, η θέα της οποίας πέτρωνε τους ανθρώπους, δεν την κοίταξε απ’ ευθείας, αλλά σκόπευσε με την βοήθεια ενός καθρέφτη. Μπορούσε έτσι να προστατέψη τον εαυτό του από την υπερνίκηση της συγκίνησης· η απολίθωση προκαλείται από μια υπερβολή δυνατής συγκίνησης, όπως φαίνεται στην κατατονία των σχιζοφρενών.

Ίσως αξίζει σε σχέση με αυτά να ρίξουμε μια ματιά στην ιδέα της αντανάκλασης στην φυσική. Το φως, όπως ξέρουμε, παράγεται από την κίνηση των ηλεκτρονίων, είτε αυτόματα, όπως όταν ένα ηλεκτρόνιο αλλάζει το ενεργειακό επίπεδο μέσα στο άτομο, ή όταν τίθεται σε κίνηση μέσω της επίδρασης ενός φωτονίου. Στην τελευταία περίπτωση συμβαίνει αντανάκλαση και εκπομπή. Τίποτε όμως από αυτά τα δύο δεν μπορεί να συμβή εάν το ηλεκτρόνιο δεν έχει κάποια ελευθερία κίνησης και συγκρατείται πολύ σταθερά μέσα στο άτομό του. Κανονικά, όταν το φως πλήττει τα ηλεκτρόνια που συγκρατούνται σε ένα ορισμένο ενεργειακό επίπεδο μέσα σε ένα ξεχωριστό άτομο, η ενέργεια του φωτός μπορεί να απορροφηθή από την ενέργεια του ηλεκτρονίου. Εάν, όμως, τα άτομα συνδέονται γερά σε ένα είδος κρυσταλλοειδούς δικτυωτής δομής, μπορεί να συμβή τα ηλεκτρόνια να είναι ικανά να κινηθούν ελεύθερα μέσα στην κρυσταλλοειδή δομή, και να μην είναι πια δεμένα με  έ ν α  άτομο. Σε αυτήν την κατάσταση, το ηλεκτρόνιο δεν απορροφά την φωτεινή ενέργεια, αλλά την ακτινοβολεί πίσω. Ιδωμένη, λοιπόν, σαν ένα φυσικό φαινόμενο, η αντανάκλαση εξαρτάται από την παρουσία ορισμένων ατομικών δικτυωτών δομών. Αυτό που συμβαίνει είναι ότι, αν και οι μεγαλύτερες ομάδες, τα άτομα, από μαθηματική πλευρά συνδέονται πιο γερά και με περισσότερη δύναμη από ότι συνήθως, μερικά ηλεκτρόνια έχουν γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο περισσότερη ελευθερία κίνησης. Κατά θαυμαστό, φαινομενικά, τρόπο, η δυνατότητα αντανάκλασης στην ασυνείδητη περιοχή της ψυχής συνδέεται με έναν άγνωστο παράγοντα που αποκαλύπτεται στο κατώφλι της συνείδησης, στα όνειρα και σε αυθόρμητες φαντασίες, σαν μια κρυσταλλοειδής μαθηματική δομή, δηλαδή το σύμβολο της μαντάλλα και που, όπως ξέρουμε, ο Jung ονόμασε Ταυτό, όταν αντιπροσωπεύει την ολότητα που έχει  α ν τ α ν α κ λ α σ θ ή, συμβολίζεται πολύ συχνά με μαθηματικές δομές κυρίως τετραδικών υποδιαιρέσεων, και πολλές φορές παριστάνεται με το σύμβολο του κρυστάλλου.

Για τον αρχέγονο άνθρωπο, το φαινόμενο του καθρέφτη και του καθρεφτισμού είχε την ιδιότητα θαύματος· γι’ αυτόν η καθρεφτισμένη εικόνα ήταν μια πραγματικότητα από μόνη της. Η γερμανική λέξη για τον καθρέφτη, s p i e g e l, είναι συγγενής με την λατινική λέξη s p e c u l u m (=καθρέφτης, είδωλο, εικόνα), και κατάγεται από την παλιά γερμανική λέξη s c u k a r (=αυτό που περιέχει την σκιά), από το s k u w o (= σκιά) και το  k a r (=δοχείο). Στους αρχαίους Ινδούς ο καθρέφτης θεωρούνταν σαν «αυτό με το οποίο βλέπει κάποιος τον εαυτό του» ή «αυτό που δείχνει τον σωσία κάποιου». Η καθρεφτισμένη εικόνα θεωρούνταν σαν σκιά ή σαν σωσίας, δηλαδή σαν μια εικόνα της ψυχής, και επομένως ο καθρέφτης είχε μεγάλη μαγική σημασία· ήταν ένα εργαλείο για να γνωρίση κανείς αντικειμενικά την ψυχή του μέσω της αντανάκλασης (Σ.τ.Μ.: reflection = αντανάκλαση, αλλά και σκέψη, συλλογισμός) με την κυριολεκτική σημασία της λέξης.

