ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ (49)

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ 

Συνέχεια από Πέμπτη,28 Μαΐου 2020

                                  Jacob Burckhard

                                                              ΤΟΜΟΣ 1^ος

                        ^{ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ}

                                           ΚΡΑΤΟΣ ΚΑΙ ΕΘΝΟΣ  

                                                    –   ΙV   –

                          Η ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ

1. ΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ ΜΕΤΑΞΥ ΠΟΛΕΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

                                                 (συνέχεια  2^η)  

    

Ο πλέον συνήθης τρόπος συμπεριφοράς τών νικητών ήταν η καταστροφή τής πόλης που μόλις είχαν καταλάβει, χωρίς να εξαιρούνται ούτε οι ναοί ούτε οι τάφοι· ενίοτε μάλιστα ο νικητής αφαιρούσε τα αγάλματα των θεών και τα μετέφερε στη χώρα του. Αργότερα οι αρχαιότεροι ή απομονωμένοι ναοί παρέμεναν στη θέση τους, όπως στις Θήβες, μετά την κατάκτησή τους από τον Αλέξανδρο. Με υλικά που προήλθαν από τα ερείπια  των Πλαταιών, οι Θηβαίοι κατασκεύασαν έναν καινούργιο ναό αφιερωμένο στην Ήρα και ένα πανδοχείο, και νοίκιασαν τη γη σε αγρότες. Σε άλλες περιπτώσεις, η γη και τα ερείπια της πόλης αφιερώνονταν στον υπάρχοντα ναό, προκειμένου να αποφευχθεί η ανακατασκευή της. Η επιλογή τής τοποθεσίας τών πόλεων έπαιζε σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξή τους και γι’ αυτό έπρεπε να παρθούν τα αναγκαία μέτρα προκειμένου να αποτραπεί με κάθε τρόπο η ανακατασκευή τους και η επιστροφή πληθυσμών διψασμένων για εκδίκηση. Σ’ αυτό συνεισέφεραν και οι επίσημες κατάρες, μια αρχαία συνήθεια όπως μας πληροφορεί ο Στράβων, παρόμοιες μ’ αυτήν που εκστόμισε ο Αγαμέμνων για την τοποθεσία τής Τροίας μετά την καταστροφή της, και όλοι όσοι επεδίωξαν να κτίσουν εκεί μια νέα πόλη ήρθαν αντιμέτωποι με τις συνέπειές της. Ο Κροίσος είχε επίσης καταραστεί όλους όσους θα επιχειρούσαν να αναστηλώσουν τη Σιδήνια από τα ερείπιά της.