Ο Mircea Eliade έχει μαζέψει άφθονες μαρτυρίες σχετικά με τον ρόλο που παίζουν τα λαμπερά ή αστραφτερά αντικείμενα σαν προστασία απέναντι στην ψυχική διάλυση από τα κακά πνεύματα. Στο βιβλίο του για τον σαμανισμό, όπου αναφέρει τις τελετές μύησης των σαμάνων και των θεραπευτών αναρίθμητων φιλών, περιγράφει μια τελετή, στην οποία τα σπλάχνα του νεόφυτου συμβολικά αφαιρούνται, καθαρίζονται, και αντικαθίστανται από μικρές λαμπερές πέτρες και κομμάτια από αστραφτερά αντικείμενα, που δίνουν μαγική δύναμη επάνω στα πνεύματα! Οι ίδιοι οι κρύσταλλοι έχουν μερικές φορές την ίδια λειτουργία με υπηρετικά πνεύματα· καθρεφτίζουν γεγονότα που συμβαίνουν επάνω στην γη ή αποκαλύπτουν τί γίνεται στην ψυχή ενός αρρώστου.

Σε πολλά μέρη οι καθρέφτες χρησιμοποιούνται σαν αμυντικό μέσο για το κακό μάτι και των ανθρώπων και των πνευμάτων, επειδή θεωρείται ότι οι καθρέφτες στέλνουν βλαπτικές «ακτίνες» πίσω στην πηγή τους. Στην Ισπανία, την Τριπολίτιδα, και σε όλη την Κίνα, οι καθρέφτες χρησιμοποιούνται γι’ αυτόν τον σκοπό. Ένα παρόμοιο σκοπό εξυπηρετούν οι «μάσκες του τρόμου», δηλαδή αποκρουστικά άσχημα παραμορφωμένα πρόσωπα που δείχνουν στον δαίμονα την ίδια του την όψη, από την οποία τρομαγμένος τρέπεται σε φυγή.

Τα αντικείμενα που αντανακλούν είχαν έτσι, από αμνημονεύτων χρόνων, θεϊκή σημασία για τους ανθρώπους. Η πιο παλιά εμπειρία αντανακλώντος αντικειμένου θα μπορούσε θαυμάσια να είναι η επιφάνεια του νερού. Σε αυτά που ακολουθούν βασίζομαι κυρίως στο εξαίρετο βιβλίο του Martin Ninck «D i e   b e d e u t u n g   d e s   W a s s e r s   i m   K u l t   u n d   L e b e n  d e r   A l t e n» (Η σημασία του νερού στην λατρεία και την ζωή των αρχαίων». Ο Ninck δείχνει ότι στον κόσμο της αρχαιότητας το νερό θεωρούνταν πάντα σαν κάτι χθόνιο, κάτι που ξεπήδησε από την γη, και συνδεόταν πάντα με αυτό που ονομάζει «νυχτερινές συνθήκες» ή «νυχτερινές καταστάσεις της ψυχής»: μέθη, όνειρο, ύπνωση, ασυνειδησία και θάνατος. Αυτές οι καταστάσεις συνδέονταν όλες με το μυστήριο του βάθους των νερών.

Ψυχολογικά, το νερό είναι ένα από τα πιο συχνά σύμβολα για το ασυνείδητο, και έτσι το βάθος του νερού θεωρούνταν σε πολλά μέρη σαν η πηγή κάθε προφητείας, και σαν βοήθεια για την όραση φαινομένων από το «Υπερπέραν». Οι μεγάλοι θεοί που είχαν γνώση του μέλλοντος – ο Νηρέας, ο Πρωτέας (Σ.τ. Μ.: με τα δύο αυτά ονόματα θεωρείται ότι παριστάνετο ο ίδιος θεός, καθώς και με το όνομα Τρίτων, σε τρείς μορφές του: Πρωτεύς– η πρώτη μορφή–, Νηρεύς –αυτός που έχει σχέση με το νερό– και Τρίτων –η Τρίτη μορφή: είναι ο θεός που άλλαζε συνεχώς μορφή, και ο που ο Μενέλαος διηγείται στην Οδύσσεια πώς τον κράτησε, μετά από συμβουλή της θαλασσινής κόρης του Λευκοθέας, και άκουσε τις προβλέψεις του για το μέλλον), η Θέτις, και στην γερμανική παράδοση ο Mimir είναι όλες οι θαλασσινές θεότητες. Στο νερό μπορεί κανείς να δη την σκιά του, τον σωσία του, της ψυχική του εικόνα, ξεχωριστά και αντικειμενικά, και επίσης τα ασώματα περιγράμματα των νεκρών και των θεών. Η συνήθεια της απόκτησης μυστικής γνώσης κοιτάζοντας μέσα σε ένα δοχείο με νερό, η ονομαζόμενη  υ δ ρ ο μ α ν τ ε ί α, συναντάται, επομένως, σε όλο τον κόσμο. Στο Μεσαίωνα, στην δική μας πολιτιστική παράδοση, αναμμένα κεριά τοποθετούνταν γύρω από ένα κυκλικό δοχείο γεμάτο νερό, και καλούνταν ένας δαίμονας· το πνεύμα απαντούσε με εικόνες επάνω στην επιφάνεια του νερού (i m a g i n e s  a q u a e  i m p r e s s a e = εικόνες τυπωμένες στο νερό) Στην αρχαία Πάτρα, στην Ελλάδα, ασκούνταν ένα είδος μαγείας που συνδύαζε και τον καθρέφτη και την αντανάκλαση του νερού. Ένας καθρέφτης δεμένος σε μια κλωστή χαμήλωνε μέσα σε ένα πηγάδι ως την επιφάνεια του νερού, και η αντανάκλασή του έδειχνε εάν ένας άρρωστος θα γινόταν καλά ή θα πέθαινε· στην Κυήνη της Λυκείας, πάλι, το ίδιο πράγμα το έβλεπαν απ’ ευθείας στην αντανάκλαση της επιφάνειας του νερού του πηγαδιού. Στην Ευρωπαϊκή λαϊκή μαγεία ήταν εξαπλωμένη η χρήση του «γήινου καθρέφτη». Γέμιζαν ένα δοχείο με χώμα, έβαζαν έναν γυάλινο δίσκο επάνω του, και αυτός ο δίσκος αντανακλούσε αυτό που ζητούσαν να μάθουν. Σε μερικά μέρη η μαγική δύναμη δινόταν στον καθρέφτη με το να μείνη ο δίσκος τρείς μέρες και τρείς νύχτες επάνω στο πρόσωπο του θαμμένου σώματος μιας γυναίκας που είχε πεθάνει κατά την γέννα. Η σύνδεση του χώματος και του θανάτου με τις προφητικές δυνάμεις του νερού και του καθρέφτη είναι ιδιαίτερα σημαντική σε αυτήν την περίπτωση. Στον Βιργίλιο, ο Αινείας δέχεται τις τελικές προφητείες ακριβώς μόλις πρόκειται να κατέβη μέσω της λίμνης του Avernus στο βασίλειο των νεκρών. Στενά δεμένος με τον καθρέφτη του νερού είναι ο χρησμός των ονείρων, που επίσης στέλνεται συχνά από υδάτινες θεότητες. Η ασταμάτητη μεταμόρφωση των ονειρικών εικόνων είναι σαν ένα υπόγειο ρεύμα, που οι θεοί του μπορούν με τον ίδιο τρόπο να μεταβάλλωνται ασταμάτητα.(Σ.τ.Μ.: Δες την περίπτωση του Πρωτέα που αναφέραμε).