       Εάν όμως δεν καταστρεφόταν η πόλη, η μόνη λύση που απέμενε ήταν να εποικιστεί πλήρως, ενώ αν είχε καταστραφεί θα έπρεπε να αφανιστεί και ο λαός της, προκειμένου να μην επιστρέψει ποτέ. Θα έπρεπε είτε να σφαγιασθεί, είτε να πουληθεί. Κατά κανόνα εξολοθρεύονταν όλοι έφηβοι και οι άνδρες, ενώ γυναίκες και παιδιά πωλούνταν ως δούλοι· οι δούλοι είτε ανταλλάσσονταν είτε μεταφέρονταν στην πόλη τού νικητή. Στην περίπτωση που εξολόθρευαν επίσης γυναίκες και παιδιά, όπως οι Βυζάντιοι και οι Χαλκηδόνιοι όταν διέσχισαν τη Βιθυνία το 415 π. Χ., αιτία ήταν το ότι δεν έλπιζαν να τους πουλήσουν σε ικανοποιητική τιμή, ενώ στον τόπο τους υπήρχαν ήδη πολλοί σκλάβοι. Γνωρίζουμε ήδη τί συνέβη στις Πλαταιές και τη Μήλο· σύμφωνα με διάταγμα του αθηναϊκού λαού, κατά την κατάληψη της Σκιώνης (χερσονήσου τής Παλλήνης) οι ενήλικοι άρρενες δολοφονήθηκαν, ενώ η πόλη και η γη της παραδόθηκαν στους Πλαταιείς που είχαν καταφύγει στην Αθήνα. Κατά την κατάληψη της Μυτιλήνης στη Λέσβο, ο ίδιος αυτός λαός αποφάσισε να δολοφονήσει τούς χιλίους κατοίκους της  που είχαν σταλεί στην Αθήνα, θεωρώντας τους ως «τους κατ’ εξοχήν ενόχους», να μοιράσει σχεδόν ολόκληρο το νησί σε μιαν αττική κληρουχία, να κατεδαφίσει τα οχυρά της και να κατασχέσει όλα τα πλοία της. Όταν οι κάτοικοι της κατακτημένης πόλης δεν δολοφονούνταν, τους παρέδιδαν προς πώληση, ή τούς κρατούσαν ως αιχμάλωτους κάτω από άθλιες συνθήκες, που για πολλούς ήταν μοιραίες, αναμένοντας μια καλύτερη τιμή αγοράς, ή τους αντάλλασαν με δικούς τους αιχμαλώτους. Αξιέπαινη εξαίρεση αποτέλεσε η δήλωση του Καλλικράτη, ο οποίος όταν κατέλαβε τη Μήθυμνα, απάντησε στην απαίτηση των συμμάχων να πουλήσει τούς πολίτες της, ότι όπου εγώ διοικώ δεν θα πουληθεί κανένας Έλληνας· τους άφησε ελεύθερους και πούλησε μόνο τούς μισθοφόρους που συνάντησε στον δρόμο του, καθώς και τους δούλους. Συνήθως ο αιχμάλωτος πολίτης είχε χειρότερη μοίρα από τον αντίστοιχο μισθοφόρο, γιατί αυτός ο τελευταίος μπορούσε είτε να αφεθεί ελεύθερος, είτε να προσληφθεί από τον κατακτητή, δεδομένου ότι δεν ανήκε ουσιαστικά σε κάποια παράταξη· ενώ πίστευαν ότι ο μόνος τρόπος να εξουδετερωθεί μια παράταξη είναι ο φόνος ή η πώληση. Όταν ο βασιλιάς Φίλιππος κατέλαβε και κατέστρεψε την Όλυνθο, ένας ολύνθιος προδότης χρησίμευσε ως διατιμητής κατά την πώληση των συμπολιτών του, ενώ ο Φίλιππος κατέστησε μερικούς Ολύνθιους δούλους Ελλήνων. Οι περισσότεροι αθηναίοι αιχμάλωτοι πολέμου τής σικελικής εκστρατείας έχασαν τη ζωή τους με αργό θάνατο στα λατομεία τών Συρακουσών, όπου τούς κρατούσαν ώσπου να πουληθούν, ενώ κάποιοι απ’ αυτούς είχαν την τύχη να αφεθούν ελεύθεροι. Η ίδια συμφορά περίμενε τους συρακούσιους αιχμαλώτους τού Πελοποννησιακού στόλου που εγκαταλείφθηκαν στα λατομεία τού Πειραιά, οι οποίοι κατόρθωσαν όμως να τρυπήσουν τον βράχο και να διαφύγουν. Η ελάχιστη αντιξοότητα μπορούσε να προκαλέσει τη δολοφονία τών αιχμαλώτων πολέμου, προκειμένου να απαλλαγούν από την υποχρέωση μεταφοράς και συντήρησής τους· αυτή τη λύση επέλεξε για παράδειγμα ένας πελοποννήσιος ναύαρχος, ο Αλκίδας, δολοφονώντας άνδρες που δεν είχαν αντισταθεί, που η ανάγκη τούς είχε οδηγήσει σε συμμαχία με τους Αθηναίους και που ποτέ δεν πολέμησαν εναντίον του· από την αρχή τού πολέμου, φιλειρηνικοί περαστικοί έμποροι, σύμμαχοι των Αθηναίων ή ουδέτεροι, καθώς και όλοι όσοι έτυχε να ταξιδεύουν στην περιοχή δολοφονήθηκαν από τούς Σπαρτιάτες. Και ποιος θα περίμενε κάτι καλύτερο από τούς Έλληνες, όπως για παράδειγμα τους Σπαρτιάτες, οι οποίοι έστειλαν να πολεμήσουν χίλιους από τούς καλύτερους είλωτές τους για να εξολοθρευτούν, ενώ στη συνέχεια διέταξαν τη μυστική σφαγή δύο ακόμη χιλιάδων ειλώτων στην ίδια τους την πατρίδα, επειδή απλώς αυτό τούς συνέφερε; ή από Κράτη γενικότερα, που ήταν διατεθειμένα να ξεπεράσουν κάθε όριο, αφανίζοντας ολόκληρες παρατάξεις μέσα στους κόλπους τους; και πώς θα ήταν τότε δυνατόν να επιδείξουν καλές προθέσεις, ή ακόμη περισσότερο ανθρωπισμό, απέναντι σε εξωτερικούς εχθρούς;  Θα μπορούσε ασφαλώς να λάβει κανείς υπόψη του ότι, σε καιρό πολέμου, η απόλυτη σιγή γύρω από τα «στρατηγήματα» μπορούσε να οδηγήσει τον αντίπαλο σε αιτιολογημένα αν και φρικώδη αντίποινα, αν κατέληγε νικητής· αλλά όλα αυτά εφαρμόζονταν πολύ συχνά σε πληθυσμούς χωρίς άμυνα. Στη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου οι Αθηναίοι απέλυσαν για οικονομικούς λόγους 1.300 Θράκες μισθοφόρους και τους έδωσαν εντολή να προξενήσουν, επιστρέφοντας στην πατρίδα τους, τη μεγαλύτερη δυνατή βλάβη στους εχθρούς τών Αθηνών· αυτοί λοιπόν κατέλαβαν αιφνιδιαστικά την Μυκαλησσό τής Βοιωτίας, λεηλάτησαν τις οικίες και τους ναούς, και έσφαξαν νέους και γέρους, γυναίκες και παιδιά, ένα ολόκληρο σχολείο αρρένων, ακόμη και τα οικόσιτα ζώα και κάθε ζωντανή ύπαρξη· η αλήθεια είναι ότι επρόκειτο για Θράκες διψασμένους για αίμα, αλλά επικεφαλής τους βρισκόταν ο Αθηναίος Διειτρέφης, ο οποίος γνώριζε ασφαλώς πού οδηγούσε τούς άνδρες του.

     Η εκδίκηση επήλθε στους Αιγός Ποταμούς· οι Αθηναίοι αποφάσισαν ότι θα ακρωτηριάσουν, αν νικήσουν, το δεξί χέρι όλων τών αιχμαλώτων· μόλις πρόσφατα είχαν επίσης πετάξει στη θάλασσα τα πληρώματα δύο τριηρών και ο Λύσανδρος, που προήδρευσε στο δικαστήριο των συμμάχων νικητών, εκτέλεσε με τα ίδια του τα χέρια τον Αθηναίο στρατηγό που είχε εισηγηθεί αυτό το μέτρο, ενώ οι 3.000 αθηναίοι αιχμάλωτοι σφαγιάσθηκαν. Το ότι η Αθήνα δεν συντρίφθηκε ύστερα απ’ όλα αυτά, όπως το ζητούσαν οι Κορίνθιοι, οι Θηβαίοι και άλλοι, δεν οφείλεται σε κάποιο ευγενές κίνητρο των Σπαρτιατών, ότι δηλαδή μια ελληνική πόλη που είχε προσφέρει τόσο μεγάλες υπηρεσίες σε ένα απειλούμενο έθνος δεν θα έπρεπε να καταλήξει σκλαβωμένη, αλλά επειδή κρίθηκε σκόπιμο να μην οδηγηθεί σε μιαν ύστατη αναμέτρηση, και επειδή η συντριβή τών Αθηνών θα ενίσχυε τη θέση τών Θηβών.