Ο συμβολισμός του ασυνείδητου από το νερό με την κατοπτρική επιφάνειά του, βασίζεται φυσικά, σε τελευταία ανάλυση, πάνω σε μια προβολή. Παρ’ όλα αυτά, οι αναλογίες είναι εντυπωσιακά σημαντικές. Ακριβώς όπως δεν μπορούμε να «δούμε» στα βάθη του νερού, έτσι και οι βαθύτερες περιοχές του ασυνειδήτου είναι αόρατες σε εμάς· μπορούμε να βγάλουμε μόνο έμμεσα συμπεράσματα γι’ αυτές. Αλλά στην επιφάνεια, στην οριακή περιοχή ανάμεσα στην συνείδηση και το ασυνείδητο, οι ονειρικές εικόνες εμφανίζονται αυθόρμητα, και φαίνονται όχι μόνο να μας δίνουν πληροφορίες για τα βάθη της ψυχής, αλλά επίσης να  κ α θ ρ ε φ τ ί ζ ο υ ν  την συνειδητή μας προσωπικότητα, αν και όχι σε απαράλλακτη μορφή, αλλά με ένα λίγο ή πολύ παραλλαγμένο σχήμα. Το καθρέφτισμα γίνεται πάντα μέσω της συμβολικής  ε ι κ ό ν α ς, που έχει την θέση της και στους δύο κόσμους.

Αν και κατά την διάρκεια ενός ονείρου αισθανόμαστε τόσο ταυτισμένοι με το ονειρικό εγώ όσο και με το καθημερινό μας εγώ, το ονειρικό μας εγώ εντούτοις έχει ορισμένα χαρακτηριστικά που μας εκπλήσσουν όταν είμαστε ξύπνιοι. Μπορεί, για παράδειγμα, να κάνουμε τολμηρές πράξεις μέσα σε ένα όνειρο τις οποίες δεν θα μπορούσαμε ποτέ να εκτελέσουμε στην καθημερινή μας ζωή, ή το ονειρικό εγώ μας μπορεί να έχη άλλες ιδιότητες και ικανότητες που δεν έχουμε ποτέ δει στον εαυτό μας. Αντίθετα με μια φυσική κανονική κατοπτρική εικόνα σε μια ατάραχη και λεία επιφάνεια, το εγώ που καθρεφτίζεται στα όνειρα είναι πολλές φορές πολύ παραλλαγμένο, όπως συμβαίνει πραγματικά με όλες τις άλλες ονειρικές εικόνες. Ο σκύλος μας μπορεί να μιλάη στα όνειρα, διάφορα αντικείμενα συγχωνεύονται σε ερμαφρόδιτες μορφές, εμφανίζονται άνθρωποι που μοιάζουν με δύο αλληλεπικαλυπτόμενες φωτογραφίες, και ούτω καθεξής. Αλλά μόλις αρχίσουμε να ερμηνεύουμε το όνειρο σύμφωνα με τους κανόνες αυτής της τέχνης, μια ιδέα για το πώς είμαστε αρχίζει να αναδύεται από τις συμβολικές ονειρικές εικόνες, που θα μας καταπλήξη πάλι και πάλι με την αδυσώπητη αντικειμενικότητάς της. Στο δοκίμιό του «Μια ψυχολογική άποψη της συνείδησης», ο Jung αναφέρει το όνειρο ενός επιχειρηματία, που την προηγούμενη μέρα του είχαν προτείνει συμμετοχή σε ένα φαινομενικά απόλυτα έντιμο σχέδιο, το οποίο έτεινε να αποδεχθή. Την νύχτα στο όνειρό του είδε ότι οι παλάμες του και τα χέρια του μέχρι τους αγκώνες ήταν γεμάτα με μαύρη λάσπη. Το όνειρο τον συμβούλευε να μην ανακατευθή σε αυτό το σχέδιο, και, πραγματικά, αποδείχθηκε αργότερα πως ήταν μια «βρώμικη δουλειά».

Β. Τετραπλό καθρέφτισμα.

Η «κατοπτρική» επιφάνεια του ασυνείδητου, όπως φαίνεται στις ονειρικές εικόνες, μας δείχνει μια άλλη, συχνά αντισταθμιστική εικόνα του εαυτού μας, που φαίνεται σαν να έγινε ορατή από ένα άλλο επίπεδο από ένα άλλο πρόσωπο.