     Αντί για τον ακρωτηριασμό τού δεξιού χεριού τών αιχμαλώτων οι Αθηναίοι θα μπορούσαν να έχουν ψηφίσει τον ακρωτηριασμό τού αντίχειρα, έτσι ώστε το χέρι να είναι σε θέση να χειριστεί το κουπί αλλά όχι το ξίφος, κάτι που θα μας επέτρεπε να υποθέσουμε ότι είχαν τη πρόθεση, ο ηττημένος – είτε Αιγινήτης είτε  Σπαρτιάτης – να γίνει σκλάβος-κωπηλάτης. Όταν πάλι τα όπλα ή το έμβλημα της νικήτριας πόλης αποτυπώνονταν με καυτό σίδερο  στα πρόσωπα των αιχμαλώτων, ο στόχος ήταν να ελέγχεται αφ’ ενός ο αριθμός τών ανδρών, και να αποτραπεί αφ’ ετέρου η απόδρασή τους, αλλά και να στιγματιστούν ασφαλώς ισοβίως όσοι ανακτούσαν την ελευθερία τους. Υπήρξαν διάφορες επίσης «διαβαθμίσεις»: οι κάτοικοι της Μυτιλήνης τιμώρησαν π.χ. ορισμένους συμμάχους τους που αποχώρησαν, για να τους υποτάξουν ωστόσο στη συνέχεια, απαγορεύοντάς τους να διδάσκουν ανάγνωση, γραφή και μουσική στους νέους. Το γεγονός ότι οι Αθηναίοι έδιωξαν απλώς το 427 π. Χ.  τους Αιγινήτες, οι οποίοι πλήρωναν επί τριάντα έτη φόρο υποτέλειας, «επειδή θεωρήθηκε ασφαλέστερο να κατοικήσουν στο νησί Αθηναίοι έποικοι», αποτελεί ένα είδος επιεικούς μεταχείρισης. Αλλά η συνέχεια υπήρξε υπήρξε «διδακτική»: όταν κατέλαβαν αργότερα οι Αθηναίοι  τη Θυρέα τής Πελοποννήσου, όπου κατοικούσαν εξόριστοι Αιγινήτες, τους μετέφεραν στην Αθήνα και τους σκότωσαν, ικανοποιώντας έτσι ένα χρόνιο μίσος, αποδεικνύοντας ότι δεν είχαν απλώς το θάρρος, όταν τούς είχαν εκδιώξει στο παρελθόν, να τους εκτελέσουν όλους· όμως ο Λύσανδρος επανέφερε, μετά την πτώση τών Αθηνών, τους εξόριστους Αιγινήτες, και δεν θα πρέπει να μας εκπλήσσει το γεγονός ότι εκείνοι απαγόρευσαν στους Αθηναίους να πλησιάσουν στο νησί τους. Η Αίγινα είχε πολεμήσει στο παρελθόν εναντίον τών Περσών, κυρίως στη Σαλαμίνα, όπου διακρίθηκε για την ανδρεία της, και υπήρξε μεγάλο επίσης κέντρο ανάπτυξης της τέχνης, όπως και η Αθήνα· αλλά ο φθόνος τής μεγάλης γείτονος είχε απαιτήσει κατ’ αρχάς την υποταγή της, και αργότερα την εκκένωση. Το ίδιο συνέβη και με τις Μυκήνες, που προκάλεσαν την καταστροφή τους επειδή διακρίθηκαν στους μηδικούς πολέμους, διεγείροντας τον φθόνο τών Αργείων.

     Επειδή οι Έλληνες γνώριζαν καλά τη συμπεριφορά τών ομοεθνών τους, ότι δηλαδή τον ηττημένο δεν τον αναμένει μόνον η υποταγή σε μιαν ανώτερη πολιτική και πολεμική δύναμη, αλλά η πλήρης εξουθένωση, εφ’ όσον ο νικητής άρπαζε όλα τα αγαθά, προσαρτούσε τη γη, έσφαζε ή πουλούσε τούς κατοίκους της, και ότι η καταστροφή τής πόλης σήμαινε και τον αφανισμό τών κατοίκων της, η αντίσταση που προβαλλόταν είχε τον χαρακτήρα υπεράσπισης ολόκληρου του συλλογικού και ατομικού βίου· όσο αυξάνονταν λοιπόν οι ταραχές και συσσωρεύονταν οι δοκιμασίες , τόσο η πόλη φρόντιζε να εξασφαλίσει τη δυνατότητα να βασίζεται στην πολεμική δεινότητα του κάθε πολίτη, και τόσο περισσότερο η άμυνά της καθίστατο πεισματική. Το θάρρος και η απελπισία κατέκτησαν εδώ ένα επίπεδο πολύ υψηλότερο από ό,τι στους συνήθεις πολέμους. Τα συναισθήματα που μοιράζονταν τόσοι πολλοί και τόσο διαφορετικοί άνθρωποι συνοψίζονταν σε ένα και μοναδικό, την άμυνα της πόλης. Αυτό είναι το πνεύμα με το οποίο ορισμένες πόλεις αντιστάθηκαν μέχρις εσχάτων, με όλη τη δύναμη της απελπισίας τους, ακόμη και σε μεταγενέστερη εποχή, όπως η αντίσταση των κατοίκων τής Αβύδου κατά τού Φιλίππου του Ε΄ της Μακεδονίας το 200 π. Χ.· ίσως ο κατακτητής να το έλαβε μάλιστα υπόψη του, και να απέφυγε έτσι μια δεύτερη πολιορκία. Σε ορισμένες περιπτώσεις κάποιοι στρατηγοί αρνήθηκαν τον πόλεμο, επειδή γνώριζαν ότι ο αντίπαλος ήταν έτοιμος για όλα. Αλλά καλό είναι να γνωρίζουμε όσον αφορά στους Αθηναίους, ότι το πραγματικό θάρρος τής απελπισίας τούς έλλειψε, και το μεν 415 σχεδίαζαν να πουλήσουν, αν νικούσαν, ως δούλους τούς Συρακούσιους, το δε 405 να ακρωτηριάσουν στους Αιγός Ποταμούς το δεξί χέρι τών εχθρών, οπότε πολιορκήθηκαν και ηττήθηκαν από τον Λύσανδρο.

   Ένα από τα πλέον γνωστά μέσα πίεσης σε καιρό πολέμου ήταν η παράδοση στον αντίπαλο των νεκρών του, υπό τον όρο ότι θα παραδεχόταν την ήττα του, κάτι που συνήθως εξαρτάτο, σε περιπτώσεις  αμφισβητούμενης πολεμικής έκβασης, από το επίπεδο της ευλάβειας. Διαφορετικά οι νεκροί τού ηττημένου παρέμεναν άταφοι, παρότι αυτό αποτελούσε ύβρη απέναντι στους θεούς και το μεγαλύτερο παράπτωμα ανάμεσα στους ανθρώπους. Ο Αθηναίος Κλεινίας, που έχασε τον αδελφό του στη μάχη,  βρέθηκε απέναντι σε ένα τεράστιο δίλλημα όταν αναγκάστηκε να δηλώσει, ότι προτιμούσε να μείνει άταφος ο αδελφός του, παρά να αναγνωρίσει ο ίδιος την ήττα του απέναντι στον εχθρό.