Αυτό, πάντως, που μας φαίνεται παράξενο ή περίεργο, είναι ότι το φαινόμενο της  σ υ ν ε ι δ η τ ό τ η τ α ς, που είναι για μας σχεδόν απόλυτα μυστηριώδες,  έ χ ε ι  μ ε  π α ρ ό μ ο ι ο  τ ρ ό π ο  έ ν α  ε ί δ ο ς  κ α τ ο π τ ρ ι κ ή ς  ι κ α ν ό τ η τ α ς· χρειάζεται κανείς μόνο να θυμηθή τις προαναφερθείσες θεωρίες και εξηγήσεις των φυσικών επιστημόνων για την φύση των «υλικών» φαινομένων στον εξωτερικό κόσμο. Σε τελευταία ανάλυση δεν είναι τίποτε άλλο από καθρεφτισμοί, ή βασιζόμενες στην φαντασία, νοητικές, διαρθρωμένες ανακατασκευές του εξωτερικού κόσμου σε ένα άλλο επίπεδο, δηλαδή στον ανθρώπινο νου. Οι ρίζες και η βασική δομή αυτών των φανταστικών ιδεών που αναδομούν τον εξωτερικό κόσμο βρίσκονται πραγματικά στο ασυνείδητο, όπως είδαμε στο Κεφάλαιο 4, αλλά φιλτράρονται «εκλεπτύνονται», μεταβάλλονται, και παίρνουν την μορφή με την οποία παρουσιάζονται σε κάθε δεδομένη στιγμή από τις παρατηρήσεις, τις σκέψεις και τις διατυπώσεις της εγωικής συνείδησης του ερευνητή. Και, τελικά, κάποια σχέση καθρέφτη–εικόνας φαίνεται να υπάρχη ανάμεσα στο ασυνείδητο και την ύλη, και αυτή η σχέση σήμερα είναι γεμάτη από αινίγματα.

Στην περίπτωση αυτών των καθρεφτισμών δεν υπάρχει πια κανένα θέμα διαταραχής της προσαρμογής σε εσωτερικές ή εξωτερικές πραγματικότητες. Αυτό το ζήτημα υπάρχει μόνο κατά υπόνοια, στον βαθμό δηλαδή που υπάρχει η υποψία ότι κάθε ψυχικό μοντέλο εικόνας που σχηματίζουμε για εσωτερικά ή εξωτερικά γεγονότα ή σειρά από γεγονότα, θα  μ π ο ρ ο ύ σ ε  να αποδειχθή, στην εξελικτική τους πορεία, σαν ανεπαρκές και απλά «υποκειμενικό», έστω και αν στην αρχή χρησιμεύει σαν ένα επαρκές εργαλείο στην προσπάθεια να συλλάβουμε την «αντικειμενική» πραγματικότητα. Γ ι α  α υ τ ή ν  την  μορφή της προβολής, επομένως, χρησιμοποιώ τον όρο  κ α θ ρ ε ύ τ ι σ μ α, που και ο Jung χρησιμοποίησε συχνά για χάρη της σαφήνειας.  
 

                                                

Πρέπει επομένως να κοιτάξουμε πιο προσεκτικά  τ έ σ σ ε ρ ε ι ς  σχέσεις καθρεφτίσματος: το καθρέφτισμα του εγώ από το Ταυτό, το καθρέφτισμα του Ταυτού από το εγώ, το καθρέφτισμα της ύλης από το συλλογικό ασυνείδητο, και το πιθανό καθρέφτισμα του τελευταίου στην ύλη.

Το καθρέφτισμα του Εγώ από το Ταυτό, το κέντρο του ασυνειδήτου και ολόκληρης της ψυχής, έχει ήδη αναφερθή. Μπορούμε να ανακαλύψουμε σε κάθε όνειρο πώς η συνειδητή μας συμπεριφορά καθρεφτίζεται «αντικειμενικά», και πώς ένα βλέμμα του Ταυτού κατευθύνεται προς εμάς από ένα Αρχιμήδειο σημείο έξω από την εγωική συνείδηση, ένα βλέμμα που δεν θα μπορούσαμε αλλοιώς να το είχαμε γνωρίσει. Α υ τ ό  π ο υ  β λ έ π ο υ μ ε,  ε π ο μ έ ν ω ς,  σ τ ο ν  κ α θ ρ έ φ τ η  π ο υ  κ ρ α τ ά ε ι  μ π ρ ο σ τ ά       μ α ς  τ ο  Τ α υ τ ό  ε ί ν α ι  η  μ ό ν η  π η γ ή  α λ η θ ι ν ή ς  α υ τ ο γ ν ω σ ί α ς· ο,τιδήποτε άλλο είναι ναρκισσιστικές σκέψεις του εγώ για τον εαυτό του.

Όχι μόνο το εγώ του αισθητού ανθρώπου καθρεφτίζεται κατά την πράξη της αυτογνωσίας, αλλά επίσης και το Ταυτό τότε για πρώτη φορά έρχεται από την κατάστασή του της δυναμικότητας στην υλοποίηση μέσω του γεγονότος ότι καθρεφτίζεται στο εγώ, δηλαδή αναγνωρίζεται. Μόνο από την άποψη του Ταυτού το εγώ μπορεί να ειδωθή σαν αντικείμενο, και, αντίστροφα, το εγώ μπορεί να αποκτήση σε κάθε όνειρο, για παράδειγμα, μια πιο σαφή ιδέα για την φύση και την ύπαρξη αυτού το οποίο παρατηρεί. Επομένως, όταν το εγώ ακολουθή τα σημάδια που του δίνονται στα όνειρα, βοηθάει το Ταυτό να πετύχη την υλοποίησή του στον χώρο και τον χρόνο. «Καθρεφτίζει» τότε το Ταυτό, φέρνοντάς το από την ασυνείδητη, απλά δυναμική ύπαρξη, στην σαφήνεια της εγωικής συνείδησης. Έτσι, με μια ορισμένη έννοια, μπορούμε να πούμε ότι ακόμη και το Ταυτό μπορεί να συνειδητοποιήση τον εαυτό του μόνο με την βοήθεια του εγώ, μόνο στην εγωική συνείδηση, που είναι ο καθρέφτης.

Στα απομνημονεύματά του ο Jung περιέγραψε την σχέση καθρέφτη–εικόνας που υπάρχει ανάμεσα στο εγώ και το Ταυτό, με δύο από τα όνειρά του. Στο πρώτο όνειρο, ένα είδος ιπτάμενου δίσκου εμφανίζεται στον ουρανό, και έρχεται κατ’ ευθείαν προς τα επάνω του. Την εποχή που είδε το όνειρο ο Jung είχε ερμηνεύσει τα άγνωστα ιπτάμενα αντικείμενα σαν προβολές του Ταυτού επάνω σε ανεξήγητα εξωτερικά φαινόμενα· αλλά το όνειρό του αντιστρέφει τα στοιχεία του προβλήματος, όπως λέει ο ίδιος, και υπονοεί ότι το πρόσωπο, δηλαδή το εγώ του, είναι μια προβολή που προέρχεται από το Ταυτό. Το γεγονός ότι ο ιπτάμενος δίσκος είναι μια «μηχανή», θα μπορούσε να δείχνη συμβολικά ότι πίσω από αυτό το αντικείμενο βρίσκεται μια δύναμη που επινοεί και ρυθμίζει την πραγματικότητά μας για μας, και που οι στόχοι και οι σκοποί του μας είναι άγνωστοι. Το δεύτερο όνειρο είναι ακόμη πιο φανερό· είναι το όνειρο που αναφέραμε, στο οποίο ο Jung ανακαλύπτει ότι βρίσκεται στην φαντασία ενός γιόγκι. Σε αυτό το όνειρο, το Ταυτό (σαν διαλογιζόμενος γιόγκι) δημιουργεί το εμπειρικό εγώ του ονειρευομένου· προβάλλει το εγώ από τον εαυτό του προς τα έξω, ας πούμε, μέσα στον τρισδιάστατο κόσμο. Εδώ η λέξη  π ρ ο β ο λ ή  γίνεται αντιληπτή με την τεχνική της έννοια, όπως, για παράδειγμα, στην οπτική προβολή μιας εικόνας. Γι’ αυτό προτιμώ να χρησιμοποιώ την λέξη  κ α θ ρ έ φ τ ι σ μ α. Αυτή η σχέση ανάμεσα στο εγώ και το Ταυτό, είναι ένα λεπτό ζήτημα και μια βαρειά υπευθυνότητα, όχι μόνο από επιστημονική άποψη, αλλά επίσης και στην πράξη. (Σ.τ.Μ.: Σχετικά με αυτά βλέπε την ρήση του Αυγουστίνου: «Ο Θεός είναι άσπιλος καθρέφτης της αλήθειας, μέσα στο οποίο φαίνεται καθένας καθώς είναι· κατά το μέτρο της προθυμίας του δοκιμάζει το έλεος του Θεού· κατά τον βαθμό της αγάπης του βλέπει τον αντεραστή Θεό· ότι πρόσωπο του δείχνεις τέτοιο τον βρίσκεις· «οίος οφθήσει, τοιούτος οφθήσεται σοι».