     Οι συστηματικές καταστροφές σε εχθρικό έδαφος αξίζουν ιδιαίτερης προσοχής. Στον βαθμό που απέβλεπαν να πλήξουν τον εχθρό, τις συναντάμε σε όλους τούς λαούς, καθώς και σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους· κατά τον Μεσαίωνα καταστρέφονταν π.χ. χωριά χωρίς οχύρωση, προκειμένου να εξασθενίσει η ισχύς τών αρχόντων και να αναγκαστούν να παραδοθούν· αυτός είναι ο λόγος που τα σπίτια πυρπολούνται, οι χωρικοί δολοφονούνται ή εκδιώκονται, τα κοπάδια λεηλατούνται – αν δεν έχουν ήδη σφαγεί από τούς ιδιοκτήτες τους –, όπως και όλη η υπόλοιπη περιουσία. Για τον ίδιο λόγο  η καταστροφή και οι λεηλασίες δεν σήμαιναν για τους Έλληνες κάτι το ιδιαίτερο. Διαφορετική είναι η αντιμετώπιση υλοτόμησης των δέντρων, των οποίων η χρησιμότητα υπερέβαινε τις απαιτήσεις τού τρέχοντος πολέμου και η καταστροφή τους θα μπορούσε να απορρέει μόνον από ένα εντελώς αδυσώπητο, αρχαίο μίσος. Στις διαμάχες τών γερμανικών φυλών, όπως για παράδειγμα ανάμεσα στους κατοίκους τής Νυρεμβέργης και τον Αλβέρτο Γ΄, τον επονομαζόμενο Αχιλλέα, η υλοτόμηση των δασών είχε τουλάχιστον έναν σκοπό: να χρησιμοποιηθεί το ξύλο για διάφορες κατασκευές, για τις οποίες αφαιρούσαν επίσης και τα κουφώματα των κατεστραμμένων σπιτιών. Στους Έλληνες αντίθετα, η καταστροφή π.χ. των ελαιόδεντρων, που χρειάζονται χρόνο για να αναπτυχθούν, μπορούσε να εξοργίσει ολόκληρες γενιές. Οι νουνεχείς άνδρες γνώριζαν ότι η καταστροφή τών δέντρων, και οτιδήποτε ξεπερνά γενικώς την καταστροφή μιας ετήσιας μόνο συγκομιδής, δεν προκαλεί απλώς αποθάρρυνση του εχθρού, αλλά μιαν απόλυτα αμείλικτη απόγνωση, και όταν ο βασιλιάς Αρχίδαμος κατέλαβε την Αττική συμβούλευε, αν και μάταια, να αντιμετωπιστεί ο τόπος αυτός σαν ένα λάφυρο, και να μην οδηγηθούν, ακριβώς επειδή ήταν τόσο επιμελώς καλλιεργημένος, σε απόγνωση οι Αθηναίοι εξ αιτίας τής καταστροφής του, και  να παραμείνουν έτσι αήττητοι. Αλλά η συνήθεια υπήρξε ισχυρότερη· ένας σπαρτιάτης βασιλιάς μπορούσε να χαρακτηριστεί αργότερα ως ύποπτος, αν αρνιόταν να καταστρέψει τη γη του αντιπάλου, όπως συνέβη π.χ. με τον Κλεόμβροτο, που χαρίστηκε στη Βοιωτία· όταν όμως οι σύμμαχοι δεν υπάκουσαν στη διάρκεια μιας εκστρατείας – πάλι στη Βοιωτία – με ακρίβεια στην εντολή να καταστρέψουν τη χώρα και να κόψουν τα δέντρα, ο Αγησίλαος την ανακάλεσε, αλλά ανάγκασε το στρατό τους να μετακινηθεί τόσες φορές μέσα σε μια μέρα, ώστε προκάλεσε περίπου την ίδια καταστροφή κόβοντας ξύλα για τους στρατώνες. Κατά τα άλλα, αν προστεθούν οι απώλειες που προκάλεσε ο Αγησίλαος σε ελληνικό έδαφος, ο απολογισμός είναι τρομακτικός. Οι Αθηναίοι πρόσφυγες, που πολέμησαν επίσης για την ελευθερία τους εναντίον τών Τριάκοντα, δεν αρκέστηκαν στο να αφανίσουν τη συγκομιδή και να πυρπολήσουν την ίδια τη γη τους, αλλά κατέστρεψαν και τις καλλιέργειες, επειδή το μόνο που γνώριζαν ήταν αναμφίβολα, ότι όλα αυτά δεν αποτελούσαν παρά μέρος τών εχθροπραξιών.

(συνεχίζεται)