Κατά παράδοξο τρόπο, το Ταυτό είναι «ο άλλος» στον εσωτερικό κόσμο κάποιου, και εντούτοις είναι επίσης απλώς το εγώ. Ανάλογα με το αν ένα άτομο ταυτίζεται πάρα πολύ με το Ταυτό ή το θεωρεί σαν κάτι πολύ μακρινό, σαν το «απόλυτο άλλο», τα όνειρά του θα τονίζουν την μια ή την άλλη άποψη. Στις απόκρυφες «Π ρ ά ξ ε ι ς  τ ο υ  Ι ω ά ν ν η», που αναφέραμε πιο πάνω, ήταν η μυστηριώδης ετερότητα του Ταυτού που τονιζόταν. Στο επόμενο όνειρο του γιου ενός πάστορα, ο οποίος έβλεπε τον Θεό σαν κάτι υπερβολικά μακρινό και σαν τον άγνωστο «άλλο», συμβαίνει το αντίθετο. Ήταν ένα αγωνιώδες όνειρο που επανερχόταν σ’ αυτόν για πολλά χρόνια, μέχρι σχεδόν τα πενήντα του. Ονειρευόταν ότι περπατούσε μέσα σε μια αχανή έρημο. Άκουγε βήματα πίσω του. Με αγωνία περπατούσε πιο γρήγορα, αλά και τα βήματα επιταχύνονταν. Άρχιζε να τρέχη, ενώ ο τρόμος τον ακολουθούσε πάντα. Έπειτα έφθανε στο χείλος μιας βαθειάς αβύσσου, και έπρεπε να σταματήση. Κοίταζε κάτω: βαθειά, πολύ βαθειά, χιλιάδες μίλια κάτω έβλεπε την φωτιά της κόλασης να καίη. Κοίταζε γύρω του και έβλεπε – ή μάλλον διαισθανόταν στο σκοτάδι – μια δαιμονική μορφή. Αργότερα το όνειρο ξαναερχόταν ακριβώς όπως πριν, μόνο που αντί για δαίμονα ο ονειρευόμενος έβλεπε την μορφή του Θεού. Και όταν ήταν σχεδόν πενήντα ετών, είδε αυτό το όνειρο για τελευταία φορά. Αλλά αυτήν την φορά ο πανικός τον έκανε να πηδήξη από την άκρη της αβύσσου κάτω στα βάθη. Καθώς έπεφτε, χιλιάδες μικρά τετράγωνα λευκά χαρτιά πετούσαν πέφτοντας προς τα κάτω μαζί του. Σε κάθε χαρτί, είχε σχεδιασθή σε μαύρο και άσπρο μια διαφορετικά μαντάλλα. Τα χαρτιά που πετούσαν μαζί σχημάτισαν ένα είδος πατώματος, έτσι ώστε ο ονειρευόμενος δεν έπεσε στην κόλαση, αλλά προσγειώθηκε σταθερά στα μισά της αβύσσου. Έπειτα κοίταξε πίσω, ψηλά στην άκρη της αβύσσου· εκεί είδε  τ ο  π ρ ο σ ω π ό  τ ο υ! Ο διώκτης στο όνειρο είναι το Ταυτό, που εμφανίζεται πρώτα σαν κάτι «απόκοσμο», μετά με την μορφή του Θεού, έπειτα με την μορφή του ίδιου του ονειρευόμενου. Στο τελευταίο όνειρο, που ήταν φανερό ότι έφερε μαζί του την λύση, επειδή δεν ξαναγύρισε, η ομοιότητα του εγώ και του Ταυτού, με το ένα σαν κατοπτρική εικόνα του άλλου, υπογραμμίζεται με έμφαση.

(συνεχίζεται)
Αμέθυστος